Rusija i Balkan (A. Jelačić) 2
| ←< 1. glava | RUSIJA I BALKAN Pisac: Aleksej Jelačić |
3. glava→ |
Rusija pod Tatarima. - Formiranje Moskovske Rusije. - Ondašnje veze sa Balkanom. - Balkanski, poimence srpski, kulturni uticaji u Rusiji. - Pad Balkana pod Turke i ideologija Moskve - Trećeg Rima.
U nesumnjivo teško doba zavisnosti Rusije od tatarskih kanova najveća nacionalna snaga i ustanova bila je ruska crkva i ruska mitropolija. Na početku postojala je samo mitropolija u Kijevu mada je taj grad bio u ruševinama, i veoma se polako dizao, kasnije je došlo do izdvajanja iz kijevske mitropolije mitropolije moskovske, tako da je i mitropolita moskovski uzeo naziv »Mitropolita cele Rusije«. Ovo je bio veoma važan momenat u istoriji jačanja Moskve koja sredinom XIV stoleća postaje prestonica velikih kneževa. Porodica tih velikih kneževa, potomaka Danila, mlađeg sina svetog kneza Aleksandra Nevskog, pobednika nad Šveđanima i nemačkim riterima, dala je Rusiji niz veoma ozbiljnih vladara koji su svojom strogo promišljenom i sistematskom politikom postepeno, uz pomoć boljara, crkve i celog naroda, izveli do kraja XV stoleća ujedinjenje u glavnim linijama cele Velikorusije, prebacili su prve izvidnice preko Urala, i oslobodili Rusiju od zavisnosti prema Tatarima. Pobeda moskovske vojske pod Dimitrijem, zvanim Donski, nad Tatarima – 1380 - pada tačno između bitaka na Marici - 1371 - i na Kosovu - 1389. Međutim, dok je došlo do toga oslobođenja, crkvene i kulturne veze Rusije sa Balkanom nastavljene su. Ruski putnici-hadžije nisu se samo namerali prema Vizantiji pego su posećivali i Srbiju. Na Svetoj Gori pak i dalje je postojao ruski manastir Svetog Pantelejmona. Ovaj manastir bio je pod stalnom zaštitom Nemanjića i uživao je njihova dobročinstva, vezan sa njima još iz doba Nemanje i Sv. Save, koji sam piše u Nemanjinom žitiju kako su i Rusi došli da se poklone tek umrlom Simeunu Mirotočivom. Postoji veliki broj povelja srpskih vladara Sv. Pantelejmonu, koga zovu još i »Rusik«, t.j. ruski manastir. Između drugih i car Dušan se primio ktitorstva nad Sv. Pantelejmonom. O vezama sa Rusijom srpskih vladara saopštava, naprimer, žitije kralja Dragutina da je on »slao u rusku zemlju mnoštvo darova u »božanstvene crkve i manastire, a i milostinju ubogim i maloimućnim«. U krajevima, gde je Dragutin vladao dobivši ih od Mađara, prethodio mu je u ranije doba ruski knez Rastislav Mihajlović, zet ugarskog kralja Bele, proteran iz Galicije od jakog tamošnjeg vladara kralja Danila Romanovića.
I u XIV stoleću nastavljaju se veze Rusije sa Balkanom. Između ostalog vredi spomena povelja kneza Lazara kojom potvrđuje ruskom manastiru Sv. Paitelejmona na Atonu njegova prava na crkvu Spasovu u Hvosnu (Metohija) »da imaju Rusi crkvu tu i sela«. Iz Srbije stiže u Rusiju i bude postavljen za mitropolita prvo u Kijevu, a onda i u Moskvi, čime je cela Rusija - Moskovska i Zapadna došla pod jednog arhipastira, vladika Kiprijan. On je odigrao veliku crkvenu, političku i prosvetnu ulogu u ruskim zemljama i bio je i sâm književnik. Isto tako je u Rusiji zauzimao položaj mitropolita (u Kijevu od god. 1416) drugi jedan ugledni crkveni posljenik sa Balkana Gligorije Džamblak (Camvlak, Samvlak, Semivlah) (živeo je oko 1364-1450). Njega proučavaju i svojataju ruska, srpska, bugarska i rumunska literarna istorija. Poreklom je bio izgleda Vlah, a bio je zadojen srpskom tradicijom, 1431-32 bio je iguman u Visokim Dečanima; posle je išao u rumunske krajeve i stvorio je rumunsku azbuku, šireći tamo slovenske crkvene knjige. Njegova mnogobrojna književna dela (žitija i propovedi) prikupio je ruski mitropolita Makarije u svojoj »Četji-Mineji«.
I, najzad, Pahomije »Serbin«, zvani Logotet: Pahomije je napisao vanredno veliki broj žitija, pohvala i kanona svetaca (a pripisuje mu se i »Hronograf«) i zauzeo je veliko mesto u ondašnjoj ruskoj književnosti utičući i na kasnija crkveno-književna pokoljanja, a prema tome na književni ukus i poglede na svet veoma širokih krugova ruskog pismenog i nepismenog društva. Ne samo preko ovih poznatih, a i nepoznatih, pisaca sa slovenskog juga dolazio je južnoslovenski uticaj u Moskovsku a donekle i u Zapadnu Rusiju, nego i preko mnogih ruskih ljudi koji su nastavljali sa putovanjima u Svetu Zemlju preko Carigrada i Balkana, zadržavali su se na putu duže vremena i naročito su dugo boravili na Atonu dolazeći u dodir sa tamošnjim grčkim, srpskim i bugarskim kaluđerima, prepisivačima knjiga i književnicima. Južnoslovenski čisto jezični uticaji pored formalno-književnih i ideoloških zapažaju se u velikoj meri u ruskim književnim delima. Pored knjiga crkvenih, ima tu i drugih, kao naprimer znameniti »Hronograf« koji sadrži pregled svetske istorije sa nastavcima i o ruskim događajima. Nekoliko ruskih putnika zabeležilo je svoje utiske sa tih »putešestvija« i hadžiluka. U jednom takvom putopisu (monaha Ignjatija), istina u kasnijoj redakciji, nalazimo izveštaj o Kosovskom boju koji po svemu izgleda da je interpolacija, pozajmljena iz »Hronografa«.
Sve veće nadiranje Turaka na Balkansko Poluostrvo dovelo je u pitanje opstanak same Vizantije, pošto je nekoliko drugih balkanskih država, među njima i drugo Bugarsko Carstvo, potpalo pod neposrednu tursku vlast, dok su srpske još samostalne države više manje spadale pod turski uticaj odnosno su bile u vazalnoj zavisnosti prema sultanu. Tražeći spasa na Zapadu Vizantija je bila prinuđena da pristane na učešće njenog cara i višeg sveštenstva na čelu sa carigradskim patrijarhom na Feraro-Florentiskom crkvenom saboru (1435-39). Na tome saboru uzeo je učešće i mitrololita moskovski i cele Rusije, po narodnosti Grk, Isidor sa svojom grčkom i ruskom pratnjom (vladika Avramije i drugi) iz čije sredine izašao je prikaz putovanja i samog sabora koji se kasnije prerađivao i dopunjavao. Isidor je dao pristanak na uniju, kao i starije grčke vladike i sâm car, ali je po povratku u Rusiju bio uhapšen po naredbi vel. kneza Vasilija, koji nije primio uniju, i svrgnut sa mitropolitske stolice. Od onog vremena Rusija nije više imala mitropolite-Grke. Isto tako i Carigrad nije primio uniju. Uskoro zatim Turci ga osvojiše uz pasivan stav gotovo cele Evrope (1453). Ovaj događaj svetski-istoriskog značaja, kao i pad ostalih pravoslavnih (srpskih i rumunskih) država pod Turke, izazvao je veliko interesovanje, a i zaprepašćenje u Rusiji. U vezi s time moskovski veliki knez je postao jedini na svetu pravoslavni vladar, a pošto su u Moskvi smatrali samo pravoslavlje istinskim hrišćanstvom, to su i svoga vladara smatrali jedinim na svetu istinski hrišćanskim vladarom. U tome smislu, a pod nesumnjivim uticajem tradicija južnoslovenskih carstava, srpskog Dušanova i bugarskog Simeonova, razvija se u Moskvi jedna veoma ponosna ideologija i stvara se ideja da je Moskva - naslednica Vizantije. U vezi s time niče čitava jedna publicistika delom crkvenog, ali još više izrazitog političkog karaktera.
Rim papski se zanima za Rusiju i ne gubi nade da će moći uticati na Moskvu i ubediti tamošnjeg vladara da prihvati uniju. U tom cilju Rim posreduje između poslednjeg vizantiskog despota Tome Paleologa sa Peloponeza i moskovskog vel. kneza Ivana III koji je izvršio ujedinjenje Velikorusije a koji je postao udovac. Posredovanjem papinim ćerka Tomina Zoja, drukčije Sofija, putuje u Moskvu u pratnji papskog izaslanika i nekolicine grčkih i taljanskih plemića. Po dolasku u Moskvu Sofija se udaje za Ivana i moćno utiče na muža i na politički i kulturni život Moskve, ali potpuno u drugom smislu nego što su mislili u Rimu. Od unije i katoličke propagande nema ništa, nego Sofija deluje na svoga muža u duhu utvrđivanja apsolutizma pomalo teokratskog karaktera (vizantiski »cezaropapizam«). U spoljnoj politici ističe se velika vizantiska pravoslavna i svetski-istoriska tradicija koja se kosi sa zavisnošću moskovskog vladara od tatarskog kana Zlatne Horde. 1480 god. dolazi do formalnog, više manje simboličkog ukidanja te zavisnosti. Rusija počinje da vodi jednu vrlo aktivnu politiku intervencije u poslove pojedinih tatarskih kanata koje će postepeno dovesti do njihova osvojenja od strane Rusije (Kazan: 1552; Astrakan: 1556; najzad, Krim, najkasnije, već za vreme carice Katarine Velike - 1783; Krimski Kanat bio je u vazalnoj zavisnosti od Turske, što će dovesti do sukoba između Rusije i Turske, pored drugih uzroka).
Pored ovih krupnih političkih promena u Rusiji za vreme Ivana III treba spomenuti i vrlo intenzivni publicistički rad na polju velikih crkvenih problema koji su onda uzrujavali i Zapadnu Evropu. Pitanje crkvene tradicije i Svetog Pisma, pitanje crkvene organizacije, pitanje odnosa crkve i države, kao i veoma akutno ekonomsko pitanje o crkvenim imanjima i pravu crkve i manastira da raspolaže sa nepokretnim dobrima, kao i sa seljacima, - sva su ta pitanja postavljena u Evropi razvojem socijalno-privrednih i političkih odnosa, kao i crkvene prosvete, propovedi i književnosti. I u Rusiji se vode polemike i sastaju se sabori za rešavanje tih pitanja. Stvaraju se dve škole »Josifljana« (po imenu njihovog vođe igumana Josifa Volockog) i »nestjažatelja«, koji neće »stjažanja«, t.j. crkvenih materijalnih bogatstava. I jedna i druga škola stvara svoju ideologiju i vodi propagandu pod uticajem pravoslavnog Istoka, t.j. Balkana, Vizantije i Južnih Slovena, pre svega Atona, odakle je donekle i došla »nestjažateljska« doktrina u spisima znamenitog ruskog sveca Nila Sorskog (oko 1433-1508). Nil je dugo boravio na Atonu baveći se prepisivanjem knjiga i dolazio je tamo između ostalog u dodir sa srpskim kaluđerima. U njegovoj nauci poriče se pravo, a i korisnost za crkvu da poseduje nepokretna dobra i da bude feudalni gospodar seljaka, a iznosi se još i već čisto reformaciono shvatanje da je Sveto Pismo glavni izvor vere i morala.
U ovom ambijentu vrlo intenzivnog političkog i kulturnog života stare Moskve i pod uticajem velikih kontrasta između odličnih uspeha moskovske Velike Kneževine na diplomatskom i vojnom polju i žalosne i beslavne propasti Vizantije i drugih pravoslavnih balkanskih država stvara se veoma dalekosežna, a i ohola ideologija »Moskve - Trećeg Rima«. Potajno je razradio tu ideologiju »starec«, t.j. kaluđer, Filotije (Filofej) koji je skovao znamenitu formulu: »dva su Rima pala, treći (t.j. Moskva) stoji; četvrtog neće da bude«. Time je proglašeno da je moskovski veliki knez, koga su počeli da zovu već i carem, ima pretenzija da bude gospodar sveta...