Istorija srednjeg veka I 6
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
1. Engleska u anglosasko doba
[uredi]Preporod keltske kulture. Doba koje je nastalo posle povlačenja rimskih trupa iz Britanije i trajalo do anglosaskog osvajanja označuje se u literaturi kao „keltski preporod”, jer su u tom periodu iščezli sa ostrva gotovo u potpunosti rimska kultura i latinski jezik, a zapaža se „preporod” keltske kulture. Keltizacija je zahvatila i hrišćanstvo; ono se u to vreme širilo u Britaniji iz keltske Irske, u kojoj se crkva razlikovala obrednim osobenostima od rimskokatoličke crkve i nije priznavala vrhovnu vlast Rima.
Taj preporod keltske kulture poklopio se vremenski sa sve češćim napadima Škota iz Škotske i germanskih plemena sa kontinenta. Sasi, Angli, Jiti i Frizi počinju da napadaju na ostrvo u velikim vojnim odredima. Frizi su živeli u severnoj Holandiji, Jiti — na Danskom Poluostrvu, koje se po njima zvalo Jitlandijom, dok su Angli živeli nešto severnije od Sasa, koji su nastanjivali Šlezvig-Holštajn. Ta plemena ne vrše samo pojedinačne privremene gusarske prepade na ostrvo, nego i ostaju na njemu preko zime i malo pomalo zauzimaju jedan deo Britanije za drugim.
Legenda je sačuvala ime jednog od keltskih vođa koji se uporno borio protiv najezde Germana — ime vojskovođe Artura. Docnije je na osnovu te legende stvoren srednjovekovni riterski roman o kralju Arturu i njegovim „riterima okruglog stola”.
Anglosasko osvajanje. Preseljavanje germanskih plemena pretstavljalo je dug proces, koji se vršio čitavo jedno i po stoleće. Preseljavale su se ne samo pojedine rodovske grupe i pojedine družine, nego i narodne mase s vojnicima na čelu, zajedno sa ženama i decom. Keltsko stanovništvo delom je uništavano, a delom pretvarano u roblje; jedan deo Brita preselio se na kontinent, u Armoriku (današnja Bretanja). Rimski gradovi i vile propadali su u plamenu, i pošto se još od Rimljana preostali sloj rimske kulture nalazio upravo na jugoistoku zemlje, u oblasti koja je bila naročito izložena pustošenjima od strane germanskih osvajača, to je poraz rimske kulture bio potpun. U isto vreme na kontinentu Zapadne Evrope, na onim mestima sa kojih je potekla germanska kolonizacija, savremeni anali ističu veliku opustelost.
Treba istaći različit stav širokih masa stanovništva raznih delova Rimskog Carstva prema varvarskom osvajanju. Na kontinentu, gde se „romanizacija”, tj. razvitak robovlasništva i robovlasničke kulture, vršio pojačanim tempom, gde je robovsko gazdinstvo prolazilo kroz krizu i gde se vršio proces pretvaranja seljaštva u kmetove i robove, — varvarsko osvajanje nailazilo je na svestranu podršku narodnih masa, robova i kolona. Tamo pak gde su (kao što je to slučaj u Bretanji) „romanizacija”, pa dakle i razvitak robovlasničkih odnosa, bili slabi i gde su se sačuvali starinski keltski plemenski i rodovski odnosi, — domaće stanovništvo obično je pružalo varvarima s kontinenta ogorčen otpor.
Na kraju krajeva, na teritoriji Britanije obrazovalo se sedam osnovnih varvarskih kraljevina: jitski Kent, koji se nalazio na krajnjem jugoistoku; zatim tri saske kraljevine — istočna, južna i zapadna: Veseks, Seseks i Eseks; најзад, на северу образовале су се краљевине Англа, најпре — Istočna Anglija, zatim, tokom dalje kolonizacije, — Nortumbrija na severu i Mersija na zapadu. Prema tome, ponikle su tri saske kraljevine, dve engleske, jedna jitska i jedna anglosaska u užem smislu te reči. Doba postojanja tih sedam kraljevina nosi u istoriji naziv heptarhija, tj. sedmodržavlje. Najpre je među tim kraljevinama dominantan položaj zauzimala najsevernija od njih — Nortumbrija (otprilike u drugoj polovini VII veka), zatim je hegemonija prešla na središnu kraljevinu — Mersiju (tokom VIII veka) i najzad (od IX veka) na Veseks, kraljevinu zapadnih Sasa. Kralj te države, koji se na kraju krajeva obreo na čelu ostalih anglosaskih država, nosio je starinsku titulu vrhovnog kralja, takozvanog bretvalda.
Hristijanizacija Anglosasa. Osvajanje Britanije bilo je praćeno njenom dehristijanizacijom, jer su plemena Angla, Sasa i Friza bila još paganska. Ali se tokom VII veka meću njima širi hrišćanstvo, uglavnom naporima rimokatoličkog sveštenstva. Dok je ranije u Britaniji dominirala nezavisna irska crkva, dotle su sada, s primanjem hrišćanstva, Anglosasi stupili u one međunarodne veze kojima su dominirale rimske pape. U doba hristijanizacije Anglosasa na rimskom prestolu sedeo je istaknuti papa Grgur I „Veliki” (590—604 g.). Papstvo je tada bilo jedina međunarodna organizacija koja je okupljala čitav zapadni svet, a sveštenstvo jedini obrazovani sloj, sloj koji je sačuvao elemente antičke kulture. U isto vreme crkva je u svojoj težnji za gomilanjem bogatstava, među kojima i zemljišnih, podržavala u svom interesu razvitak privatne svojine, osobito zemljišne, koja je bila nužna za dalji proces razvitka feudalizma u Evropi. Na taj način, interesi crkve poklopili su se sa interesima kraljeva i članova njegovih družina, i stoga je katolička religija bila na prvom mestu religija kraljeva i gornjeg sloja polufeudalnog društva. Pa ipak je širenje katolicizma kod Anglosasa nailazilo na veliki otpor, koji je podržavala i irska crkva. Zapažamo dakle u istoriji Engleske interesantan sukob dveju crkava: rimokatoličke, koja počinje da se učvršćuje kod Anglosasa, i irske, koja se još sačuvala u keltskom Velsu, čija su plemena odbranila svoju nezavisnost i borila se protiv anglosaskog osvajanja. Zato kada je paganski kralj Mersije, Penda, krenuo u rat protiv Nortumbrije, u kojoj se u to vreme već bilo učvrstilo hrišćanstvo, njemu su pružili podršku hrišćanski Kelti iz Velsa. 733 g. Penda je odneo pobedu nad Nortumbrijom i postao najmoćniji među anglosaskim kraljevima.
Prevlast Mersije. U ličnosti Pende pobedilo je privremeno paganstvo, ali je proces feudalizacije, koji se u to vreme vršio u anglosaskoj oblasti, pripremao tle za dalju hristijanizaciju. Prema tome, i u samoj Mersiji, koja u toku VIII veka dominira meću anglosaskim državama, hrišćanstvo takođe postiže uspehe. Mersija se docnije čak bori sa Veseksom za središte arhiepiskopije. Osobito veliku moć dostiže Mersija pod kraljem Ofom (757—796 g.), savremenikom Karla Velikog. Ofa je održavao prijateljske i savezničke odnose s Karlom Velikim, i kada je ovaj odneo krupnu pobedu nad Avarima, poslao je kralju Ofi bogate darove, stečene u plenu iz toga rata.
Danska najezda i hegemonija Veseksa. Prevlast Mersije nije bila dugog veka; od početka IX veka uzdiže se Veseks. U to vreme dešavaju se najezde Normana na Englesku, uglavnom Danaca. Normani, ili Danci, zauzimaju malo pomalo severoistočne delove Engleske — Nortumbriju, istočnu Angliju i Mersiju. Veseks je dakle bio najudaljenija kraljevina, te je stoga i najmanje postradala od te danske najezde. On postaje centar oko koga se okupljaju ostale anglosaske kraljevine u borbi za svoju nezavisnost. Time je i bilo uslovljeno uzdizanje Veseksa. Najzad su Danci zavladali čitavim severoistočnim delom Britanije, dok je jugozapadni njen deo ostao pod hegemonijom kraljevine Veseksa.
Društveno uređenje Anglosasa u vremenu od V do IX veka. Za proučavanje društvenog uređenja koje je postojalo kod Anglosasa u doba pre njihovog ujedinjenja pod vlašću Veseksa mi raspolažemo sledećim glavnim izvorima. To su pre svega Anglosaski zakoni, koji počinju da se sastavljaju od VII veka na anglosaskom jeziku i koji se zatim prevode na latinski, tako da su nam sačuvane dve redakcije — anglosaska i latinska. Zatim dolaze herojske legende Anglosasa, od kojih je poznata Saga o Beovulfu: u njoj se priča o podvizima heroja Beovulfa, o njegovoj borbi s čudovištem Grendelom i svirepim zmajem koji je pustošio zemlju. Najzad, postoje razne anglosaske povelje, koje karakterišu i zemljišne nagodbe. Važne podatke o najstarijoj Britaniji sačuvao nam je Beda Venerabilis, koji je u VII veku napisao „Istoriju engleske crkve”.
Kod Angla, Sasa, Friza i Jita u periodu njihovog doseljenja u Britaniju vladao je rodovski poredak. Kod svih tih plemena bili su još slabije razvijeni zameci klasnih odnosa nego kod Istočnih Germana — Ostrogota, Vizigota i Burgunda. Prema tome, u novoobrazovanim anglosaskim kraljevinama germanske su plemenske ustanove i rodovski običaji preovlađivali, tim pre što se ni kod britanskih Kelta toga doba nisu gotovo uopšte sačuvali tragovi rimskih društvenih odnosa.
U anglosaskim Zakonima krvnina (vergeld), tj. globa koja se plaća za ubistvo slobodnog čoveka, ide u korist roda ubijenoga, i to dve trećine krvnine pripadaju očevom rodu, a jedna trećina majčinom. Isto je tako i u slučaju ubistva zavisnog čoveka, takozvanog vila, tj. Kelta koji se nalazio u zavisnom položaju od Anglosasa, krvnina je pripadala ne samo gospodaru, ili lordu, toga vila, nego i rodovskom savezu (zakon Ine, kralja Veseksa, s kraja VII veka). Pored rodovskih saveza, koji tokom vremena gube svoj značaj u životu Anglosasa, postojali su i novonastali savezi lično slobodnih ljudi, koji su zaključivani radi zajedničke zaštite, — takozvane gilde (gild, gesio). U slučaju ubistva kao tužioci ne pojavljuju se kod Anglosasa samo rođaci ubijenoga nego i članovi gilde (congildones, consocii). Osim toga, tokom vremsnka dobija sve veći značaj i ona vrsta društvene veze koja se može nazvati patronatom: moćni magnati pružali su zaštitu osirotelim članovima saskog društva. Veoma se često dešavalo da seljaci koji bi izgubili zemlju predaju sebe pod zaštitu moćnih ljudi, koji se u anglosaokom društvu nazivaju hlafordima (otuda i današnji naziv „lord”). Hlafordi, ili lordovi, bili su odgovorni za postupke siromašnih ljudi koji su stupali pod njihovu zaštitu.
Zameci klasa i njihov razvitak. U anglosaskom društvu ranog perioda postojala je podela na četiri glavna staleža. Na prvom mestu stajao je stalež aristokrata — erla, koji su činili rodovsku aristokratiju. Za ubistvo erla plaćalo se 400 šilinga, tj. dvaput više no što se plaćalo za ubistvo običnog slobodnog čoveka. To je bio sloj krupnih zemljoposednika i robovlasnika, koji se u to vreme formirao. Drugo mesto zauzimali su slobodni seljaci — kerli. Za njih je krvnina iznosila 200 šilinga. Slobodni seljaci živeli su po seoskim opštinama i posedovali u selima porodične deonice — hajde.
Treći stalež činili su leti, ili vili, to je bio poluslobodan stalež. Za njih je krvnina iznosila 40, 60 i 80 šilinga — u zavisnosti od njihovog socijalnog položaja. To su bili zavisni ljudi, koji su stanovali na tuđoj zemlji i stajali pod zaštitom ekonomski moćnijih ljudi. To su bili uglavnom ljudi keltskog porekla, za razliku od erla i kerla, koji su vodili poreklo od Anglosasa.
Četvrti stalež činili su robovi (theow), za koje se nije plaćala krvnina; za njihovo ubistvo plaćala se, kao i za ubistvo stoke, ne krvnina već globa u korist gospodara ubijenoga. Kod Anglosasa ropstvo je posle osvajanja bilo prilično raširena pojava, i istočni trgovci s kontinenta vrlo su često dolazili u Englesku radi kupovine robova. To se objašnjava time što je borba između Kelta i Anglosasa i dalje trajala, i Anglosasi su prilikom osvajanja pretvarali u roblje masu Kelta.
Takvo je bilo društveno uređenje u prvo vreme posle osvajanja. Ali tokom VII veka raste razlika između slobodnog običnog seljaka, kerla, i aristokrate, erla. O tome se može suditi na osnovu krvnine koju su utvrdili kraljevi u Kentu krajem VII veka. U to se vreme krvnina za erla povećava na 600 šilinga, tj. Iznosi triput više nego krvnina za ubistvo običnog slobodnog čoveka.
Ali samu rodovsku aristokratiju počinje da potiskuje jedan nov sloj — članovi kraljevih družina, takozvani geziti, ili teni, koji sada obrazuju nov privilegovan činovnički stalež, dužan da vrši vojnu službu. Krvnina za ubistvo članova tih kraljevih družina raste još u većoj meri. U Veseksu, krajem VII veka, u Zakonu kralja Ine član kraljeve družine koji poseduje zemlju procenjuje se sa 1.200 šilinga, tj. šest puta više od običnog slobodnog čoveka. Članovi kraljevih družina koji ne poseduju zemlju, kao i oni koji nisu članovi tih družina, procenjuju se u visini 600 šilinga, tj. ipak triput više od običnog slobodnog seljaka. Očevidno da vojska sastavljena od slobodnih seljaka — vojska koja je prvobitno pretstavljala osnovicu vojne organizacije anglosaskog društva — sada više ne može da podmiruje potrebe društva koje se sve više pretvaralo u feudalno. Težište u vojsci pomera se na profesionalne vojnike, kakvi su u prvom redu bili članovi kraljevih družina. Pa ipak prvobitno u anglosaskom društvu gro stanovništva čine slobodni seljaci, kerli, koji žive po selima, seoskim opštinama. To slobodno seljaštvo sastaje se na seoske skupove, gde rešava svoja pitanja, dalje, na skupštine okruga-satnije, koje se sazivaju svakog meseca, i najzad na skupštine grofovija, koje se sazivaju dvaput godišnje.
Svaki slobodan seljak posedovao je zasebnu porodičnu naslednu zemljišnu deonicu, hajd, koji je obično iznosio 120 akara, tj. otprilike 50 hektara. To su bile prilično krupne deonice; verovatno da su njima raspolagale čitave „velike porodice” (zadruga). Takva jedna njiva, koja je pripadala zadružnoj deonici, mogla se u toku godine obraditi pomoću zaprege od osam volova. U to doba plug nije bio mali plug rimskog tipa, koji su vukla dva vola; to je bio veliki težak plug, u koji su uprezana četiri para volova. Pored toga, seoske zadruge imale su svoj deo livade, ispaše i pravo korišćenja opštinske šume, voda i drugih prirodnih izvora. Čitav posed delio se na pojedine pojaseve, koji su bili rasuti po čitavoj teritoriji sela i na kojima je vladao prinudni plodored. Prvobitno je preovlađivao dvopoljni sistem: čitava površina njive deljena je na dva polja, od kojih je jedno stavljano pod ugar, a drugo zasejavano. Ali se već zapaža i prelaz na sistem tropoljne poljoprivrede.
Razvitak privatne svojine na zemlju. Zemlja kojom su raspolagale velike porodice, koju su Anglosasi posedovali na osnovu običajnog narodnog prava, koja je bila nasledna i, najzad, čije se otuđivanje moglo vršiti samo po dozvoli rodovskog saveza — nazivala se narodnom zemljom — folklend. Obično je kralj, koji je nosio titulu bretvalda, imao pravo da izdaje darodavne povelje na zemlju, koja je posle toga prelazila u punu ličnu svojinu i postajala privilegovanom zemljom, slobodnom od mnogih obaveza koje su padale na svu ostalu zemlju. Takva zemlja nazivala se buklend — zemlja na osnovu povelje. Svaki posed, bez obzira na to spada li on u kategoriju buklenda ili folklenda, bio je dužan da u korist države vrši tri obaveze (trinoda necessitas): vojnu obavezu, obavezu da opravlja mostove i puteve i obavezu da održava u redu utvrđena mesta u zemlji.
Usled pojave pune privatne svojine na zemlju, pored narodne zemlje, vrši se i razvitak krupne zemljišne svojine, kako se to zakonomerno zapaža i u franačkom društvu, gde je pojava aloda neizbežno imala za posledicu obrazovanje krupnog zemljišnog poseda. I kod Anglosasa osobito je rastao crkveni zemljišni posed; crkva je često dobijala u svojinu deonice zajedno sa pritežavaocima nastanjenim na njima.
Državna organizacija. Za državnu organizaciju Anglosasa, koja se formirala u razdoblju od VI do IX veka, karakterističan je široki razvitak lokalne samouprave. Ova osobenost ostaje za Englesku karakteristična tokom čitavog Srednjeg veka. Osnovicu političke organizacije čini selo, koje pretstavlja seosku opštinu. Stanovništvo tog sela sastaje se na seoske skupove i bira svog starešinu (tungerefa). Više sela čine satniju (hundred). Svakog meseca stanovništvo se sastaje na svoje satniske skupštine (hundred-moot), gde se bira starešina koji se stara o stvarima satnije (hundred-man). S jačanjem kraljevske vlasti satniski starešina se pretvara u običnog kraljevskog činovnika, pretstavnika centralne vlasti u provinciji. Postepeno se iz opšte mase slobodnih kerla, koji su se sastajali na te satniske skupštine i rešavali svoja pitanja, izdvaja tokom procesa feudalizacije čitavog društva — posebna grupa uticajnih ljudi — veće dvanaest najstarijih tena, sastavljeno od najkrupni-jih sopstvenika satnije.
Više satnija čine grofoviju (shire). Neke od tih grofovija prvobitno su same pretstavljale samostalne države, na primer Kent, Eseks. Na čelu grofovije stajao je isprva eldormen (ealdorman); on je bio pretstavnik stanovništva u grofovijama nastalim od kraljevina i verovatno naslednik vazalnog kralja. S porastom kraljevske vlasti eldormena potiskuje kraljevski činovnik — šerif (scirgerefa). Dvaput godišnje redovno se sastaje skupština grofovije, ili „narodna skupština” (folkmoot), ali u praksi nisu svi stanovnici grofovije učestvovali u njenom radu, već samo najugledniji, ekonomski najmoćniji ljudi. Iz redova stanovništva grofovije takođe se bira posebno veće dvanaest najstarijih tenova, koje se sastaje kod grofa.
Jačanje centralne vlasti. Ujedinjenje anglosaskih kraljevina stajalo je u vezi s jačanjem kraljevske vlasti. Dok su kraljevi postojali u svakoj samostalnoj plemenskoj državi nastaloj na teritoriji Britanije, svaki takav kralj sam je pripadao određenom plemenskom i rodovskom savezu; u slučaju da kralj bude ubijen, krvninu (koja je doduše bila nešto viša od krvnine za ubistvo erla i bila jednaka episkopskoj krvnini) dobijao je njegov rodovski savez. Docnije, prilikom ujedinjenja kraljevinâ, uzdizanje jednog od kraljeva kao vrhovnog kralja imalo je za posledicu da se ubistvo kralja počinje kažnjavati još višom globom. U Mersiji je ubistvo kralja kažnjavano globom od 7.200 šilinga, 36 puta više od krvnine za ubistvo običnog slobodnog kerla, tj. krvnina je iznosila isto toliko koliko i za ubistvo arhiepiskopa. U IX veku, pod uticajem crkve, kralj se već stavlja na drugo mesto iza boga, i njegovo ubistvo smatra se za skrnavljenje svetinje i kažnjava smrću.
Jačanje kraljevske vlasti i ujedinjavanje zemlje vršili su se u korak sa opadanjem značaja narodnih skupština. Narodne skupštine i dalje su se sastajale samo u pojedinim grofovijama. Ujedinjena kraljevina Anglosasa nije više imala opšte narodne skupštine: umesto nje sazivan je pri kralju takozvani „savet mudrih”, vitangemot (witangemot). Sva su pitanja rešavana u saglasnosti s tim savetom. U taj savet „mudrih ljudi”, vitana, ulazili su najuticajniji magnati kraljevine.
Vojno ustrojstvo u ovom periodu i dalje se temeljilo na vojsci sastavljenoj od svega slobodnog stanovništva. Ali se postepeno centar vojne organizacije prenosio sa seljačke vojske na posebne vojne družine, sastavljene od profesionalnih vojnika.
Kraljevi prihodi sastojali su se uglavnom od njegovih privatnih prihoda koje je on dobijao kao krupni zemljoposednik. Osim toga on je imao i takozvano pravo „firme”, tj. pravo da od stanovništva zahteva da mu daje poljoprivredne proizvode, što je pretstavljalo isto ono „kormlenie” (hranjenje) koje nam je poznato i iz staroruske istorije. Docnije, kada su učestali napadi Danaca, zavode se specijalni novčani nameti na stanovništvo, takozvani danski novac, koji je ubiran za otkup od danskih prepada. Ti nameti postepeno se pretvaraju u redovni novčani porez.
Danska osvajanja. U toku IX veka sve više jačaju prepadi pomorskih gusara — Normana, Danaca, — koji malo pomalo osvajaju jedan deo anglosaske teritorije: Nortumbriju, Mersiju i Istočnu Angliju. Oblasti koje su dospele pod vlast Danaca dobile su docnije naziv „oblasti danskog prava”. Jugozapadni deo Engleske i dalje je bio nezavisan, pod hegemonijom Veseksa, koji je postao centar za ujedinjenje Anglosasa u njihovoj borbi protiv zavojevača.
Alfred od Veseksa. U toj borbi znatnu ulogu igrao je kralj Veseksa Alfred Veliki (871—900 g.). On je isprva pretrpeo nekoliko poraza od Normana i postigao njihovo povlačenje po cenu plaćanja danka, ali je posle jedne krupne pobede nad Dancima iz 879 g. Alfred zaključio s njihovim vođom Gutrumom ugovor, po kome je čitava zemlja podeljena između Danaca i Anglosasa. Prvi su zadržali čitav severoistočni deo Engleske, a drugi njen jugozapadni deo.
Vlada Alfreda Velikog potseća po mnogim svojim crtama na vladu Karla Velikog. Za njegove vlade stvorena je pomorska flota od 100 lađa, radi odbrane od normanskih napada. Poboljšana je organizacija vojske. Čitava zemlja podeljena je na nekoliko vojnih okruga, i svaki okrug morao je davati određeni broj oružanih snaga; pritom je svakih pet deonica, ili hajda, moralo naoružati po jednog vojnika i izdržavati ga, snabdevajući ga svim što je potrebno. Prema tome, težište vojne organizacije prenosi se sada na specijalne, teže naoružane vojnike, koji poseduju pet hajda zemlje. To više nije bila opšta seljačka vojska već vojska sastavljena od profesionalnih vojnika. Posle ove vojne reforme odnesen je docnije niz pobeda kako nad domaćim Dancima, koji su već bili nastanjeni u Engleskoj, tako i nad onima koji su vršili napade iz same Danske (oko kraja IX veka).
Oko 890 g. sastavljen je zbornik zakona — Zakon kralja Alfreda. Pre toga svaka pojedina anglosaska kraljevina imala je svoje posebne zakone. Postojali su zakoni kraljeva Kenta, Veseksa, Mersije itd. Alfredov zakon obuhvatio je zakonodavne norme uzete iz zakona Veseksa, Mersije i Kenta. To je dakle bio kodeks opšteengleskog prava.
Alfred je na Karla Velikog potsećao i po svojoj zaštiti prosvete. On je sam, kako kazuje njegov biograf, sakupljao starinske mitološke legende, pesme i sage Anglosasa, organizovao škole za vaspitanje dece dvorana i dovodio s kontinenta nastavnike za te škole. Forsirao je i prevođenje raznih dela s latinskog jezika na anglosaski. U njegovo vreme preveden je u to doba jedini opštepristupačan udžbenik za opštu istoriju — istoriska kompilacija Orozija. Dalje je prevedena s latinskog na anglosaski „Istorija engleske crkve” Bede Venerabilisa; prevođena su i pojedina dela pape Grgura. Počinje da se piše i hronika u kojoj se opisuje vlada Alfreda Velikog.
Na bazi vojne reforme koju je izvršio Alfred Veliki vojna organizacija kod Anglosasa znatno se poboljšala, i posle Alfredove smrti Anglosasi prelaze u ofanzivu na Dance. Sredinom X veka „oblast danskog prava” osvojio je kraj Edgar (959—975 g.), koji postaje kralj čitave Engleske, ujedinivši pod svojom vlašću kako Anglosase tako i Dance.
Tako je Engleska ponovo ujedinjena u jednu kraljevinu. Ali je takvo stanje trajalo samo do kraja X veka, kada ponovo počinju normanski prepadi.
Novo osvajanje Engleske od strane Danaca. U to vreme Danska pod kraljem Haroldom Plavozubim (950—986 g.) postaje moćna država, u čiji su sastav ušli jug Skandinavije, oblast litavskog plemena Prusa i oblast Pomeranskih Slovena, koja je docnije dobila naziv Pomeranija. Harold i njegovi naslednici preduzeli su više pohoda na Englesku i ponovo osvojili tu zemlju. Za vlade danskog kralja Knuta, ili Kanuta (1017—1035 g.), obrazovana je moćna pomorska država, koja je obuhvatala Englesku, Dansku i delove Švedske i Norveške. Karakteristično je da je Knut našao oslonca u Engleskoj ne kod došljaka iz Danske nego kod domaće zemljišne aristokratije. Za njegove vlade nastavljeno je ujedinjavanje zakonodavstva i izdan je zbornik zakona za čiju su osnovu uzeti kako zakoni Anglosasa tako i zakoni Danaca. Potreba za novim zakonodavstvom bila je izazvana krupnim promenama u društvenom uređenju Engleske, procesom njene feudalizacije. Knutovo zakonodavstvo nosi na sebi u velikoj meri crte tog procesa. Interesantno je da je danski novac, tj. onaj namet koji je od stanovništva uziman u vreme borbe s Dancima, ostao sačuvan i za vlade samih Danaca, samo što je to sada bio stalan namet, ubiran u korist kralja.
Edvard Ispovednik. Za vlade Knutovog naslednika vlast Danaca je jako oslabila usled međusobne borbe i sukoba između pojedinih pretstavnika danske vladajuće klase. Anglosasi su uzeli učešća u toj borbi i na kraju krajeva uspeli da dovedu na kraljevski presto pretstavnika stare anglosaske dinastije Edvarda (1042—1066 g.), prozvanog Ispovednik. U vreme dok je u Engleskoj još bila jaka vlast Danaca, Edvard je živeo na dvoru normandiskih vojvoda i vratio se s kontinenta okružen dvoranima i savetnicima koji su pripadali normandiskoj, burgundskoj i flamanskoj aristokratiji. Čitava njegova vlada ispunjena je borbom domaće anglosaske aristokratije sa tim došljacima s kontinenta. Posle njegove smrti, početkom 1066 g., anglosaski magnati doveli su na presto čoveka iz svoje sredine — Harolda. Ali je njegova vlada trajala manje od godinu dana.
Iste, 1066 g., vojvoda Normandije Viljem, docnije prozvan Osvajač, prešao je moreuz, odneo pobedu nad Haroldom u bitki kod Senlaka, blizu Hastinksa, i osnovao u Engleskoj novu kraljevsku dinastiju. Sa ovim događajem završava se anglosaski period engleske istorije; s njim otpočinje nova stranica njenog socijalnog, političkog i kulturnog razvitka (vidi glavu XXI).
Društveno uređenje danskih oblasti. U toku perioda borbe s Dan-cima desile su se u razvitku društvenog uređenja Anglosasa velike promene. Pre svega, u onim oblastima koje su bili pokorili Danci porastao je značaj slobodnog seljaštva. Danci su stajali na nešto ranijem stadiju razvitka feudalizma od Anglosasa; stoga je slobodno seljaštvo sačuvalo kod njih svoju nezavisnost u daleko većoj meri. Karakteristično je kako su Danci i Anglosasi gledali na položaj slobodnog seljaka. Na osnovu ugovora koji su zaključivani izmeću obeju strana, život slobodnog danskog seljaka zaštićavan je podjednakom krvninom (vergeldom) kao i život anglosaskog tena, tj. privilegovanog čoveka anglosaskog društva. Očevidno da klasna diferencijacija nije kod Danaca još dostigla veće razmere, i feudalizam u „oblasti danskog prava” bio je još slabo razvijen.
Feudalizacija Engleske. Teni i erli. Zato feudalizam u drugim oblastima Engleske postiže sve veće uspehe. Pred kraj prethodnog perioda u satnijama i grofovijama osobito veliku moć stiču već pomenutih dvanaest najstarijih tenova. Vlast u mesnoj samoupravi prelazi dakle u ruke neznatne grupe najuticajnijih zemljoposednika. Oni stoje na čelu novog sloja vojno-činovničke aristokratije — tenâ, potiskujući staru rodovsku aristokratiju. U sastav toga novog vladajućeg sloja mogao je ulaziti svaki čovek koji poseduje pet hajda zemlje i čak svaki trgovac koji je izvršio tri prekomorska putovanja. To pokazuje kakav je značaj stekla u to vreme u Engleskoj trgovina i koliko je porasla socijalna uloga trgovca u životu anglosaskog društva. Karakteristično je da se naziv starorodovske aristokratije — erli — prenosi sada na svakog čoveka koji poseduje 40 i više hajda zemlje. Prema tome, zapaža se raslojavanje po imovinskom obeležju u okvirima same vladajuće klase, a rezultat tog raslojavanja jesu sitnoposednički teni i krupni zemljoposednici — erli. Borba izmeću tih dveju grupa, koja od vremena normandiskog osvajanja prelazi u borbu između sitnoposedničkog riterstva i krupnih feudalaca-barona, postaje još od kraja anglosaskog perioda bitan momenat u istoriji Engleske.
Porast privatne vlasti. U anglosaskom periodu raste i značaj patronata, tj. privatne zaštite koju su magnati pružali zavisnom stanovništvu. Ali za razliku od prethodnog perioda, u kome je stupanje pod zaštitu krupnog magnata pretstavljalo privatnopravni akt, sada ta zaštita postaje obaveznom. Zakon kralja Atelstana (oko 930 g.) direktno propisuje da svaki čovek ima svog lorda. Propisuje se da rođaci svakog čoveka koji nema svog lorda nađu ovome takvog lorda-zaštitnika. U isto vreme razvija se imunitet, koji u Engleskoj nosi naziv soka ili soka i saka. On obuhvata sva sudska i fiskalna prava koja dobija krupni magnat prema zavisnom stanovništvu. Čovek koji stanuje na teritoriji krupnog magnata i nalazi se u zavisnosti od njega, takozvani sokmen (tj. „čovek soke”), jeste slobodan čovek, ima pravo da prodaje svoju zemlju i čak da se udaljava s teritorije soke. Ali se on nalazi pod sudskom vlašću lorda. To je dakle poluzavisno stanje, koje nastaje ili na taj način što ekonomski propali seljaci stupaju pod zaštitu krupnog magnata, ili na osnovu kraljevih poklona, pri čemu je kralj često davao čitave oblasti naseljene slobodnim ljudima pod privatnu vlast, ili soku, pojedinim magnatima.
Engleski feudalni posed. Tako se u Engleskoj vršio proces feudalizacije, koji je bio konačno završen tek sa normandiskim osvajanjem. Osnovicom anglosaskog društva sve većma postaje ne selo slobodnih seljaka, već feudalni posed, takozvani manor, koji se sastoji od vlastelinskog imanja i kmetovskog sela, isto onako kao i u Franačkoj. Sačuvan nam je izvor s početka XI veka koji sadrži opise takvih manora — „Rectitudines singularum personarum”. U njemu se opisuju vojničke državine tena, koji po svoj prilici sede na manastirskoj zemlji, kao i obaveze od njih zavisnih seljaka. Među seljacima razlikuju se tri osnovne grupe. Pod najpovoljnijim uslovima žive geniti, ili geneati. To su nekadašnji slobodni kerli, koji su sad dospeli u zavisan položaj od magnata. Oni su dužni da svome lordu plaćaju uglavnom novčanu i naturalnu rentu, kao i da mu vrše manji kuluk, u vidu privremene pomoći za vreme žetve. Daleko je teži položaj drugih dveju grupa kmetovskog stanovništva — gebura i kosetla. Ovu poslednju grupu činili su seljaci koji nisu imali deonice normalne veličine, već manje parcele zemljišta, s kolibom na njemu. Obe ove grupe vrše mnogo teži kuluk, radeći na gospodarevoj zemlji od dva do tri dana nedeljno.
Tako se u anglosaskom društvu vršilo postepeno pretvaranje slobodne seoske opštine slobodnih kerla u kmetovsku opštinu. Na tu kmetovsku opštinu prenosi se u isto vreme odgovornost za vršenje obaveza od strane stanovništva koje ulazi u njen sastav; kmetovska opština dobija na taj način fiskalni karakter.
2. Skandinavija u ranom Srednjem veku
[uredi]Najstariji period. O najstarijem periodu istorije Skandinavije malo nam je šta poznato. Meću plemenima koja su od starinâ živela u Skandinaviji znamo za Gote, ili Gaute, i Svione. Gauti su naseljavali južni deo današnje Švedske, koja je sve do danas sačuvala svoj stari naziv — Gotaland, tj. zemlja Gota. Oblast Sviona dugo vremena je nosila naziv Svealand — zemlja Sveja, ili Šveda. Karakteristično je da antički pisci pominju samo jugoistočne Skandinavce, tj. ona plemena koja su naseljavala teritoriju južne Švedske, a gotovo ništa ne kazuju o stanovništvu Norveške. To dokazuje, kao što je primetio još Engels, da su se trgovačke veze i pomorstvo razvijali uglavnom u istočnom delu Baltičkog Mora. Sami Rimljani nisu zalazili u Baltičko More, već su samo održavali veze s lokalnim trgovcima, koji su vodili samostalnu trgovinu u istočnom delu tog mora. Na to ukazuju i rimske izrađevine i nalazišta novca, koja su osobito bogata u južnoj Švedskoj i Danskoj. Novac koji je tu vađen pripada prvenstveno I i II veku n. e. Zatim nastaje jedan prekid sve do V veka, do doba „seobe naroda”, kada se na severu ponovo pojavljuju nalazišta novca. Očevidno da su u tom razmaku vremena, od II do V veka, trgovačke veze izmeću Skandinavije i kontinenta bile prekinute. Docnije imamo podataka o Skandinaviji u VI veku, od istoričara Jordanesa i Prokopija, koji saopštavaju da u Skandinaviji živi mnoštvo naroda, od kojih svaki ima svog kralja.
Norveška od IX do XI veka. Da bismo se detaljnije upoznali s društvenim uređenjem Skandinavije, daćemo sliku društvenog uređenja koje je postojalo u Norveškoj od IX do XI veka. Norveška je u svom društvenom razvitku zaostajala iza drugih delova Skandinavije, i zato se u njoj sačuvalo daleko više starinskih ustanova i običaja koji omogućuju da se rekonstruiše onaj poredak koji je u ranije vreme postojao i u drugim delovima Skandinavije.
Skandinavci Norveške delili su se na mnoštvo sitnih plemena — filka (fylke, nemačko volk, rasutih po zalivima koji duboko zalaze u poluostrvo (takozvanim fjordovima) i međusobno odvojenim visokim planinama. Na čelu svakog od njih stajao je poseban plemenski vođa, takozvani jarl.
Više filka ujedinjavalo se u krupnije plemenske saveze, sa zajedničkim narodnim skupštinama (thing), na koje se sakupljalo čitavo slobodno stanovništvo. Postojala su i veća starešina. Na čelu pojedinih plemenskih udruženja pojavljuju se i kraljevi.
Svaki filk delio se na satnije (herad), sa satnikom na čelu (hersir). Osnovicu društva činili su slobodni seljaci, koji su se zvali bondi (bonde). Oni su se sastajali na narodne skupštine — tinge — i rešavali na njima svoja lokalna pitanja.
Dalje ujedinjavanje plemena Norveške dovodi do toga da se u njoj formiraju četiri velike oblasti, svaka sa svojim samostalnim tingom, svojim posebnim zakonom i posebnim mesnim običajima. U njima se pojavljuju kraljevi, koji se biraju na tinzima. Ako kralj ne zadovoljava zahteve stanovništva, nezadovoljnici razašilju po čitavoj zemlji strelu, koja pretstavlja znak da kralja treba svrgnuti s prestola i ubiti. Prema tome, u to doba počinje već da se raspada rodovsko društvo, da se obrazuju klase i formira država; pritom pored slobodnih seljaka -— bonda i pretstavnika rodovske aristokratije — jarla, postoje još i robovi. Oko jarla počinju da se okupljaju družine.
Stanovništvo se bavi uglavnom lovom i ribolovom, jer geografski uslovi za bavljenje zemljoradnjom u većim razmerama nisu u Skandinaviji povoljni. Zbog osobite važnosti ribolova znatan razvitak dostiže moreplovstvo, a u vezi s tim i gusarstvo i trgovina. Trgovalo se sušenom ribom, krznima i drugim lokalnim proizvodima.
S raspadanjem rodovskih odnosa i obrazovanjem krupnijih kraljevina pojedini pretstavnici aristokratije, koji nisu želeli da se pokoravaju kraljevoj vlasti, sakupljaju svoje družine i organizuju prekomorske pohode, u koje uvlače i višak stanovništva.
Raspadanje rodovskih odnosa i obrazovanje klasa najranije se zapaža kod Šveda, ili Sviona. Još u Tacitovo vreme tu je postojala jaka kraljevska vlast i imovinska nejednakost. Kako kaže Tacit, kod njih „bogatstvo uživa veliko poštovanje”. Tacit kod Sviona razlikuje niz staleža: aristokrate, slobodne ljude, oslobođenike i robove.
Usled raspadanja rodovskog poretka, klasne diferencijacije i prenaseljenosti, uzimaju maha pomorstvo i gusarstvo, osobito počev od IX veka. Za period od IX do XI veka karakteristični su pohodi pojedinih vođa, takozvanih pomorskih kraljeva — vikinga (od reči „vik” — zaliv, draga). Ti su odredi pomorskih kraljeva na svojim brodovima, takozvanim „morskim vucima” ili „morskim konjima”, u koje je moglo da stane 60—70 vojnika, preduzimali ponekad vrlo daleke prepade. Tako se kod Skandinavaca gusar, vojnik i trgovac ujedinjuju u jedno lice.
Osvajanja i putovanja Skandinavaca. Skandinavci preduzimaju napade na Irsku i još u IX veku obrazuju u njoj — uglavnom na istočnoj obali i na jugu zemlje — niz manjih skandinavskih (normanskih) „država”. Ove skandinavske naseobine održavale su se tu do kraja IX veka, kada su Skandinavci otkrili Island (878 g.), kuda je krenula glavna struja kolonizatora iz Norveške. Tu su se počeli seliti, s jedne strane, seljaci koji u otadžbini nisu mogli naći zemlje za bavljenje zemljoradnjom, a s druge strane — oni nezadovoljni pretstavnici aristokratije koji su činili opoziciju prema kraljevskoj vlasti, a morali da priznaju bezizglednost dalje borbe. Skandinavci su naselili i druga ostrva severno od Engleske.
Naselja Skandinavaca u Irskoj počela su u velikoj meri opadati, a njihovo stanovništvo je u znatnom stepenu keltizovano. Na Islandu su se pak dugo vremena sačuvali starinski običaji, stariji društveni odnosi i način života nego u samoj Skandinaviji, kao i staroskandinavska kultura. Na Islandu su zapisane staroskandinavske pesme i sage, koje su čuvali i predavali mnogobrojni pevači ili pripovedači, takozvani skaldi. Poznato nam je najkrupnije delo te vrste — „Eda”, u prozi i stihu, koje u sebi sadrži mnoštvo starinskih legendi.
Ali se geografska otkrića Skandinavaca nisu završila sa otkrićem i naseljavanjem Islanda. U X veku oni su otkrili Grenland. U legendama o toj zemlji kazuje se da je bila nastanjena patuljcima (Eskimima). Tamo su krenuli kolonizatori sa Islanda. Islandska kolonija na Grenlandu postojala je sve do XVI veka, a zatim je iščezla.
Postoje podaci o tome da su oko 1000 g. Normani dospeli u Severnu Ameriku, gde su čak osnovali koloniju, koja je trajala sve do XIV veka. Ali su sva ta otkrića nosila slučajan karakter i nisu ostavila nikakvog traga u ekonomskoj i kulturnoj istoriji Evrope.
Putovanja Skandinavaca na Istok. Normani su preduzimali i pojedine puteve na Istok i sever. Oni su širili svoja osvajanja na sever Norveške, pokoravajući finska plemena i namećući im danak. Iz anglosaskih izvora poznat nam je opis gazdinstva jedno krupnog gazde-Norvežanina, po imenu Otera, koji je živeo u IX veku na krajnjem severu Norveške. „Oter je posedovao severne jelene, bikove, ovce, svinje. Finci su mu plaćali danak u kožama ovaca ili vidri, medveda ili severnih jelena, u perju ptica, užadima, kožama, kitovim kostima” i drugom.
Putovanja u trgovačke svrhe preduzimana su i dalje na sever. Normani su dolazili do Belog Mora i stizali do zemlje „Biarmije”, u koju su prodirali preko Belog Mora rekom „Dinom”. Očevidno da se pod tom rekom podrazumeva Severna Dvina, pa se zemlja Biarmija može prema tome tražiti u slivu reke Dvine, možda u oblasti naseljenoj plemenom Perm, od koga je mogla dobiti naziv i sama oblast. U Švedskoj je nađeno mnogo istočnog srebrnog novca iz tog perioda; on ukazuje na to da su Šveđani vodili živu trgovinu sa Istokom, verovatno Volgom, posredstvom bugarske države. Oni su putovali i velikim putem „od Varjaga do Grka”, tj. Vizantije. Duž tog puta Normani su se nastanjivali po pojedinim mestima kao vojne družine.
Skandinavci u Zapadnoj Evropi. Najzad, Normani su u to vreme preduzimali i ekspedicije na jug. Oni su osvojili, kao što je već rečeno, znatan deo Engleske, i neko vreme Engleska je ulazila u sastav jedne od krupnih skandinavskih država — Danske. Oni su prodirali i u dubinu Francuske, penjući se uz reke Senu i Loaru. 886 g. Normani su opseli i sam grad Pariz, a 911 g. obrazovali Normandisko vojvodstvo, sa svojim vođom Rolonom na čelu (vidi glavu V, § 3).
U svojim naletima Normani su dolazili do Španije i Sredozemnog Mora. 844 g. preduzeli su napad na obale Asturije (severna obala Španije), ali su bili odbijeni. Pljačkali su i obale arapske Španije, severne obale Afrike, Balearska Ostrva (Minorku i Majorku); njihove družine prodirale su čak do južne Italije i Sicilije. U XI veku Španci su uzimali takve družine kao najamnike radi borbe sa Arabljanima. Skandinavci su često preduzimali pojedinačna putovanja u verske svrhe u Palestinu, radi poklonjenja takozvanom „grobu gospodnjem”, pri čemu su usput ponekad pljačkali stanovništvo. U Italiji se prvi put pojavljuju otprilike sredinom IX veka. Feudalci južne Italije često su pozivali Normane kao najamnike. Kao rezultat naseljavanja na zemlju grupa i čitavih odreda takvih normanskih najamnika, obrazovana je tridesetih godina XI veka grofovija Averza. 1042 g. jedan od vođa najamnih odreda Normana dobio je u feud teritoriju u Kampaniji zajedno sa gradom Gaetom. 1043 g. čitavu zapadnu Apuliju osvojio je jedan drugi voća normanskih odreda — Viljem Gvozdena Ruka.
Normani su postepeno proširili svoju vlast i na susedne zemlje. Viljem Gvozdena Ruka počeo je da osvaja Benevent. Normani vode borbu s papama, koji su njihovo učvršćivanje u Italiji smatrali isprva opasnim po sebe, ali docnije te iste pape počinju da iskorišćavaju Normane u svoje svrhe.
Jedan od krupnih vođa Normana, Robert Gviskar, dobio je 1059 g. od pape titulu vojvode od Apulije i Kalabrije. Od 1060 g. Robert i njegov brat Rožer pristupaju osvajanju Sicilije, koja je tada pripadala Arabljanima, i 1071 g. zauzimaju čitavo ostrvo. Na kraju krajeva (u XII veku) izvršeno je ujedinjenje pojedinih normanskih država poniklih na italijanskom tlu. Na jugu Italije obrazovana je prilično krupna i jaka kraljevina, sastavljena od Sicilije, Kalabrije i Apulije.
Kultura i religija Skandinavaca. Normani Skandinavije dugo vremena su ostali pagani. Ujedinjenje normanskih plemena dovelo je do toga da se kod njih obrazovao dosledan sistem verskih pretstava, sa čitavim panteonom bogova, na čijem su se čelu nalazili bog Odin, njegova žena Freja i sin Tor. Od početka VIII veka počinje da se širi i hrišćanstvo.
Vrhovno božanstvo Skandinavaca bio je bog neba Odin, ili Votan. U doba posle „velike seobe naroda” to božanstvo postaje božanstvom viših klasa, božanstvom mlade klase feudalaca i družina kojima su okruženi. Narodne mase klanjale su se drugom božanstvu — Toru (ili Donaru kod Germana), božanstvu groma. Odin je zamišljan ocem svih bogova. On je obično prikazivan kako sedi na belom konju s kopljem i mačem u rukama, sa zlatnim šlemom, koji treba da simbolizuje sunce na plavom nebu. On nosi plav ili modar plašt, koji simbolizuje boju neba. Ponekad se Odin likovno pretstavlja jednookim, jer nebo ima samo jedno oko — sunce; on nosi na glavi šešir sa širokim obodom, koji ponekad nadvija nad oči. Tada se nebo prikriva oblacima. On je božanstvo rata. Odin vlada u Valhali. To je mesto kuda odlaze junaci pali u boju dok ljudi koji nisu poginuli u borbi odlaze u podzemno carstvo. On je okružen borbenim valkirama. Odin je i bog vazduha i, praćen svojom svitom, jezdi u obliku vetra zemljom. Docnije, s razvitkom kulture, pismenosti, poezije, on postaje i božanstvo kulture, bog poezije, pronalazač pisma i bog svakog čarobnjaštva.
Drugi bog, Tor, obično se pretstavlja sa munjom, jer simbolizuje grom. On ima riđu bradu i vozi se na kolima u koja su upregnuti jarci. Tor je zaštitnik nižih klasa — seljaka i robova, koji posle smrti ne odlaze u Valhalu nego u carstvo boga Tora.
Od ostalih bogova osobito se ističe sin Odinov — svetlo božanstvo Baldur, bog svetlosti. Postoji mit o njegovoj smrti, koju su oplakali svi bogovi i cela priroda. Balduru je prorečeno da mora poginuti. Njegova mati, boganja Freja, počela je da moli čitavu prirodu da joj poštedi sina. Ali je zaboravila da se obrati jednoj maloj biljci — imeli. Kada su svi bogovi počeli da kušaju Baldurovu moć da ne može biti ranjen, on je za sve to vreme ostao čitav i nepovređen, ali, nagovoren od zloga boga Lokija, njegov slepi brat udario je Baldura granom imele. To je izazvalo smrt svetlog božanstva, koje će, međutim, opet vaskrsnuti. Mi tu zapažamo mit u vezi sa pretstavom o godišnjem umiranju i ponovnom rađanju svetlog božanstva sunca.
U panteonu skandinavskih božanstava postojalo je i zlo božanstvo — Loki. On je bog vatre, ali u isto vreme i božanstvo koje je neprijateljski raspoloženo prema svim svetlim bogovima. On je otac svetskog zmaja, otac svetskih vukova, otac boginje pakla, otac svetskog zla. Sva zla božanstva, na čelu sa bogom Lokijem, ustaće jednom protiv vrhovnih svetlih božanstava, i svet će propasti, posle čega će doći do novog stvaranja sveta na novim principima.
Bogovi kod Skandinavaca imaju iste grupe koje postoje i na zemlji: oni se takođe dele na rodovske grupe. Postojale su dve grupe bogova, azi i vani, između kojih se vodila ogorčena borba; ali je zatim došlo do izmirenja tih božanstava, pri čemu su jedni drugima dali taoce.
Svi ovi mitovi ukazaju na to da je religija Skandinavaca pretstavljala ujedinjenje raznih plemenskih religija.
Obrazovanje Danske kraljevine. U toku IX reka u Skandinaviji se obrazuju krupnije državne tvorevine. Na početku tog veka nastaje Danska kraljevina, koja je vrhunac svoje moći dostigla u X veku, pod kraljem Haroldom Plavozubim; on je pokorio i južnu Skandinaviju i ratovao s Prusima p Pomeranskim Slovenima. Osobito veliku moć dostigla je Danska za vlade kralja Kanuta (Knuta) Velikog; njegova kraljevina obuhvatila je i Englesku i južni deo Skandinavije.
Ujedinjenje Švedske. U IX veku počinje da se formira i Švedska država. Ujedinjuju se dve osnovne oblasti današnje Švedske — Gotija, ili Gotland, i Švedska u užem smislu reči, ili Svealand. Isprva su sitna švedska plemena imala jedan verski centar, u Upsali, gde se nalazio takozvani „dvor bogova” i gde se stanovništvo sakupljalo na verske praznike, radi vršenja raznih verskih obreda. Oko toga „dvora bogova” i izvršeno je ujedinjenje švedskih plemena, tako da su kraljevi Upsale, koji su pripadali kraljevskoj porodici Ingve, postali i kraljevina čitave Švedske. Od tih švedskih kraljeva istaći ćemo konunga Olafa; za njegove vlade na početku IX veka stvorena je krupna država, u čiji je sastav ušao i jedan deo Norveške; pod njim počinje i hristijanizacija Švedske.
Obrazovanje Norveške kraljevine. Kao datum početka obrazovanja Norveške kraljevine može se smatrati godina 885, u kojoj je Harold Harfager (Lepokosi) pristupio ujedinjavanju pojedinih plemena i proterao mesne jarle, koji su stajali na čelu pojedinih samostalnih filka. Za vlade njegovog praunuka Olafa II Debelog (1015—1027 g.) definitivno je izvršeno ujedinjenje čitave Norveške; pritom je zvanje jarla bilo sasvim ukinuto.
Tako su se u Skandinaviji obrazovale države: Švedska, Danska i Norveška.
I. Izvori. Hrestomatija za zapadnoevropsku književnost. Srednji vek (IX—XV vek), u redakciji Šorove, 1938, str. 63—124, 501—519, — Irske sage, Moskva—Lenjingrad 1933. — „Saga o Volsunzima”, Moskva—Lenjingrad 1934. — „Eda”, Moskva 1917.
II. Studije. Priručnici. Lavis i Rambo, Opšta istorija od IV veka, 1897—1898, t. I, str. 602—650; t. II, str. 657—675. — Petruševski, Studije iz istorije engleske države i društva u Srednjem veku, razna izdanja, gl. I. — Grin, Istorija engleskog naroda, t. I, Moskva 1891. — Vinogradov, Studije o socijalnoj istoriji Engleske u srednjem veku, 1880. — Vinogradov, Srednjovekovni feudalni posed u Engleskoj, Petrograd 1911. — Tijeri O., Osvajanje Engleske od strane Normana, t. I, 1900. — „Društveni život Engleske”, u redakciji Trajla, t. I. 1897. — Čitanka za istoriju Srednjeg veka, u redakciji Vinogradova, razna izdanja, t. II, str. 20. — Tiander, Putovanja Skandinavaca na Belo More, Petrograd 1906.