Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca/Verzija za štampu

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 1

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

2. glava>→

I.
Geografski položaj srpsko-hrvatsko-slovenačkih zemalja.

Zemlje u kojima stanuju Srbi, Hrvati i Slovenci čine tri geografske celine: 1. Basen srednjega Dunava; 2. Basen Morave i Vardara; 3. Jadransko Primorje sa svojim zaleđem (Zagorjem).

Ma da su te tri geografske celine skoro sasvim nezavisne jedna od druge, i ma da se one dosta razlikuju među sobom, one ipak čine jednu celinu, teže jedna drugoj i dopunjuju se među sobom. Uzrok što je to tako, leži u geografskom položaju tih zemalja, a njihove uzajamne veze i težnje dokazuje cela istorija naroda, koji su u tim zemljama stanovali, i država, koje su tu obrazovane i koje su tu postojale. Uvek su narodi i države u jednoj od te tri geografske celine težili da zavladaju i drugim dvema, ili bar jednom od njih. Da napomenemo, kao dokaz za to, neke, bar najkarakterističnije, primere.

Hrvatska država, osnovana u IX veku u Jadranskom Primorju, težila je za celo vreme svoga života, da se proširi, s jedne strane prema Bosni, dakle u Zagorje, a s druge u Podravlje i Posavinu, dakle u basen srednjega Dunava. Nemanjićska država, osnovana u basenu Morave, širila se ne samo u dolinu Vardara, nego i u Posavinu, dakle u basen srednjega Dunava i u Jadransko Primorje. Sve države, koje su zauzimale basen srednjega Dunava stalno su težile da izbiju na Jadranskom Primorje i da prodru u Moravsku dolinu. Tako su Avari u VI i VII veku iz središta svoje države, u basenu srednjega Dunava, u Sremu, Bačkoj i Banatu, prodirali u Dalmaciju, u Bosnu i do Soluna, dakle u Jadransko Primorje sa Zagorjem i u Moravsko-vardarsku dolinu. I Mađari su, kad su početkom X veka osnovali svoju državu u basenu srednjeg Dunava, vršili svoje pljačkačke pohode u istim pravcima. Oni su, kao što je poznato, zauzeli početkom XII veka Hrvatsku u Jadranskom Primorju, sredinom toga veka počeli su udarati na Bosnu, a od početka XIII veka i na Srbiju, sa namerom da prodru i da se utvrde i u Moravskoj dolini.

I Austro-Ugarska je u XIX veku, držeći basen srednjega Dunava i Jadransko Primorje (Dalmaciju), osvojila Bosnu (Zagorje), posle toga je htela da pokori i Srbiju, dakle da zauzme i Moravski basen, pa da onda iz Bosne, preko Sandžaka, i preko Srbije prodre u Vardarsku dolinu. Ta težnja Austro-Ugarske da pokori Srbiju, dakle da zavlada Moravsko-vardarskim basenom, pošto je već pre toga bila zauzela Jadransko Primorje i Zagorje, izazvala je 1914 godine svetski rat.

Ali je do sukoba između Austro-Ugarske i Srbije moralo doći, ne samo zbog toga, što je Austro-Ugarska, držeći u svojim rukama basen srednjega Dunava i Jadransko Primorje za Zagorjem, htela da zavlada i Moravsko-vardarskim basenom, — nego i zbog toga, što je i Srbija, iz svoga centralnog položaja u Moravskom basenu, osvojiv Vardarsku dolinu, morala težiti za tim, da izbije u Jadransko Primorje, i da prodre, da se proširi i utvrdi i u basenu srednjega Dunava.

Moglo bi se navesti još mnogo primera i dokaza iz prošlosti i sadašnjosti, koji bi pokazivali, kako su basen srednjega Dunava, Jadransko Primorje sa Zagorjem i Moravsko-vardarska dolina jedna geografska, ekonomska i kulturna celina. Kad se uzme na um, da cela ta teritorija čini i etničku celinu, jer je sva naseljena srpsko-hrvatsko-slovenačkim narodom, onda je sasvim razumljiva težnja našega naroda, da na tom zemljištu obrazuje jednu svoju narodnu državu.

Međutim, sve do naših dana državno jedinstvo našega naroda nije moglo biti izvedeno. Tome je bilo mnogo i raznih uzroka. Lični, plemenski, dinastički i verski interesi bili su u prošlosti uvek jači od etničkih i geografskih prilika. Sem toga, unutrašnje snage, koje su razjedinjavale i spoljnje sile, koji su ometale državno jedinstvo, bile su uvek jače no težnja za jedinstvom.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 2

←< 1. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

3. glava >→

II.
Poreklo i seoba Srba, Hrvata i Slovenaca.

Pre nego što su došla na Balkansko Poluostrvo srpska, hrvatska i slovenačka plemena stanovala su u krajevima oko Visle i Dnjepra, i sačinjavala su jednu etničku celinu. Ta su plemena ostala u zajednici još dosta vremena i posle početka raseljavanja pojedinih slovenskih plemena iz stare zajedničke otadžbine.

Kada su se srpska, hrvatska i slovenačka plemena, za vreme seobe naroda, pod pritiskom spoljnjih i unutrašnjih događaja i prilika, počela kretati iz svojih staništa, ona su i dalje ostala u zajednici i zajedno su se pomerala i selila na zapad, jug i jugo-zapad.

Početak pomeranja i seobe srpskih, hrvatskih i slovenačkih plemena pada u V vek, u doba hunske vlasti u istočnoj Evropi. To se pomeranje nastavilo u drugoj polovini V i prvoj polovini VI veka, u doba kad su, posle propasti Huna, Gepidi zavladali zemljama u basenu srednjega Dunava, a znatno je pojačano u drugoj polovini VI veka, kad su Avari osnovali (567 god.) svoju državu u zemljama, kojima su dotle vladali Gepidi. Avari su tom prilikom zavladali onim srpsko-hrvatsko-slovenačkim plemenima, koja su u to doba već doprla bila do Dunava i nalazila se u gepidskoj državi. Ali su i ostali delovi tih plemena došli uskoro posle toga sa i za Avarima u basen srednjega Dunava. Tako su srpska, hrvatska i slovenačka plemena krajem VI veka stanovala pod vlašću Avara u gustim masama na severnim granicama Balkanskog Poluostrva, u basenu srednjega Dunava. Odatle su, kao što je pomenuto, Avari išli u pljačku u Primorje i u Moravsko-vardarsku dolinu. U tim pljačkačkim pohodima učestvovala su uvek i srpsko-hrvatsko-slovenačka plemena.

Početkom VII veka, kada je Vizantija, zbog rata sa Persijom, povukla svu svoju vojsku sa Balkanskog Poluostrva, a avarska država počela slabiti, srpska, hrvatska i slovenačka plemena prodirala su i sama iz basena srednjega Dunava na zapad, jugo-zapad i jug, u Jadransko Primorje i krajeve iznad njega, u Zagorje i u Moravsko-vardarsku dolinu, i počela su se tamo naseljavati. To raseljavanje išlo je dosta sporo, jer slovenski narodi nisu zauzimali novu otadžbinu u vojnim osvajačkim pohodima, kao Tatari i Germani, nego postepenom migracijom svoga življa. Na taj su način i Srbi, Hrvati i Slovenci naselili u prvoj polovini VII veka zemlje, u kojima i sada stanuju.

Kada su se Srbi, Hrvati i Slovenci stalno naselili u svojoj novoj otadžbini, oni su se tu našli u sasvim novim prilikama. Za njih su bile nove ne samo zemlje, u koje su došli, nego je za njih bila nova i kultura, koju su tu našli, i stanovništvo, koje su tu zatekli. Pri dolasku u nove zemlje, oni su znali da zauzimaju pokrajine Rimske imperije, čiji su sjaj, slava i ugled bez sumnje jako uticali na nove poludivlje došljake. Sem starih tradicija, na njih su morali neobično uticati i svi materijalni ostatci stare rimske sile i kulture, koji su bili rasejani po svima krajevima, što su ih oni naselili. Sem toga, oni su došli u dodir sa starim stanovništvom tih krajeva, koje je, i ako zapušteno i podivljalo, ipak zadržalo, osobito u Primorju, tragove stare kulture.

Tako su srpska, hrvatska i slovenačka plemena došla u nove, i geografske i klimatske i kulturne, prilike, u novu sredinu i među nove ljude, koji su, i ako u kulturnoj dekadenciji, imali još uvek veću civilizaciju nego oni. Zbog svega toga morale su kod novih došljaka nastati u novoj otadžbini velike promene u svakom pogledu, u načinu njihovog života, u njihovim pogledima na svet i u njihovom mentalitetu u opšte. Na novoj teritoriji, u novoj sredini, pod uticajem nove i više kulture, njihov način života morao se promeniti, njihova ideologija preobraziti, njihov horizonat proširiti. U vezi s tim morale su se, bar delimice, promeniti i po neke njihove sklonosti i osobine.

Po sebi se razume, da te velike promene nisu izvršene brzo; prilagođavanje novom zemljištu i novim prilikama išlo je i razvijalo se postepeno i trajalo je duže vremena. To prilagođavanje izazivalo je bez sumnje često, na mnogim mestima i u raznim pravcima, velike krize, koje su morale ostavljati dubokog traga u narodnom životu, i koje su često završavane kompromisom između starih i novih navika i prilika.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 3

←< 2. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

4. glava >→

III.
Položaj srpskoga naroda.

Kad su srpska, hrvatska i slovenačka plemena u VII veku naselila zemlje u kojima i danas stanuju, velike političke, nacionalne i ekonomske promene i revolucije, koje su vekovima pre toga potresale Evropu, bile su u glavnom završene. U celoj Evropi nastao je nov život, sa novim narodima i novim državama.

Kulturno čovečanstvo bilo je i u to doba, kao i u starom veku, grupisano oko Sredozemnoga mora, i podeljeno na dva kulturna, politička i ekonomska sveta, — istočni i zapadni. Ta dva sveta razlikovala su se uvek jako među sobom. Na istoku je druga priroda, tamo su druge prilike, drukčiji su tamo ljudi, drukčiji način života, drukčiji je pogled na svet, nego na zapadu. Zbog toga u istoriji čovečanstva postoje od uvek dva razna čoveka, dva posebna sveta, istočni i zapadni. Svaki od ta dva sveta živeo je od uvek svojim posebnim životom, imao je svoje posebne navike, ideje i ciljeve. Razlike između ta dva sveta tako su velike i duboke, da ih je nemoguće ukloniti i sasvim izgladiti. Čak ni dva tako silna organizma kao što je bila Rimska imperija i katolička crkva, nisu mogli uspeti da izglade te razlike. Oba ta politička, religiozna i kulturna organizma radila su vekovima, i svesno i nesvesno, na tome, da izglade razlike između istoka i zapada, ali bez ikakvog uspeha. Uvek su istok i zapad bili i ostali dva razna posebna sveta.

Rimska imperija, taj najsnažniji državni organizam u istoriji čovečanstva, radila je, i pomoću svoje savršene administracije i svojom vojskom i trgovinom i svojom civilizacijom, da izgladi razlike koje su postojale između njenih provincija na istoku i na zapadu, pa da sve pokrajine i narode veže u jednu jedinstvenu državu, i da istočni svet i istočnu civilizaciju stopi sa zapadom. Ali sav naporan rad od nekoliko vekova u tome pravcu bio je uzaludan. Istočni svet živeo je i dalje i u granicama Rimske imperije, svojim posebnim životom. A kad rimska centralna vlast nije više imala snage da drži u celini sve zemlje Rimske imperije, onda se istok odvojio i obrazovao je svoju posebnu državu, Vizantiju. Ma da se ta nova država smatrala za deo stare Rimske imperije, ipak je to bila druga, nova država, sa drugim jezikom, sa drugom civilizacijom, sa drugim pogledima na politički i državni život, sa drugim mentalitetom. To u stvari nije bio deo rimske države, kako se smatralo, to je bila druga, sasvim nova država. Istok je na nju udario pečat svoje posebne koncepcije i svoje posebne civilizacije.

Isti je slučaj bio i sa hrišćanskom crkvom. Posle dugih peripetija i velikih kriza, pokazali su se svi pokušaji da se izvede i održi jedinstvo hrišćanske crkve, bezuspešnim, i hrišćanska je crkva ostala podeljena na istočnu i zapadnu. Istok i zapad nije se dakle mogao složiti ni u religioznim pitanjima, isto onako, kao što se nije mogao složiti ni u državnim ni u političkim.

Prirodno je da su ta dva sveta, istočni i zapadni, gotovo stalno bili u sukobu i u borbi. Borba se među njima uvek vodila naravno na granicama sfere njihovih uticaja. Sudbina je htela da se srpski narod naselio baš na toj granici, na granici dva sveta, dve kulture, dve ekonomske i verske oblasti, dakle u zemljama, gde su zbog toga protivnosti uvek bile neobično ispoljene i neobično zaoštrene, i gde se uvek vodila ogorčena borba za proširenje uticaja i sfere interesa. Predstavnici istoka i zapada menjali su se u toku istorije, ali je zona, u kojoj se vodila borba o prevlast ostala, za neznatnim uzuzetkom, uvek ista. Ta zona obuhvatala je u glavnome zemlje, koje je naselio srpski narod.

Kada je veliki rimski državnik Julije Cezar došao do uverenja, da se rimskom državom, koja je zauzimala sve zemlje od Britanije do Eufrata i Tigra, ne može vladati iz jednog središta, pa kada je zbog toga hteo da je podeli na dve velike administrativne celine, on je liniju, koja će državu podeliti u dva dela, povukao od Beograda na Skadar, dakle pravo sredinom zemalja u kojima stanuje srpski narod. Što je pri docnijim, dosta čestim, podelama Rimske imperije uvek zadržana gotovo ista ta granica, pokazuje, da granica Julija Cezara nije bila ni slučajna ni proizvoljna. I kada je 395 god. rimska država definitivno podeljena na istočnu i zapadnu, granica je među njima povučena od Kolubare na Bojanu; zemlje zapadno od te linije potpale su pod zapadno carstvo, zemlje istočno od nje pod istočno carstvo, Vizantiju.

Fakt da se srpski narod naselio na granici istoka i zapada, bio je od presudnog značaja i uticaja na ceo njegov život i razvitak. Od prvoga dana svoga života u novoj otadžbini, srpski je narod bio izložen uticajima i napadajima istočnih i zapadnih, političkih, državnih, verskih i ekonomskih, faktora. Zbog toga je on stalno bio u vrlo teškom položaju. Faktori sa obe strane hteli su da prošire sferu svog uticaja što dalje. Da se to postigne, trebalo je politički, verski i ekonomno pokoriti srpski narod. U tako teškom položaju, srpski je narod istina uvek primao i sa istoka i sa zapada ono, što je nalazio da je dobro i što mu je trebalo, ali je uvek energično branio svoju političku i ekonomsku nezavisnost, i prema istoku i prema zapadu. On je uzimao elemente civilizacije i elemente materijalne kulture i sa istoka (iz Vizantije, Sirije itd.), i sa zapada (iz Rima, Italije, Mletaka, Francuske itd.), ali se u isti mah energično borio, i protiv hegemonije vizantiske, i protiv pretenzija carigradskog patrijarhata, i protiv prevlasti Rimske Kurije i protiv mletačkog imperijalizma, i protiv turskog ropstva, i protiv prodiranja Austro-Ugarske na Balkan.

Uticaji istoka i zapada na srpski narod, i pozitivni i negativni, jasno se ogledaju u celoj prošlosti njegovoj, a ocrtavaju se i u njegovom karakteru. Težnja istoka i zapada da pokori srpski narod i borba njegova na obe strane za slobodu, to je ukratko cela njegova istorija. Prodiranje germanstva i poslednji stadium borbe Austro-Ugarske protiv Srbije i srpskog naroda, sa težnjom da se uništi i pokori Srbija, ista je borba koja se na tome zemljištu u prošlosti vodila već više puta. Ista je bila situacija za srpski narod u IX i X veku, kada je Bugarska htela da uništi Srbiju, i u X i XI, kada je Vizantija želela da pokori Srbe, i kad su Mađari od X veka napadali na Bosnu i Moravsku dolinu, i kad je Mletačka Republika od XI veka silom htela da zauzme Jadransko Primorje, i kad su u XIV veku Turci počeli osvajati zemlje i države na Balkanu.

Kombinovani uticaji i napadaji istočnih i zapadnih sila bili su glavni uzrok zbog čega nikada nije moglo doći do ujedinjenja srpskog naroda u jednu državu.

Ali bi pogrešno bilo misliti, da je dvojni uticaj istoka i zapada imao uvek samo rđavih posledica po srpski narod. Na protiv, geografski položaj srpskoga naroda imao je i svojih dobrih strana, i donosio je i pozitivnih rezultata. U stalnom neposrednom kontaktu i sa istokom i sa zapadom, srpski je narod mogao uvek lako primati i kulturne i ekonomske produkte i sa jedne i sa druge strane, a isto tako i slati produkte svojih bogatih zemalja u oba pravca. Sem toga, stalna borba za opstanak i slobodu razvijala je kod Srba energiju, izdržljivost i ljubav prema narodu i slobodnoj otadžbini, a te su se osobine stalno snažile u neprestanoj ekonomskoj, političkoj i kulturnoj borbi protiv prevlasti istočnih i zapadnih sila.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 4

←< 3. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

5. glava >→

IV.
Početak državnog života.

Kada su Srbi, Hrvati i Slovenci naselili zemlje, u kojima sada stanuju, oni nisu doneli sobom, niti su u početku ovde imali, svoju državnu organizaciju. Oni su bili, kao i ostali Sloveni u to doba, podeljeni na plemena, i imali su svoju staru plemensku organizaciju; imali su u plemenima svoje plemenske glavare, koji su, u dogovoru sa celim narodom, rešavali sve narodne poslove. Veće zajednice i organizacije, koja bi ličila na državnu, nije kod njih u to doba bilo. I ako su srpska, hrvatska i slovenačka plemena već i pre toga, a osobito od kad su se naselila na Balkanskom Poluostrvu, došla u vezu sa narodima, koji su već davno imali svoje dobro uređene države, ipak to za dugo nije uticalo na stvaranje njihove državne organizacije. Stari život i stare navike i običaje nije bilo lako napustiti. Tek početkom IX veka javljaju se prvi zametci državnog života i državnog uređenja kod Hrvata i Srba. Tokom IX veka onda sva tri plemena, i Srbi i Hrvati i Slovenci, obrazuju prve svoje države i dobivaju celokupno državno uređenje.

Jedan od najvećih i najvažnijih preloma u životu srpskih, hrvatskih i slovenačkih plemena nastao je, kada su oni, početkom IX veka, prvi put dobili svoju državu, i kada su prešli od plemenske u državnu organizaciju. Verovatno je na njih u tome pravcu najviše uticala franačka država, jer je prva srpsko-hrvatsko-slovenačka država postala na franačkoj teritoriji i u borbi protiv Franaka. Ali je bez sumnje bilo i drugih momenata, koji su uticali na stvaranje te prve države: razvitak narodnog života i kulture sam sobom, zatim zajednička opasnost od neprijateljâ i zajednička težnja za slobodom, svakako i ugledanje na druge države: Vizantiju, Bugarsku, Mletke i t. d.

Prva država, koju su osnovali Srbi, Hrvati i Slovenci, bila je država Ljudevita Posavskog (819—822 god.).

Dva su važna momenta, koje valja osobito istaći, kad se govori o toj prvoj srpsko-hrvatsko-slovenačkoj državi: geografski i etnički.

Centar Ljudevitove države bio je u zapadnom delu Slavonije, dakle u basenu srednjega Dunava. Odatle, iz basena srednjega Dunava, Ljudevit je svoju vlast širio, ili bar pokušavao da je širi, na sve četiri strane: na sever u krajeve između Drave i Dunava, na zapad uz Savu i uz Dravu, na istok i jugo-istok u Slavoniju, u Srem, u Braničevo, dakle u moravski i timočki sliv, i na jug u Bosnu.

Drugi, etnički, momenat, još je mnogo važniji i značajniji. U doba kada su se naselili na Balkanskom Poluostrvu, Srbi, Hrvati i Slovenci nisu još obrazovali velike narodne zajednice, nego su bili podeljeni na mnogo etnički identičnih plemena, od kojih je docnije obrazovan srpski, hrvatski i slovenački narod. Mnoga od tih plemena nisu u to doba još bila nacionalno opredeljena, prema ondašnjem srpskom i hrvatskom središtu. Tako su između srpskog i hrvatskog etničkog, središta u to doba bila još neopredeljena i neodređena m ona plemena, koja su činila zametak i sačinjavala jezgro Ljudevitove države. Stoga Ljudevitova država, po svojoj etničkoj sadržini, nije bila ni srpska ni hrvatska, ili upravo bolje: ona je bila i srpska i hrvatska.

Ako bi se za jezgro prvobitne Ljudevitove države i moglo reći, da nije ni srpsko ni hrvatsko, po duhu Ljudevitovog rada i po pravcu njegovih aspiracija i njegovih osvajanja, njegova je država bezuslovno bila i srpska i hrvatska i slovenačka, jer je ona obuhvatala plemena od Triglava do Timoka, dakle i delove onih plemena, koja su u to doba ven bila etnički određena, i koja su već pripadala srpskom, hrvatskom i slovenačkom narodu.

Prva država na slovenskom jugu, osnovana u početku IX veka, imala je dakle, i geografiski i etnički i politički, sve uslove da se razvije u državu, kakva je tek sada, posle jedanaest vekova, stvorena. Ta država je imala svoje središte u basenu srednjega Dunava, osnovana je od plemena, koja su bila podjednako i srpska i hrvatska, a širila se, ili je bar htela da se širi, iz svoje prirodne, i geografske i etnografske, baze u pravce, gde je za nju bila povoljna i geografska i etnička situacija, u Primorje, u Zagorje i u Moravsku dolinu, među Srbe, Hrvate i Slovence.

Ljudevitova država, koja je imala klice i uslove za jednu veliku srpsko-hrvatsko-slovenačku državu, živela je samo nekoliko godina, a uspela je da tek u glavnim konturama obeleži velike osnove i širok plan. Ona je brzo propala, u prvom redu stoga, što je franačka država, iz koje se ona revolucijom podigla, bila jača od nje, ali još više zbog toga, što su u borbi protiv Ljudevita pomagali Francima i knezovi srpsko-hrvatskih plemena, koji u to doba naravno nisu mogli shvatiti značaj Ljudevitovog rada.

Ljudevitova je država propala, ali svest o državnoj organizaciji i ideja o potrebi te organizacije ostala je kod Srba, Hrvata i Slovenaca živa, i uskoro posle toga, sredinom IX veka, stvorena je, skoro u isti mah, i prva hrvatska država u Primorju i prva srpska država u Zagorju, a odmah za tim i prva slovenačka država, u krajevima između Drave i Dunava.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 5

←< 4. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

6. glava >→

V.
Hrišćanstvo.

U isto doba od prilike, kada se kod srpskih, hrvatskih i slovenačkih plemena stvara preokret u pogledima na državo-pravne odnose, kada se prvi put javlja pojam i svest o državi, i kada se stvara prvo državno uređenje, počeo se izvoditi još jedan, po značaju i posledicama isto tako važan, preokret u životu i u pogledima njihovim. U to se doba, u toku IX veka, počelo u većim razmerima širiti hrišćanstvo u srpskom, hrvatskom i slovenačkom narodu.

Kad su srpska, hrvatska i slovenačka plemena došla na Balkansko Poluostrvo, ona su ispovedala svoju staru neznabožačku veru. U novoj otadžbini međutim, ta su plemena zauzela zemlje, u kojima je hrišćanska vera već više stotina godina postojala, došla su u dodir sa stanovništvom, koje je već davno bilo prožeto Hristovom naukom, i koje je već davno imalo organizovanu hrišćansku crkvu. Stoga je sasvim prirodno da su pristalice hrišćanstva pokušavale da meću novim došljacima, već uskoro posle njihova dolaska, propovedaju Hristovu veru, koja je u to doba smatrana za najvažnije, ili jedino, obeležje humanosti i kulture. Rad u tome pravcu kao da je imao i nekog uspeha. Već je dosta rano u srpskim, hrvatskim, i osobito, slovenačkim plemenima, bilo pojedinaca, osobito meću viđenijim ljudima, koji su ostavili staru veru otaca, i prihvatili novu modernu veru. Ali su se ti slučajevi ipak dešavali izuzetno i pojedinačno, a masa naroda držala se još dugo svoje stare vere.

Međutim u IX veku, u momentima kada se u srpskim, hrvatskim i slovenačkim zemljama državna vlast, bilo istočnog bilo zapadnog carstva, osećala jakom, ona je uvek pomagala širenje i utvrđivanje nove vere. Taj rad je, kako izgleda, najviše imao uspeha kod Slovenaca, osobito u krajevima između Drave i Dunava, a najmanje kod primorskih plemena u srednjoj Dalmaciji, oko ušća Neretve. U zemlje hrvatskih i srpskih plemena državna je vlada u to doba slala zvanične predstavnike crkvene vlasti, misijonare, da tamo, u ime državne vlasti i potpomognuti državnim avtoritetom, propovedaju hrišćanstvo i organizuju hrišćansku crkvu.

Ali tako velika i važna promena, kao što je primanje nove vere, nije mogla biti izvedena brzo i lako, bez kriza i trzavica. Reakcija se brzo javila, osobito kod Srba, koji su smatrali, da im je nova vera od državne vlasti silom nametnuta, i da je ona simvol i najvažniji znak podčinjenosti toj vlasti. Stoga su Srbi, ustajući sredinom IX veka na oružje protiv Vizantije, da izvojuju sebi slobodu, uklonili odmah i novu veru i proterali njene zvanične predstavnike, misijonare. Nema pomena da je i kod Hrvata bilo reakcije u tome pravcu, te je kod njih hrišćanstvo verovatno već u to doba uhvatilo dosta čvrsta korena.

Ali se i kod Srba uskoro posle toga hrišćanstvo ipak utvrdilo. Avtoritet državne vlasti je vraćen, a i Srbi su došli do uverenja, da hrišćanstvo ne stoji u opreci sa njihovom slobodom i samostalnošću, ni u kom pogledu. Stoga se hrišćanska vera, koja je svakako, i pored poslednje reakcije, imala u srpskim zemljama dosta pristalica, ubrzo opet raširila i utvrdila među srpskim plemenima.

Rad na širenju hrišćanstva pomognut je bio osobito akcijom braće Kirila i Metoda, koji su preveli najvažnije crkvene knjige na slovenski, i time Hristovu nauku učinili pristupačnom i širim narodnim slojevima.

Krajem IX i početkom X veka hrišćanstvo je, u glavnom, već bilo sasvim zavladalo u srpskom, hrvatskom u slovenačkom narodu.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 6

←< 5. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

7. glava >→

VI.
Srpske i hrvatske države u X i XI veku.

Istorija srpskog i hrvatskog naroda u X i XI veku vrlo je slična. Srpski i hrvatski narod imaju u to doba istu sudbinu, isti su im neprijatelji, isti ciljevi, iste težnje i isti ideali.

U prvoj polovini IX veka formirana je, kao što je pomenuto, srpsko-hrvatsko-slovenačka država. Ona je bila osnovana u basenu srednjega Dunava, na zemljištu, koje je etnički u glavnom još bilo neopredeljeno između Srba i Hrvata. Ta srpsko-hrvatsko-slovenačka država, ili upravo pokušaj da se ona stvori, na zemljištu, i geografski i etnografski, tako pogodnom, ubrzo je propala, usled nepovoljnih, i spoljnjih i unutrašnjih, prilika. Ali su, uskoro posle toga, sredinom IX veka, i u hrvatskim i u srpskim zemljama, osnovane nove narodne države, hrvatska u Primorju, srpska u Zagorju. Obe su ove države, od početka svoga života, imale da se bore za svoju samostalnost, hrvatska sa Francima, a srpska sa Vizantijom. I Srbi i Hrvati su međutim, za vlade energičnog cara Vasilija I (867—886 god.) morali, za kratko vreme, priznati vizantisku vrhovnu vlast i vlast carigradskog patrijarha.

Vizantija se osobito od kraja IX veka, trudila da zadobije za sebe Srbe i Hrvate, i da ih upotrebi za svoje ciljeve i interese protiv Bugarske, koja je u to doba, pod carem Simeonom (893—927 god.), bila na vrhuncu svoje moći. Za vreme te borbe protiv bugarske prevlasti, interesi srpskog i hrvatskog naroda bili su identični; njima je s iste strane pretila opasnost, i s toga su ih zajednički interesi upućivali na čvrstu zajednicu. U to su doba veze među srpskom i hrvatskom državom bile neobično žive, i pretendenti iz jedne države, proterani od spoljnjih ili unutrašnjih neprijatelja, nalazili su redovno utočišta u drugoj.

Posle smrti cara Simeona (927 god.), Bugarska je oslabila, ali ni Vizantija nije bila toliko jaka da primora Srbe i Hrvate na veće ustupke, sem formalnog priznanja njene vrhovne vlasti. Onda su i Hrvatska pod Tomislavom (910—930 god.) i, uskoro posle toga, Srbija pod Časlavom (931—960 god.) postale gotovo samostalne; obe su znatno proširile svoje granice i došle do znatne snage i ugleda. Tomislav je šta više dobio od Papske Kurije kraljevsku titulu, i na taj način potpuno utvrdio svoju nezavisnost, jer je dobio za nju najmerodavnije priznanje, koje se u ono doba moglo dobiti.

Hrvatska je politika u to doba vrlo dobro vođena. Hrvatska je u bugarsko-vizantiskoj borbi bila u glavnom uz Vizantiju. Ali je Vizantija teritoriju, koja je činila hrvatsku državu, smatrala za svoju, a ona nije nikada bila voljna, ni u doba svoje najveće slabosti, da na svojoj teritoriji prizna samostalnost ma kojoj državi. Stoga se hrvatski knez Tomislav obratio na drugu stranu, da dobije priznanje i sankciju za samostalnost svoje države. U tom pogledu on nije imao šta da bira. Bilo je samo dva faktora, koji su u ono doba mogli dati legitimitet državama i narodima: vizantiski car i rimski papa. Pošto Tomislav nije mogao očekivati da će priznanje nezavisnosti dobiti od vizantiskog cara, on se obratio na papu, tražeći od njega ono, za čim je težio. Na Papskoj Kuriji bilo je onda još živo sećanje, da je nekada cela zapadna polovina Balkanskog Poluostrva bila pod papskom vlašću. Tamo se u taj mah još jako osećao gubitak Bugarske i posledice oštrog sukoba sa carigradskom patrijaršijom. Stoga se Papska Kurija vrlo rado odazvala želji kneza Tomislava, kada je od nje zatražio kraljevsku krunu. Papska je Kurija bila voljna da Hrvatima sve učini, tim pre što je i Hrvatska u jedan mah, pod Zdeslavom (878 god.), bilo prešla u tabor Kurijinih neprijatelja. Istina to nije dugo trajalo, i uskoro posle doga Zdeslavov naslednik Branimir opet je prišao Rimu, ali je Zdeslavov primer pokazivao, da i Hrvatska može poći za Vizantijom, pa je Papska Kurija sa razlogom smatrala, da hrvatskog vladaoca treba vezati za rimsku crkvu stvarnim koncesijama.

Dobitak kraljevske krune iz Rima i priznanje hrvatske nezavisne države bio velik uspeh Tomislavov. Ali je taj uspeh bio još znatno pojačan time, što prijateljstvo sa Papskom Kurijom nije niukoliko pokvarilo dobre odnose sa Vizantijom. Čak je, kakoizgleda, vizantiski dvor u to doba učinio jednu vrlo veliku koncesiju Hrvatskoj: ustupio joj je dalmatinske gradove, za kojima su hrvatski vladaoci toliko žudili, i koji su u svakom pogledu predstavljali neobično Veliku vrednost za hrvatsku državu i hrvatski narod. Za Hrvatsku je taj dobitak bio utoliko značajniji, što je ona u to doba u tome pravcu već imala vrlo ozbiljnog konkurenta u Mletačkoj Republici, koja je vrlo energično radila na tome, da ona dobije dalmatinske gadove i celo Jadransko Primorje.

Ali je Hrvatska, već pre toga, postigla bila još jedan veliki uspeh.

Krajem IX veka prodrli su u bivšu Ugarsku Mađari, i osnovali su tu, u zemljama oko basena srednjega Dunava, svoju državu. Otuda su oni širili svoju vlast na sve strane. Stoga je s te strane nastala velika opasnost i za krajeve između Drave i Save, koji su posle Ljudevita bili u slovenačkoj državi Pribininoj i Koceljevoj (od 861 god.), pod franačkom vrhovnom vlašću. Posle je tim krajevima vladao Arnulf, a kad su Mađari, krajem IX veka, osvojili i uništili njegovu državu, Sloveni između Drave i Save pozovu Tomislava, da zauzme te krajeve, što je on i učinio.

U isto doba od prilike, kada je Tomislavova vešta i pametna politika dovela hrvatsku državu do vrlo velikog ugleda i moći, osnovao je Časlav novu srpsku državu, u krajevima gde je sredinom IX veka ponikla bila prva srpska država, koja je, posle duge i uporne borbe, bila od Bugara pokorena. Časlav, sin Klonimirov, došao je oko 931 god., kao begunac, iz Bugarske, koja je posle Simeonove smrti znatno bila oslabila, u svoju otadžbinu, oživeo je tu, pomoću Vizantije, staru srpsku državu, i proširio joj je, u borbi protiv separatističkih težnji pojedinih oblasti i plemena, granice od Vrbasa i Cetine do Kolubare, Ibra i Bojane.

Ali su i Tomislavova hrvatska i Časlavova srpska država bile kratkoga veka; ni jedna nije mnogo preživela svoga osnivača. U drugoj polovini X veka srpski je narod bio pokoren od Vizantije, a Hrvatska je u to doba bila još samo senka Tomislavove Hrvatske. Posle toga, početkom XI veka, znatan deo i Srba i Hrvata bio je, za kratko vreme, u sferi interesa makedonske države cara Samuila. Slabost hrvatske države u to doba upotrebili su Mlečići da osvoje Dalmaciju i da se utvrde u njoj (1001 god). Stoga je Hrvatska u prvoj polovini XI veka sva bila zauzeta borbom za Dalmaciju, koja je vođena sa promenjljivom srećom.

U XI veku izvršene su velike promene u srpskim i hrvatskim zemljama. U Pomoravlju i Povardarju dizao se narod dva puta na oružje da usvojuje sebi slobodnu državu (1040 i 1073 god.). U Zeti i Primorju, kamo je sada preneto težište srpskog narodnog života, osnovao je Vojislav novu srpsku državu, koja je uskoro dobila šire granice, no što ih je imala Časlavova država. Hrvatska je u isto doba, pod Petom II Kresimirom (1058—1073 god.), izašla kao pobedilac iz borbe sa Mletcima, zauzela Dalmaciju i došla do vrhunca svoje moći. Kralj Petar II Kresimir znatno je proširio granice Hrvatske u svima pravcima i digao joj je ugled. Hrvatska je onda došla do snage kakvu nikada nije imala, ni pre ni posle toga.

Ali je vlada kralja Petra II obeležena u istoriji hrvatskoga naroda i jednim činom, koji je bio upravljen protiv i narodnih i državnih interesa. Za njegove vlade došlo je do sukoba između državne i narodne crkve. Kralj Petar II je u pitanju narodnog jezika u crkvi imao poglede, koji se nisu poklapali sa pogledima njegovoga naroda. Njemu je izgledalo, da državnim interesima bolje odgovara, da ugodi Papskoj Kuriji i romanskom stanovništvu i sveštenstvu u Dalmaciji, nego potrebama i željama Hrvata. Na crkvenom saboru, koji je 1060 god. održan u Spletu, donet je, pod pritiskom papskog izaslanika i romanskog sveštenstva u Dalmaciji, zaključak, kojim je zabranjena upotreba slovenskog jezika u crkvi.

Verovatno je već i ranije bila zabranjivana upotreba slovenskog jezika u crkvi u Hrvatskoj i ukinuta samostalna hrvatska crkva. Ali je, pri svem tom, i posle toga slovenski jezik upotrebljavan u crkvama u Hrvatskoj. Upotreba njegova verovatno je hvatala sve više korena, kad su se protivnici slovenskog jezika našli pobuđeni, da donesu onako oštre zaključke protiv njega. Kralj Petar je ipak uspeo da učini nešto u korist narodne crkve i da ispravi, bar delimice, ono što je ranije bilo pokvareno.

Posle sabora od 1060 god., izbio je u Hrvatskoj snažan pokret protiv saborskih zaključaka o ukidanju slovenskog jezika u crkvi. Pod pritiskom tog snažnog pokreta obnovljena je 1071 god. ninska episkopija, i osnovane su još dve hrvatske episkopije, u Beogradu i u Kninu. Ali su sve te tri hrvatske episkopije ostale pod spletskom mitropolijom. Neki je uspeh dakle ipak bio postignut, i ako je bio polovan.

Dok je tako u Hrvatskoj crkveno pitanje samo delimice rešeno u korist državnih i narodnih interesa, dotle je u srpskoj državi, skoro u isti mah, ono rešeno potpuno onako, kako su to državni i narodni interesi zahtevali: 1067 god. osnovana je u Baru nezavisna srpska katolička arhiepiskopija. Pod barsku arhiepiskpiju potpale su sve katoličke episkopije u srpskoj državi. Srpska je država od toga vremena imala dakle svoju samostalnu crkvenu organizaciju, koja se sasvim poklapala sa državnim granicama. To je bio neobično velik uspeh srpske politike.

Mora se međutim priznati, da je lakše bilo srpskoj no hrvatskoj državi postići u crkvenom pitanju takav uspeh. U katoličkim zemljama srpske države bilo je nesravnjeno manje romanskog stanovništva, no u hrvatskom primorju. To romansko stanovništvo nije u, srpskoj državi bila nikakav faktor, te prema tome u samoj državi nije bilo nikoga, ko bi mogao biti protivan osnivanju samostalne katoličke crkve u Srbiji. Osim toga, tamo nije bilo stare metropole, sa pretenzijama na zemlje, koje je sada zauzela srpska arhiepiskopija, kao što je to bio slučaj sa spletskom mitropolijom u Hrvatskoj. Na neke od tih zemalja (n. p. na Bosnu) imala je istina spletska arhiepiskopija nekoga prava, ali je to pravo bilo više formalno, jer faktične vlasti ona tamo nije više imala, i prema tome ona otuda nije imala nikakve koristi. Stoga se spletska crkva svakako nije protivila osnivanju samostalne katoličke srpske arhiepiskopije u Baru, tim manje, što su njoj nekoliko godina pre toga, na saboru 1060 god., učinjene bile velike koncesije u Hrvatskoj.

Papskoj Kuriji je u ovaj mah išlo u račun da učini uslugu srpskom knezu Mihailu. Srpska je država u to doba bila velika i snažna. Ona je bila na najistaknutijoj poziciji prema Vizantiji, a baš nekoliko godina pre toga (1054 god.) definitivno su razdvojene rimska i vizantiska crkva. Papskoj je Kuriji stoga moralo osobito stati do toga, da zadobije za sebe državu i narod, koji je bio na granici pravoslavne i katoličke sfere interesa, i koji je, prema tome, najviše bio izložen uticaju Vizantije. Da bi to postigla, Kurija je u tom pogledu bila voljna da učini velike koncesije. Kao što su nedavno interesi i težnje hrvatskoga naroda bili žrtvovani, jer su bili u protivnosti sa interesima romanskog sveštenstva i stanovništva u Dalmaciji, tako su sada interesi spletske mitropolije, ako ih je ona imala i zastupala, bili žrtvovani, jer je trebalo učiniti koncesije srpskoj državi, da bi se na taj način ona jače vezala za Papsku Kuriju.

Uskoro posle toga Kurija je u ostalom još više izašla na susret knezu Mihailu: 1076 ili 1077 g. poslao mu je papa Grgur VII znake kraljevske vlasti. Srbija je sada bila slobodna kraljevina sa svojom samostalnom nezavisnom crkvom.

U to doba, kad je srpska država sve više dobivala i snage i ugleda, Hrvatska je, posle smrti kralja Petra II (1073 god.), počela, usled nepovoljnjih i unutrašnjih i spoljnjih prilika, slabiti i opadati. Godine 1076, dakle od prilike baš u doba, kada je srpski knez Mihailo dobio krunu iz Rima, uzela je Mletačka Republika dalmatinske gradove. To je bio težak udar i veliki gubitak za hrvatski narod i hrvatsku državu. Dalmacija je sada za uvek bila izgubljena za slobodnu Hrvatsku i za hrvatski narod.^[a]

Srpska je država međutim, pod Mihailom i Bodinom, gotovo stalno napredovala, i imala je uspeha u svima pravcima. Ona je znatno proširila svoje granice gotovo na sve strane, dobila je svoju samostalnu crkvu, nezavisnost i kraljevsku krunu. Veštim upletanjem u ustanak protiv Vizantije 1073 god., podigla je ona, i ako sam ustanak nije uspeo, znatno svoj ugled, pogodnim laviranjem između Vizantije i Normana uspela je da i iz toga konflikta izvuče znatne koristi, i, naposletku, energičnom borbom protiv Vizantije u početku poslednje desetine XI veka, osigurala je sebi potpuno i u svakom pogledu svoje tekovine.

U isto doba, dok se srpska država žilavo i vešto borila i dizala, hrvatska je država tonula i padala. Pod kraljem Zvonimirom (1076—1089 god.) pošle su u Hrvatskoj stvari sasvim rđavo. Zvonimir se, kao da je prost vazal Rimske Kurije, beg prave potrebe, upleo bio u velike evropske poslove, u rat Normana protiv Vizantije i Mletaka, i u borbu pape Grgura VII protiv nemačkoga cara Henrika IV. Zbog toga je nastalo u zemlji veliko nezadovoljstvo, i rastrojstvo je počelo otimati maha na sve strane.

A opasnosti je za Hrvatsku u to doba bilo dosta i sa svih strana. Osobito je velika opasnost pretila Hrvatima u taj mah sa severa, od strane Mađara.

Mađari su se za dve stotine godina, od kad su došli bili u Evropu, definitivno utvrdili u basenu srednjega Dunava, i osigurali su prilično svoje granice na istoku i severu. Prirodno je bilo, da su oni posle toga svoje ekspanzivne težnje uputili na jug i jugo-zapad, sa željom da prodru u Moravsku dolinu i u Jadransko Primorje. U tome pravcu dobile su njihove težnje izraza u pojedinim pljačkačkim pohodima, koje su oni već i pre toga, uskoro posle svoga dolaska u novu otadžbinu, preduzimali.

U poslednjoj desedini XI veka međutim opasnost od strane Mađara postala je za Hrvate bliska i velika. U Hrvatskoj je bila na dnevnom redu međusobna borba plemstva i dinastije, razdor je sasvim bio uzeo maha, anarhija je počela da ovlađuje. U takim prilikama nije bilo moguće braniti državu od neprijateljskog napadaja. Tako su Mađari, pošto je kralj Vladislav objavio svoje pravo na nasledstvo Hrvatske, prodrli 1091 god., bez velikog otpora, u Slavoniju, i zauzeli je.

Ali je to bio tek početak nesreća. Katastrofa se očevidno približavala, a nije bilo izgleda da će se ona moći ukloniti. Kako je anarhija bila sasvim otela maha, pozvao je, verovatno, jedan deo hrvatskih velikaša mađarskog kralja Kolomana, da kao brat Jelene, žene kralja Zvonimira, dođe u Hrvatsku, da načini reda i da uzme vlast u svoje ruke. Koloman se tom pozivu naravno rado odazvao: došao je u Hrvatsku i zauzeo je i južni deo države, kako izgleda, posle neznatnog otpora (1102 god.).

Tako je hrvatski narod izgubio svoju državu i svoju samostalnost. Od tada je sudbina hrvatskoga naroda stalno i nerazdvojno vezana za sudbinu mađarskog naroda i mađarske države. Hrvatski narod nije više gospodar u svojoj kući, on više ne rešava o svojoj sudbini, ne vodi svoju politiku, nije više član velike međunarodne državne zajednice.

Napomene

1. Uskoro posle toga (1085 god.), Vnzantija je, za usluge učinjene joj u ratu protiv Normana, ustupila i formalno Dalmaciju Mletačkoj Republici.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 7

←< 6. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

8. glava >→

VII.
Diferencijacija: Hrvati pod tuđinom, Srbi na vrhuncu političke moći.

Propašću hrvatske države (1102 god.) nastaju nove prilike i potreba novog orijentisanja u politici i u međunarodnim odnosima na Balkanskom Poluostrvu. Hrvatski je narod izgubio svoju samostalnu državu, koja je imala toliko tesnih veza i zajedničkih interesa sa srpskim narodom i njegovim državama, i koja je već svojom egzistencijom uvek bila oslonac i potpora srpskim državama. Zanimljivo je konstatovati fakt, da za skoro pet stotina godina, koliko su Srbi i Hrvati proveli u susedstvu, od kad su došli na Balkansko Poluostrvo, a za dve stotine i pedeset godina njihovog samostalnog ili polusamostalnog državnog života, kad su se njihove granice stalno dodirivale, istoriski izvori nisu zabeležili ni jedan jedini rat između srpskih i hrvatskih država, ma da je moralo biti dosta povoda za trvenja i sukobe. Naprotiv, može se konstatovati, da su hrvatske i srpske države bile uvek u vrlo dobrim odnosima i velikom prijateljstvu. Stoga je za srpski narod propast samostalne hrvatske države bio težak udar i velik gubitak.

Na mesto Hrvata zavladali su u hrvatskoj državi Mađari, koji su stalno bili neprijateljski raspoloženi prema Srbima, i čiji su se interesi uvek kosili sa interesima srpskoga naroda.

Posle propasti hrvatske države opasnost za srpski narod od Mađara postala je znatno veća, no što je bila do toga vremena. Mađarska je pre svega zauzećem Hrvatske znatno ojačala. Sem toga, ona je primila sa njom u nasleđe i sve njene težnje i aspiracije. Ali je najveća opasnost za Srbe bila u tome, što se sa razlogom moglo pretpostaviti, da će Mađari, ako uspeju da iz basena srednjega Dunava prodru u Primorje, u Dalmaciju, i da se tamo utvrde, ubrzo početi nadirati i u Zagorje i u Moravsku dolinu, dakle u Bosnu i u Srbiju.

Akcija Mađara u tome pravcu nije međutim počela odmah, ma da su prilike za prodiranje u srpske zemlje i za akciju protiv Srba u prvoj polovini XII veka bile veoma povoljne.

U srpskoj je državi posle smrti kralja Bodina (1101 god.) nastalo rasulo. Za slabe vlade njegovih naslednika počele su dinastičke raspre i borbe, koje su prvo oslabile i razrile, pa onda raskomadale državu. Na zemljištu oslabljene i razobručene srpske kraljevine počinje borba za vlast i prvenstvo između Zete, — U kojoj je od sredine XI veka bilo središte srpske države, — i Raške, gde je bilo središte prve srpske države i države Časlovove, i koja je u poslednjim decenijama pokazala najviše života, najviše otporne snage u ratovima protiv Vizantije i najviše žilavosti u borbi za slobodu srpskoga naroda.

Ta međusobna borba Zete i Raške, dve najvažnije srpske oblasti, koja je uništila dotadanju centralnu vlast i znatno oslabila snagu celoga srpskog naroda, dala je mogućnosti Bosni, koja je kao zasebna oblast bila u sastavu i Časlavove države i zetske kraljevine, da se odvoji od oba dotadanja središta srpskih država, c da obrazuje zasebnu samostalnu državnu jedinicu.

Slabost, u kojoj se srpski narod do u drugu polovinu XII veka nalazio, mogli su upotrebiti Mađari, da ostvare svoje, u to doba već jasno obeležene i izražene, imperijalističke težnje. U taj mah međutim nije do toga došlo. Razlog za to valja tražiti u tome, što je Ugarska sa Hrvatskom primila u nasleđe i brigu za Dalmaciju i borbu zbog nje sa Mletačkom Republikom, i što je Vizantija u taj mah, pod upravom mudre dinastije Komnima, počela voditi agresivnu politiku, te je grozila životnim interesima Mađara. Upletena, uskoro posle zauzeća Hrvatske, zbog Dalmacije, u duge i krvave ratove, prvo sa Mlecima, pa posle sa Vizantijom, Ugarska nije imala ni snage ni vremena, da se aktivno meša u srpske poslove. Ipak je ona, kako izgleda, za vreme borbe o prevlast izmeću Zete i Raške, preduzela sa uspehom nešto protiv Bosne.

Sa raškom srpskom državom, za koju je već u polovini XII veka bilo dosta jasno, da će u borbi o prevlast sa Zetom pobediti, bila je Ugarska u to doba u vrlo dobrim odnosima. Dobre odnose sa Raškom diktovale su Ugarskoj u taj mah prilike, u kojima se ona tada nalazila. Vizantija se u to doba, kao što je rečeno, pod vladom darovitih careva iz porodice Komnina, bila neobično osnažila, i počela je voditi imperijalističku politiku, kakva već davno tamo nije bila vođena. Ona je pregla da pokori sve oblasti, kojima je nekada vladala, da ponovo osvoji ne samo celo Balkansko Poluostrvo i južnu Italiju, nego da podčini svojoj vrhovnoj vlasti i Ugarsku. Ta nova, imperijalistička politika vizantiske imperije, osećala se delimice već od kraja XI veka, a od početka XII veka ona je bila sasvim jasno izražena. Zajednička opasnost od te politike upućivala je Ugarsku i Rašku jednu na drugu, osobito od kada je na vizantiskom prestolu sedeo energični car Manojlo Komnin (1143—1180 god.). Onda se, pred zajedničkom opasnošću i za zajedničku odbranu, Ugarska udružila sa raškom srpskom državom.

Od sredine XII veka, a osobito kad je u Raškoj zavladao energični i daroviti Nemanja (1169), bilo je sve jasnije, da se sloboda i nezavisnost srpskoga naroda sve više utvrđuje, ma da je u to doba vizantiska vrhovna vlast formalno još bila priznavana i u svima srpskim zemljama, i u Dalmaciji i u Hrvatskoj. Još za života cara Manojla bilo je međutim jasno, da je njegova država nesolidna i trošna, a kad je on umro (1180 god.), nestalo je odmah svih njegovih tekovina, i Ugarska je, udružena sa Srbijom, u jednom pobedonosnom pohodu, onemogućila za sva vremena vizantisku imperijalističku politiku na Balkanu.

U toj velikoj mađarsko-srpskoj borbi za slobodu i nezavisnost, Hrvati su igrali sasvim podređenu ulogu. Oni se u to doba ne vide iza ugarske države i mađarskoga naroda. I dok srpski narod u Nemanjinoj državi sa neobičnom umešnošću i izdržljivošću stvara uslove za silan razvitak i narodnog i državnog života, dotle hrvatski narod sve više tone i gubi se u interesima ugarske državne politike i u haosu mađarskih unutrašnjih pitanja.

U to se doba, krajem XII veka, raširio sa zapada i utvrdio u Ugarskoj feudni sistem, pa je odatle prenet i u Hrvatsku. Hrvatsko se plemstvo onda izjednačilo u svakom pogledu i u svemu sa ugarskim plemstvom. Ugarsko i hrvatsko plemstvo već je i dotle vezivala zajednička vera, zajednička upotreba latinskoga jezika i zajednički staleški interesi. Sada, pošto je feudni sistem protkao ceo državni i narodni život, hrvatsko plemstvo sasvim utonulo u ugarsko plemstvo. Usled toga je hrvatsko plemstvo od toga doba bilo gotovo izgubljeno za hrvatski narod. Ono se od tada upravljalo gotovo samo prema potrebama i težnjama ugarskog plemstva i ugarske države, a potrebe i težnje hrvatskog naroda ono po pravilu nije više shvatalo i nije se za njih brinulo.

Plemstvo, dakle najvažniji faktor u narodnom životu u to doba, bilo je za hrvatski narod izgubljeno. Ali taj se gubitak i nedostatak nije tako jako osećao odmah u taj mah, pa ni dosta dugo vremena posle toga, sve dok nisu došla na dnevni red velika nacionalna pitanja. Utoliko je jače hrvatski narod osetio nenacionalnost svoga plemstva u moderno doba, kada je aristokratija kod drugih naroda (Čeha, Mađara i dr.) postala nosilac narodne misli i vođ nacionalnog pokreta. Onda su tek Hrvati u punoj meri osetili zle posledice onoga, što se od kraja XII veka pa nadalje dešavalo u Hrvatskoj.

Kod najbolje i najinteligentnije klase hrvatskoga društva gubila se dakle na taj način svest o narodnim potrebama i iščezavale su tradicije o narodnoj prošlosti. Hrvatska vlastela nije, izgleda, osećala da je išta izgubila gubitkom samostalne države, a narod je to verovatno osećao još manje. Vlastela je smatrala sada ugarsku državu kao svoju. Stoga ona nije težila ni radila, da obnovi hrvatsku samostalnost. Njoj to nije bilo potrebno; ona time nije imala šta da dobije, a mogla je eventualno mnogo izgubiti. Stoga se hrvatska vlastela od toga doba brinula samo za svoje plemićske povlastice, i kretala se na akciju i otpor samo onda, kad su one bivale ugrožene, identifikujući u takim slučajevima gotovo redovno svoje interese sa interesima mađarskog plemstva.

Dok je tako hrvatski narod, posle propasti hrvatske državne samostalnosti, tonuo, i dok se na taj način u Hrvatskoj spremalo zemljište za zle prilike, koje su docnije nastale, dotle se srpski narod u to doba snažio i napredovao je u svima pravcima i u svakom pogledu.

U drugoj polovini XII veka rešena je bila borba o prevlast u srpskim zemljama i u srpskom narodu u korist Raške, u kojoj je u taj mah vladao energični, okretni i daroviti Stevan Nemanja. Nemanja je u svakoj prilici dobro video potrebe svoje države i svoga naroda; on je tačno shvatao političku situaciju i na Balkanskom Poluostrvu i u Evropi u svakom trenutku, i uvek je sve prilike i događaje neobično vešto eksploatisao u svoju korist. On je držao sa Vizantijom, kad je i dok je morao, a kadgod je mislio da su prilike povoljne za akciju protiv Vizantije, on je ulazio u razne kombinacije, i sa Nemačkom i sa Mletcima i sa Ugarskom, da postigne ono, za čim je težio. U unutrašnjoj politici on je pre svega osigurao Raškoj dominantni položaj u novoj državi, uništio je bogomilsku jeres, koja je negirala državni avtoritet i podrivala državnu egzistenciju, i utvrdio je pravoslavlje kao državnu veru. Na taj način on je stvorio sigurne osnovice za snagu i veličinu svoje države u budućnosti. Stoga se pod njegovim naslednicima, koji su i dalje radili u tome pravcu, njegova država snažila i širila, i prema severu i prema istoku i, osobito, prema jugu. Jedino je zapad bio ostavljen; Bosni. kao da je ćutke priznata bila posebna državna egzistencija. Samo je Hum češće menjao gospodara.

Bosna je, od kada je počela živeti samostalnim životom, bila stalno u vrlo rđavim prilikama. Najveća joj je opasnost pretila od Ugarske. Ugarska je, čim se oslobodila opasnosti od Vizantije, počela raditi na tome, da ostvari svoje imperijalističke težnje u Bosni i u Srbiji. Početci te akcije padaju još u poslednje godine XII veka, i na tu su se politiku vraćali svi bolji i energičniji mađarski vladaoci, kadkod su im to prilike dopuštale.

Kao razlog za akciju i protiv Bosne i protiv Srbije kroz ceo XIII i XIV vek, navodili su ugarski kraljevi verske motive. U Bosni je vladalo bogomilstvo, Srbija je bila pravoslavna. Stoga su ugarski kraljevi uzimali kao povod i izgovor za rat protiv Srbije i, osobito, protiv Bosne, — odbranu katolicizma.

Za akciju protiv srpskih država i srpskog naroda udruživali su se mađarski kraljevi redovno sa Papskom Kurijom, koja ih je u tome radu voljno pomagala. Bosna je kroz ceo XIII i u početku XIV veka bila sva zauzeta jednolikom unutrašnjom međusobnom borbom i ratovima protiv Ugarske. Te su borbe ometale sav državni napredak, jer su take prilike naravno vrlo nepovoljno uticale i na politički i na ekonomni i na društveni život i razvitak. Stoga je Bosna za celo to vreme bila u zastoju, politički pasivna i bez jačeg nacionalnog impulsa.

Srbija je međutim, od sredine XII veka, stalno napredovala u svima pravcima: njene granice su se gotovo stalno širile, ona se ekonomno i finansiski snažila, a kulturno je jačala u svakom pogledu. Najmlađi Nemanjin sin, Sv. Sava, velik podjednako i kao državnik i kao organizator, osnovao je nezavisnu pravoslavnu jerarhiju (1219), čija je organizacija preživela sve mene, kroz koje je od toga doba prolazio srpski narod, i održala se u punoj snazi sve do danas. Sredinom XIII veka rešeno je bilo, posle duge borbe, pod vladom pametnoga kralja Uroša I, i pitanje o organizaciji i nezavisnosti katoličke crkve u srpskoj državi, i to onako, kako je to najbolje odgovaralo interesima srpske države i srpskog naroda: Papska je Kurija utvrdila samostalnu crkvenu mitropoliju u Baru, kojoj su bile podčinjene sve katolčke eparhije u celoj srpskoj državi. Od sredine XIII veka srpska je država dakle imala svoje samostalne crkvene organizacije, i pravoslavnu i katoličku, a obe te crkvene organizacije poklapale su se sa državnim granicama.

Nemanjićka srpska država širila se najviše na račun Vizantije, prodirić neprestano na jug, u Vardarsku dolinu. Već početkom XIII veka ona je nadiranjem svojim u tom pravcu postala opasan konkurent Bugarskoj, koja je tako je stalno težila da prodre u Vardarsku dolinu i da zavlada Makedonijom. Zbog tih ukrštenih interesa Srbije i Bugarske u Makedoniji, moralo je dobi do sukoba među njima. Velikom bitkom na Velbuždu (jula 1330 god.) ta borba za Vardarsku dolinu i Makedoniju, rešena je bila definitivno u korist Srbije. Zato je Srbija pod vladom energičnoga Stevana Dušana (1331—1355 god.), mogla, gotovo bez otpora, proširiti svoje granice do Olimpa i do Meste, i doći do vrhunca svoje moći. Posle zauzeća Sereza (oktobra 1345 god.), Dušan je mislio da se može u svakom pogledu smatrati naslednikom Vizantije, i proglasio se carem.

Ali Dušanova država nije bila solidno izgrađena i nosila je u sebi opasne klice slabosti. Ona je bila organizovana po feudnom sistemu, a bilo je u njoj, sem toga, dosta sasvim heterogenih elemenata. Kratko vreme, što su ga razne, etnički strane, provincije provele u zajednici sa Srbijom, nije bilo dovoljno, da izgladi velike razlike, koje su meću njima postojale. Tako je odmah posle smrti Dušanove, za vlade njegovog slabog naslednika cara Uroša (1355—1371 god.), nastalo rasulo. Pojedine su se oblasti počele izdvajati iz zajednice. Neka su se vlastela i feudni gospodari bunili protiv centralne vlasti, i počeli su osnivati samostalne državne jedinice. Tako je u toku od desetak godina propalo ne samo ono, što je stvoreno pod Dušanom, nego čak mnogo i od onoga, što je bilo stvoreno za poslednjih dve stotine godina.

A opasnost je za srpski narod zbog toga rastrojstva baš u taj mah bila tim veća, što je u to doba došao na Balkansko Poluostrvo nov neprijatelj, dobro organizovan, zdrav i svež, koji je od prvoga dana postao opasan po život i egzistenciju svih država i naroda na Balkanskom Poluostrvu.

U to doba, kada je Srbija, baš u doba svoga rastrojstva, počinjala borbu na život i smrt sa Turcima, došla je bosanska srpska država, za kratko vreme, pod vladom mudroga Tvrtka I (1353—1391 god.), do velike moći. Tvrtko je vrlo vešto upotrebio u svoju korist neprilike, u kojima se srpska država nalazila, osobito posle smrti cara Uroša (1371 god.). On je, u društvu za knezom Lazarom, koji je posle smrti cara Uroša zavladao jednim delom njegove države, pobedio jednoga od najznatnijih srpskih dinasta, Nikolu Altomanovića, i zauzeo je, pošto je podelio sa Lazarom Altomanovićeve zemlje, dobar deo zemalja Nemanićske države. Kako je Tvrtko po materi bio unuk kralja Dragutina, njemu je izgledalo, pošto je Nemanjina dinastija sa carem Urošem izumrla, da je on naslednik legitimiteta Nemanjićske države, i da on treba da nasledi krunu Nemanjića. U njegovoj je državi, posle pobede nad Altomanovićem, bio jedan deo zemalja, koje su činile jezgro Nemanjine države. Tu je bio i stari manastir Mileševo i u njemu grob najpopularnijeg Srbina, Sv. Save. Stoga je Tvrtko mislio, da će svoj legitimitet najbolje potvrditi tima, što se u Mileševu, na grobu sv. Save, krunisao za kralja „Srbima i Bosni" (1377 god.).

Još više je kralj Tvrtko utvrdio svoju vlast i proširio svoju državu, kad su u Ugarskoj, posle smrti kralja Ludvika (1382 god.), nastale velike dinastičke raspre i krvave borbe ugarskih i hrvatskih velikaša oko dinastičkih i drugih pitanja.

Kralj je Ludvik (1342—1382 god.) imao velikih uspeha ne samo u spoljnjoj, nego i u unutrašnjoj politici. On je, među ostalim, pokorio i hrvatske velikaše, koji su bili ojačali, osobito krajem XIII i početkom XIV veka, za vreme dinastičkih borbi u Ugarskoj, i uništio je na taj način oligarhiju, koja je u Hrvatskoj u to doba bila ovladala. Ali je vlastela u Hrvatskoj, posle Ludvikove smrti, opet digla glavu, i počela je borbu protiv centralne vlasti. Hrvatski oligarsi vodili su tu borbu neobično vešto i okretno: nije bilo prilike ni sredstva, koje nisu upotrebili, da dođu do svoga cilja. Najveću i najiskreniju potporu nalazili su oni kod kneza Lazara i kod kralja Tvrtka. Ali dok knez Lazar učešćem u toj borbi nije, kako izgleda, mnogo dobio, dotle je kralj Tvrtko borbu dinasta u Ugarskoj i slabost centralne vlasti, koja je usled toga nastala, vrlo vešto upotrebio da proširi svoju državu: on je u to doba osvojio jedan deo Hrvatske i zauzeo je dalmatinske gradove.

U Tvrtkovoj je državi bilo sada dosta i srpskih i hrvatskih zemalja. Moglo je izgledati, da je time stvoren zametak za jednu novu, srpsko-hrvatsku državu. Ali je i sada, kao i kod Ljudevitove države početkom IX veka, sve ostalo samo na pokušaju i početku. Prilike nisu ni sada, kao ni onda, bile povoljne, da se tako velika zamisao izvede. Kraljevska vlast u Ugarskoj ubrzo je ojačala, kralj Žigmund se utvrdio na prestolu i savladao je Bosnu, koja je posle smrti kralja Tvrtka I (1391), osobito usled unutrašnjih razmirica i borbi, počela slabiti.

U to je doba već uveliko pretila s juga turska invazija. Toj opasnosti je u taj mah, osobito posle bitke na Kosovu (1389 god.), u kojoj je vojska kneza Lazara i kralja Tvrtka bila pobeđena, trebalo obratiti svu pažnju, jer je ona mogla ne samo uništiti sve dotadanje tekovine i omesti sve kombinacije, nego je mogla postati opasna i po egzistenciju slobodnih srpskih država i srpskoga naroda.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 8

←< 7. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

9. glava >→

VIII.
Borba s Turcima.

U drugoj polovini XIV veka počinje nov period u istoriji našega naroda. U to doba dolazi srpski i hrvatski narod u dodir i u sukob sa Turcima. Borba sa Turcima od toga vremena sve više apsorbuje i srpski i hrvatski narod. U XV veku ona je zauzela gotovo svu pažnju i protkala celokupan život našega naroda. Gotovo ceo srpski i hrvatski narod dolazi tada u novu jednu državu, i u sasvim druge prilika, no što su one, u kojima je do tada živeo. S toga se u to doba njegov život u mnogom pogledu iz osnove menja i nastaje nova epoha u njegovoj istoriji.

Istorija borbe srpskoga i hrvatskoga naroda sa Turcima u celini jednolika je i monotona, bez velikih i naglih promena.

Od kada su se, u drugoj polovini XIV veka, utvrdili u Evropi, Turci, sa neznatnim prekidima, postepeno, ali gotovo stalno, prodiru i napreduju. Prilike, u kojima su se u to doba nalazili Turci i narodi na Balkanskom Poluostrvu, bile su za Turke u svakom pogledu vrlo povoljne, a za hrišćanske države i narode vrlo nepovoljne.

Vizantija je, posle latinskog vladanja (1204—1261 god.), a osobito posle građanskih ratova u drugoj četvrti XIV veka, sasvim oslabila i iznemogla; bilo je samo pitanje vremena, kada će propasti. Za nju nije više bilo života, i ona bi bila podlegla i slabijoj državi, no što je u to doba bila Turska.

Bugarska je u XIV veku toliko bila istrošena unutrašnjim borbama, da je prva, i skoro bez ikakvog ozbiljnog otpora, podlegla prvom ozbiljnom udarcu od strane Turaka (1393 god.).

Jedino je srpski narod davao dug i istrajan otpor Turcima. Ali je za Srbe bilo fatalno, što su Turci došli na Balkansko Poluostrvo baš u doba, kada su srpske države bile u stadiumu rastrojstva i kada su separatističke težnje bile otele mah. Tako su Turci zatekli srpski narod podeljen i razdvojen. Mesto da se u zajednici i ceo odupre neprijatelju, koji je pretio narodnom i državnom opstanku, srpski je narod dao priliku Turcima, da jedno za drugim pobede i osvoje pet srpskih država: 1371 god. Makedoniju, 1459 god. Despotovinu, 1463 god. Bosnu, 1482 god. Hercegovinu i 1499 god. Zetu.

Najduže i najžilavije se opirala Turcima despotovina (1380—1459 god.), naslednica Nemanjićske države, blagodareći smišljenoj politici tri velika njena vladaoca: kneza Lazara (1372—1389 god.), despota Stevana Lazarevića (1389—1427 god.) i njegovog nećaka, despota Đurđa Vukovića (1427—1456 god.). Osamdeset godina ta se srpska država i narod u njoj borio protiv Turaka sa velikom izdržljivošću, otimao se i dovijao na sve moguće načine, da izbegne zlu sudbinu i da se spase. Ali je sve bilo uzalud: spasa nije bilo. U krvavoj bitci na Marici 1371 god. izgubila je slobodu i samostalnost makedonska država kralja Vukašina; u slavnoj bitci na Kosovu (1389 god.), u kojoj su izgubili život i turski i srpski vladalac, dala je Lazareva država poslednji samostalan otpor Turcima. Istina ona se žilavo borila još punih sedamdeset godina protiv turskog osvajanja, ali je već posle bitke na Kosovu bilo dosta jasno, da je i njena propast samo pitanje vremena; padom Smedereva (1459 god.) završila je i ona svoj život. U to je doba već bila rešena sudbina i ostalih srpskih država, i u toku od četrdeset godina posle toga propale su, bez znatnijega otpora, i ostale srpske države: Bosna, Hercegovina i Zeta.

Za vreme borbe protiv Turaka, u doba opadanja i propadanja, srpski. narod nije nikako bio dorastao teškom položaju, u kome se nalazio. Malo je bilo u to doba u srpskom narodu ljudi veće koncepcije i širih pogleda, retki su bili momenti, kada je vladala veća ideja; obično su prevlađivali sitni dinastički računi i tesnogrudi provinciski interesi. Tako su n. pr. u XV veku, za vrema najveće i stalne opasnosti od Turaka, pojedine srpske države i državice ratovale meću sobom, ogorčenije i češće no ikada pre toga. Srbi su u borbi sa Turcima morali podleći i propasti, jer su prilike bile teške, a narod i njegovi predstavnici nisu bili dorasli tim prilikama.

Krajem XIV veka, posle kosovske bitke, a osobito posle propasti Bugarske, uvideli su i mađarski državnici, da i Ugarskoj ozbiljno preti turska opasnost, pa su i oni počeli borbu protiv Turaka. Ugarska je na taj način postala sada u borbi protiv Turaka, kao što je u XII veku bila borbi protiv Vizantije, prirodan saveznik Srbima. Ali, i ako je srpski narod, u pojedinim momentima za vreme te borbe, imao potpore i koristi OD Ugarske, Ugarska nije bila dosta snažna, da spase srpski narod od turskog zavojevanja. Sve, čak i najvažnije, ugarske ekspedicije protiv Turaka (1396, 1443, 1444, 1448 god.), bile su ili nedovoljno jake, ili sasvim neozbiljno preduzete, i stoga su se redovno svršavale neuspehom. Kao što je posle bitke na Kosovu bilo jasno da se srpski narod ne može sam odbraniti od Turaka, tako je posle ugarskog poraza na Varni (1444 god.) bilo izvesno, da ga ni Ugarska ne može spasti od propasti.

Za vreme borbe protiv Turaka, kada je sva pažnja srpskoga naroda i gotovo sva pažnja Ugarske bila upravljena na tu stranu, pošlo je Mletačkoj Republici za rukom, da na razne načine, najposle uspešnim ratovima sa Ugarskom (do 1433 god.), ostvari svoj vekovni plan, da zavlada Dalmacijom.

U to je doba i hrvatski narod već uveliko osećao tursku invaziju. Već u prvoj polovini XV veka Turci su češće prodirali i u Hrvatsku i pljačkali su tamo. Posle definitivnoga zauzeća despotovine i Bosne, oni su počeli prenositi bojište sve više u južnu Ugarsku i u Hrvatsku. U drugoj polovini XV veka bilo je, pokraj svih trenutnih uspeha, jasno, da pobeda u ugarsko-turskoj borbi sve više naginje na tursku stranu. A kad su u Ugarskoj, posle smrti energičnog kralja Matije (1490 god.), počele dinastičke borbe i raspre, i kada su, zbog građanskog rata, nastale ekonomne bede i finansiske krize, onda je već bilo izvesno, da će i Ugarsku postići ista sudbina kao i Vizantiju, Bugarsku i srpske države.

U to doba opšte bede i nevolje, pokušali su u jedan mah Hrvati, da se na granicama svoje otadžbine, samostalno i složno odupru Turcima, i da bar koliko toliko suzbiju njihovo prodiranje u Hrvatsku. Ali u krvavoj bitci na Krbavskom polju, 8 septembra 1493 god., hrvatska je vojska do noge potučena. Bitka na Krbavskom polju Kosovo je hrvatskoga naroda, poslednje samostalno delo Hrvata, poslednji njihov pokušaj da samostalno učine nešto za odbranu svoje otadžbine.

Posle toga stvari su naglo pošle na gore. U Ugarskoj je vladao haos i anarhija, a izgleda na pomoć nije bilo ni sa koje strane. Propast je bila neizbežna, i bila je samo još pitanje vremena, i to kratkog vremena. Udarci su stizali brzo jedan za drugim: 29 avgusta 1521 god. osvojili su Turci Beograd, koji je s pravom smatran za najači i najsigurniji bedem Evrope protiv Turaka, a na isti dan 1526 god., u bitci na Mohaču, potučena je do noge ugarska vojska. Uskoro za tim pokorili su Turci veliki deo Ugarske. Dve godine posle toga (1528) zauzeli su oni Liku i Krbavu; padom Klisa (12 marta 1537 godine) došla je u turske ruke i cela južna Hrvatska, a uskoro za tim, posle nesretnog Kacijanerovog pohoda protiv Turaka, zauzeli su oni i Slavoniju.

Tako je u to doba gotovo ceo srpski narod, bar na zemljištu starih srpskih država, i jedan deo hrvatskoga naroda bio u turskom ropstvu. Nešto Srba i Hrvata u Dalmaciji bilo je pod Mletačkom Republikom, nešto Hrvata u još nepokorenoj Hrvatskoj i nešto Srba u još slobodnoj Ugarskoj. Ali je velika venina srpskog i hrvatskog naroda bila sada u turskom ropstvu. Srbi nisu imali više ništa, a Hrvati još samo bedne „ostatke ostataka hrvatskog kraljevstva“. U istoriji srpskog i hrvatskog naroda nastaje sada novo doba, doba ropstva pod Turcima.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 9

←< 8. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

10. glava >→

IX.
Pod Turcima. — Migracije.

Život pod Turcima najteže je i najgore doba u istoriji srpskog i hrvatskog naroda. To je doba velikih, i kulturnih i etničkih, promena. Za to se vreme sasvim iz osnova izmenilo vrlo mnogo od onoga, što je vek vekovima postojalo i bilo utvrđeno u srpskom i hrvatskom narodu.

Treba međutim imati na umu, da život našega naroda pod Turcima nije odmah od početka bio tako rđav kao docnije, kad je Turska počela opadati. Sem toga Turci su, u pojedinim oblastima i u raznim vremenima, vrlo raznoliko postupali prema svojim pokorenim narodima; nianse u tom pogledu bile su obično dosta, ponekad i vrlo velike.

U glavnom je od samog početka uvek i svuda bilo dosta teško, ali je na mnogo mesta, osobito u početku, stanje bilo bar snošljivo. Vremenom je međutim bivalo sve gore i gore. Ustanci i pokreti krajem XVI veka i veliki austrisko-turski ratovi krajem XVII veka, imali su osobito rđav uticaj na držanje Turaka prema Srbima. To su bili momenti, koji su izazvali znatno pogoršanje položaja srpskoga naroda u Turskoj.

Ali se mora priznati, da je doba turskog ropstva u po nekom pogledu imalo i dobrih posledica za srpski narod, za njegov život i njegov razvitak. Pre svega, za turske je vlade u srpskom narodu postepeno nestalo svake staleške razlike, i onda je uhvatio korena demokratizam, koji je docnije doneo tako mnogo dobrih rezultata.

Pored toga, u tursko je doba izvršena ponovo organizacija srpske pravoslavne crkve, koja je neobično mnogo koristila celom srpskom narodu i znatno doprinela, da se on sačuva i održi u turskom ropstvu. Srpska je crkva već od doba velikih reformatorskih i organizatorskih radova Sv. Save, u početku XIII veka, bila srasla sa narodom, i srpski je narod u njoj, još za vreme slobodnog državnog života, sve više gledao jedan deo svoga života i svoga bina. Kada su Turci zauzeli srpske zemlje i pokorili srpske države, onda je crkva pružala narodu utehe i duhovne hrane. Ona je bila jedina čisto narodna ustanova, koja je imala i volje i mogućnosti, da u svakoj prilici uzme u zaštitu narod od Turaka i da se pred turskim vlastima zauzme za njega.

Kad su Turci zauzeli Smederevo (1459 god.) i uništili srpsku despotovinu, ukinuli su oni i samostalnu srpsku crkvenu organizaciju. Ali je srpski narod, u prvom redu naravno srpsko sveštenstvo, dobro znao i osećao, kakvu bi korist imao od svoje samostalne crkvene organizacije, pa je više puta pokušavao da svoju crkvenu organizaciju obnovi. Posle više neuspelih pokušaja, pošlo je Srbima u jednom povoljnom momentu, sredinom XVI veka, za rukom da dobiju svoju nacionalnu crkvenu organizaciju. Uspeh je postignut blagodareći sretnoj okolnosti, što je u taj mah bio veliki vezir i najuticajnija ličnost u Turskoj Mehmed Sokolović, poreklom Srbin. Njegovim uticajem obnovljena je srpska pećska patrijaršija (1557 god.), a za prvog patrijarha postavljen je rođeni brat velikog vezira, kaluđer Makarije.

Nova pećska patrijaršija mnogo se razlikovala od stare, nekadašnje pećske patrijaršije. Kada je pećska patrijaršija osnovana (1346 god.), njen se obim poklapao sa teritorijom srpske države. Ali je pećska patrijaršija onda s jedne strane obuhvatala mnoge zemlje, koje etnički nisu pripadale srpskom narodu, a bile su u srpskoj državi, s druge strane bilo je u taj mah dosta srpskih zemalja, koje nisu bile u srpskoj državi, pa prema tome nisu bile ni u pećskoj patrijaršiji. Kada se, posle toga, srpska država počela raspadati i smanjivati, smanjivao se uvek, gotovo u istom razmeru, i obim pećske patrijaršije. Ona je krajem XIV veka obuhvatala još samo osnovne zemlje Nemanjine države, a docnije samo despotovinu. Posle pada despotovine (1459 godine), ona je bila ukinuta.

Kada je 1557 god. trebalo obnoviti pećsku patrijaršiju, odrediti joj obim i obeležiti granice, učinjeno je to vrlo trezveno i realno: pećskoj su patrijaršiji podložene sve pokrajine u turskom carstvu, u kojima je u masama stanovao srpski pravoslavni narod. Tako je organizacija pećske patrijšije obuhvatila sve zemlje od više Budima do niže Skoplja. To je bila velika nacionalna organizacija, koja je u čvrstu zajednicu okupila gotovo sve Srbe.

Pećska je patrijaršija bila vrlo dobro organizovana i počela je odmah odlično funkcionisati. Ona je vremenom svoj blagotvorni rad prenela i u pokrajine, koje nisu bile pod vlašću sultanovom, u krajeve pod Mletačkom Republikom, Ugarskom i Hrvatskom. I u te su krajeve stalno dolazili izaslanici pećskog patrijarha, krepili svuda narod u veri, podržavali ga u nadi na bolju budućnost i održavali zajedničke tradicije i ideale u celom narodu. Tako je ta velika narodna organizacija vrlo mnogo doprinela, da Srbi pod Turcima izdrže sve nevolje i krize i da se kao narod održe.

U to doba, kad je obnovljena pećska patrijaršija, hrvatski je narod bio sav zauzet dugim i krvavim dinastičkim borbama u Ugarskoj, a već u drugoj polovini XVI veka morali su Hrvati početi i borbu protiv apsolutističko-centralističkih težnji bečkoga dvora. Kako su i agrarni odnosi u Hrvatskoj u to doba bili neuređeni, i koliko su socijalne i ekonomne prilike bile teške, vidi se najbolje po velikoj krvavoj seljačkoj buni 1573 god. Prilike u kojima je u to doba živeo hrvatski narod u Austriji, najbolje karakterišu zahtevi pobunjenih seljaka. Oni su tražili: slobodu, jednakost, opštu vojnu obavezu i avtonomiju Hrvatske.

U to je doba na teritoriji Hrvatske organizovana, od delova Hrvatske i Slavonije, vojna krajina (Granica), koja je u budućnosti imala vrlo veliki značaj i za srpski i za hrvatski narod. U Granici su, osobito u početku, sasvim gospodarili nemački vojnici i nemački đenerali. Njihovo je ponašanje i rad davao dosta opravdanog povoda za tužbe u raznim pravcima. Zbog toga je u tim krajevima nezadovoljstvo sa upravom stalno raslo. Osim toga, Hrvati su uvek smatrali, da su zemlje, od kojih je na teritoriji Hrvatske i Slavonije obrazovana vojna krajina, nasilno odvojene i oduzete od Hrvatske, pa su, osobito posle oslobođenja od Turaka, stalno tražili, da se ti otrgnuti delovi vrate Hrvatskoj. Borba oko toga pitanja ispunjavala je docnije, u pojedinim momentima, znatan deo političkog života hrvatskoga naroda, dogod to pitanje nije bilo rešeno onako, kako je to odgovaralo interesima Hrvatske.

Ali je obrazovanje vojne krajine najvažnije zbog toga, što je ona silno uticala na etničke promene i na međusobne odnose, srpskog i hrvatskog naroda.

Još za vreme slobodnih srpskih država, od XVII veka pa nadalje, bilo je, u raznim vremenima i prilikama, migracija iz srpskih zemalja na sever, čak i preko Save i Dunava. Tako se već u XII veku pominju Srbi u Sremu, a u početku XIII veka i u Bačkoj. Kad su Turci, u drugoj polovini XIV veka, počeli prodirati u srpske zemlje i tamo osvajati, nastalo je sve u većem obimu kretanje srpskog stanovništva sa juga, iz zemalja, koje su Turci zauzeli ili napadali, na sever, i to ne samo u slobodnu srpsku državu, nego i dalje, preko Save i Dunava, u Ugarsku.

Početkom XV veka, kad su srpski despoti počeli dobijati od ugarskih kraljeva velika dobra u južnoj Ugarskoj, u Slavoniji i u Hrvatskoj, oni su na tim svojim dobrima naseljavali Srbe. Srba je u to doba bilo u Ugarskoj već toliko, da je ugarsko zakonodavstvo momoralo preduzeti korake protiv ovih došljaka. Kako su Turci sve više i sve jače nadirali, bile su sve jače i češće i migracione struje Srba s juga na sever. Kada su Turci, u drugoj polovini XV veka, zauzeli sve srpske države, migracije srpskog naroda u južnu Ugarsku postale su još intenzivnije, a posle mohačke bitke (1526 god.), posle pada Like i Krbave (1528 god.) i turskog nadiranja u severnu Dalmaciju, Hrvatsku i dalje, sve su češće i sve gušće srpske migracije i u severo-zapadnom pravcu. Tako su tokom XVI veka Srbi poplavili celu južnu Ugarsku, Slavoniju i Hrvatsku. Migracije srpskoga življa u tim pravcima, naravno sa raznom intenzivnošću, produžuju se onda i kroz ceo XVII vek.

Naseljavanje Srba u tim krajevima bilo je od samog početka znatno olakšano time, što je tamo gotovo sve staro stanovništvo napustilo bilo svoje ognjište i pobeglo ispred Turaka. Stoga su mnogi krajevi ostali pusti ili polupusti. U te puste i polupuste zemlje naseljavali su se Srbi, zadržavajući stopu po stopu Turke, koji su za njima nadirali. Austriske i ugarske vlasti rado su primale srpske doseljenike, jer im je bila potrebna radna snaga za obrađivanje zemlje i za suzbijanje turskog nadiranja. Jer ti su doseljenici bili odlični ratnici i najbolja odbrana granice protiv Turaka. Stoga su vlasti, osobito austriske, većinom pomagale preseljavanje Srba i favorizirale nove podanike. Vojna je krajina sama sobom bila tako organizovana, da je davala velike olakšice i prednosti njenom stanovništvu. Austriska je vlada s planom radila na tome, da te pogodnosti budu što vene, da bi vojna krajina bila što jača privlačna snaga za Srbe, koji bi se tu hteli naseliti. Sa tom namerom davane su dosta velike povlastice srpskim naseljenicima, i to ne samo onima u organizovanoj vojnoj granici, nego i Srbima u drugim zemljama, van vojne granice.

Usled turskog nadiranja i osvajanja, i svih posledica toga stanja, nastalo je dakle veliko pomeranje srpskoga naroda u mnogim krajevima. To pomeranje i stalno komešanje trajalo je puna tri veka, i izazvalo je i izvelo velike i radikalne etničke promene u celom srpskom i hrvatskom narodu. Promene u tom pravcu, izvedene u to doba, mogu se meriti samo sa onima, koje su izvedene u VII veku, kad se srpski i hrvatski narod doselio na Balkansko Poluostrvo.

Bilans etničkih promena pod Turcima bio je po srpski narod u glavnom povoljan. Srpski je narod usled migracija gubio nešto terena na jugu u staroj Srbiji prema Arnautima (osobito od kraja XVII veka, posle velike seobe pod patrijarhom Arsenijem III), ali je zato na drugoj strani znatno dobio. U to se doba srpski narod naselio, ili je pojačao svoj živalj, u severnoj Dalmaciji, Lici, Krbavi i Baniji, Slavoniji, Sremu, Banatu i Bačkoj, Baranji i Pomorišju, i u mnogim krajevima srednje i gornje Ugarske. Tako je srpski narod u to doba zauzeo mnoge krajeve, koji su pre dolaska Turaka ležali van njegovih etničkih granica. Iz etnički aktivnih srpskih oblasti strujali su od toga doba stalno jaki etnički talasi na sve strane, osobito na sever i severo-zapad.

Usled svega toga nastale su velike promene u etničkom grupisanju srpskog i hrvatskog naroda. Srpski je narod prodro i u čisto hrvatske i mađarske zemlje, i pomerio je na taj način znatno svoju etničku granicu na sever i severo-zapad. Srpski je narod naselio tada velik deo Hrvatske, i prožeo je celokupan život hrvatskoga naroda svojim bićem i svojim osobinama. On je već u to doba postao u Hrvatskoj, kao i u Ugarskoj, faktor, sa kojim se ozbiljno moralo računati. Istorija srpskog i istorija hrvatskoga naroda, osobito u hapsburškoj monarhiji, utkana je od toga doba jedna u drugu tako, da ih je nemoguće razdvojiti.

Hrvatskim velikašima, isto kao i Mađarima, nisu bile po volji povlastice, što su ih srpski doseljenici u vojnoj krajini i drugde dobijali, i gonili su zbog toga Srbe. Stoga Srbi nisu bili zadovoljni u novoj svojoj otadžbini, i zbog toga gonjenja i zbog postupanja austriskih vlasti i oficira prema njima. Srbi su se bunili protiv austriskih oficira i vojnika i protiv zloupotreba i nasilja, što su ih oni činili u vojnoj krajini. Naravno da tužbe nisu mnogo pomagale i da su zle prilike trajale i dalje.

Međutim su Turci sve dalje prodirali; u junu 1592 god. zauzeli su oni Bihać, koji je bio vrlo važna strategiska tačka na frontu prema Turcima. Usled toga je obranbena linija morala biti znatno pomaknuta natrag, na liniju: Ogulin, Karlovac, Sisak. Turci su naumili da svakako uzmu i Zagreb, ali u krvavoj bitci kod Siska (22 juna 1593 god.) budu oni razbijeni, i njihova agresivna moć na toj strani za uvek skrhana.

Ali su se sada stali javljati zapleti na drugim stranama. I u Hrvatskoj i u Ugarskoj izbilo je veliko nezadovoljstvo sa austriskom upravom, čije su se centralističko-apsolutističke težnje sve više osećale i sve jače isticale. S druge strane, Hrvati su u taj mah mislili, da im isto tako ozbiljno preti opasnost i od Srba, osobito od njihove težnje za obrazovanjem posebne političke teritorije. Strah od austriske akcije u unutrašnjoj politici i od njihovog držanja prema Srbima i njihovim težnjama, oterao je Hrvate u taj mah u naručje Mađarima.

Osobito su teške prilika nastale u hapsburškoj monarhiji od sredine XVII veka, posle svršetka tridesetogodišnjeg rata. Austriska vlada je onda pregla da izvede potpunu centralizaciju i da Ugarsku i Hrvatsku potpuno izjednači sa drugim austriskim pokrajinama. Usled toga je nastalo, i u Ugarskoj i u Hrvatskoj, veliko nezadovoljstvo i silno vrenje. To je nezadovoljstvo dobilo u Hrvatskoj izraza u zaveri Zrinjskog i Frankopana, koji su osuđeni za veleizdaju i pogubljeni 30 aprila 1671 god. Zavera Zrinjskog i Frankopana dobro je došla austriskoj vladi i bila je povod za jake represivne mere u Hrvatskoj: ustav je obustavljen, nemačka je prevlast zavladala, Hrvatska je postala austriska provincija. Hrvati su bili i suviše slabi, a posle zavere Zrinjskog i Frankopana i suviše utučeni, da bi protiv toga nasilja mogli išta preduzeti. U Ugarskoj se međutim posle nekoliko godina (1677 god.) ipak javio neki pokret, koji je našao odjeka i u Hrvatskoj.

Ali je sve te pokrete i težnje uskoro potisnuo u stranu veliki rat protiv Turske (1683—1699 god.), u kome je oslobođen jedan deo hrvatskih i srpskih zemalja.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 10

←< 9. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

11. glava >→

X.
Oslobođenje pod tuđom zastavom. — Borba protiv Turaka i protiv Austrije.

Posle turskog poraza pod Bečom (1683 god.) počela je austriska vojska prodirati na jug. Ona je u toku od šest godina uspela da suzbije Turke gotovo iz cele Ugarske i Hrvatske, i da prodre duboko na Balkansko Poluostrvo u srpske zemlje, do Kosova, Prizrena i Skoplja. Usled napredovanja austriske vojske, i velikih promena što su time izazvane, nastalo je jako komešanje u celom srpskom i hrvatskom narodu. Narod je osećao, ili se bar nadao, da nastaje novo doba, i da će se možda sve zemlje osloboditi turske vlasti. Borba s Turskom i oslobođenje od Turaka bilo je u to doba obuzelo sve duhove i sve misli, i velike su nade vezivane za uspehe austriskog oružja.

Ali uspesi austriske vojske nisu bili trajni. Zbog ulaska Francuske u akciju, Austrija je velik deo svoje vojske povukla sa južnog fronta na Rajnu, a borbu protiv Turaka ostavila je u glavnom Srbima i srpskim ustanicima. Oni su međutim bili i suviše slabi da zadrže Turke, kad su s juga sa novom vojskom počeli nadirati.

Radom i akcijom protiv Turaka kompromitovan je bio međutim znatan deo srpskoga naroda u Metohiji i na Kosovu. Stoga je, kad se austriska vojska počela povlačiti iz tih krajeva, pošlo s njome i vrlo mnogo tamošnjeg naroda sa svojim prvacima, a na čelu sam patrijarh pećski Arsenije III sa klirom.

Ti su doseljenici privremeno naseljeni u južnoj Ugarskog i duž Dunava do iznad Pešte. I Austrijanci i doseljeni Srbi bili su tada uvereni, da ne austriska vojska uskoro opet poći napred, i da ne se oni opet vratiti svojim kućama. Ali se ta nada nije ispunila.

Doseljeni Srbi dobili su, pre svoga dolaska u Ugarsku, velike povlastice, koje su im davale izniman položaj u državi. Ali ni Mađari ni Hrvati nisu priznavali te povlastice i nisu ih vršili. I sami austriski državnici, koji su Srbima u glavnom bili naklonjeni, jer su im Srbi kao ratnici bili potrebni, išli su sistematski za tim, da srpske povlastice suze i okrnje. Zbog toga je, odmah posle prelaska Srba pod patrijarhom Arsenijem III u hapsburšku monarhiju, počela borba za potvrdu i izvršenje srpskih privilegija. Tom borbom ispunjen je ceo XVIII vek.

U isti mah je srpski narod u hapsburškoj monarhiji imao da izdrži još jednu, isto tako tešku borbu, sa katoličkom propagandom, koja je, potpomognuta od državne vlasti, radila svima sredstvima, da zadobije Srbe za katoličku veru, ili bar za uniju.

Tako je srpski narod u hapsburškoj moarhiji u to doba imao da vodu borbu na dva fronta. On je u velikom broju učestvovao u austriskoj vojsci u svima austrisko-turskim ratovima protiv Turaka (1683—1699, 1716—1718, 1736—1739, 1788—1791), a u isti je mah u samoj monarhiji imao da vodi tešku, nepravednu i neravnu borbu za svoja prava krvlju stečena, za slobodu svoje vere i savesti, i za osiguranje svoje nacionalne egzistencije.

I hrvatski je narod u to doba imao da podnosi iste nevolje. I Hrvati su se u to doba, kao i Srbi, borili u svima ratovima protiv Turaka, a u isti su mah vodili borbu protiv centralističko-apsolutističkih težnji bečkoga dvora i protiv tendencija, koje su stajale u opreci sa interesima Hrvatske i hrvatskoga naroda. Austriska vlada, osim toga, nije nikako htela pridružiti Hrvatskoj osvojene zemlje, koje su za vreme slobodnog državnog života i pre turskog osvajanja pripadale hrvatskoj državi. Stoga je već od početka XVIII veka počela borba hrvatskoga naroda za celokupnost hrvatske državne teritorije. Ta je borba u XVIII i u XIX veku u pojedinim momentima zauzimala celokupni narodni život i interes.

U toj borbi za celokupnost države došli su Hrvati prvi put u sukob i sa Mađarima, zbog njihovih šovinističkih i imperijalističkih težnji, stoga što su Mađari hteli pojedine osvojene pokrajine, koje su nekada pripadale Hrvatskoj, pridružiti Ugarskoj. Ipak je, i ako s teškom mukom, Hrvatima pošlo za rukom da izrade, da bar slavonska granica bude sjedinjena sa Hrvatskom (1745 god.).

Pri kraju ovog perioda, krajem XVIII veka, nastaju neobično teške prilike u životu hrvatskoga naroda. Sredinom toga veka još se kod Hrvata osećao interes za narodne i državne potrebe. Ali u drugoj polovini XVIII veka kao da se narodni život svuda gasi, i kao da nestaje i državne i narodne svesti. U to doba izumiru organi narodnog života i nastaje veliko propadanje hrvatskog naroda. Ideja centralizacije i germanizacije, koja je u to doba bila pokretač celokupnog rada u hapsburškoj monarhiji, zahvatila je i hrvatsku aristokratiju.

Zavera Zrinjskog i Frankopana bila je poslednja samostalna akcija hrvatske aristokratije, i, može se reći, poslednja akcija hrvatskoga naroda za državne i nacionalne interese i ideale. Za vreme reakcije, koja je posle i usled te zavere u Hrvatskoj nastala, hrvatsko je plemstvo bilo tako preplašeno da je tražilo, da se Hrvatska ocepi od Ugarske, a pridruži Austriji (1672 god.). Posle više od sto godina (1779 god.), u momentu kad je austriskim državnicima izgledalo, da državnim interesima odgovara da tako postupe, oni su Hrvatsku prosto podčinili Ugarskoj. U Hrvatskoj se u taj mah nije javio nikakav pokret protiv ovoga čina, koji je sasvim uništavao samostalnost Hrvatske i slobodu hrvatskoga naroda.

Ali su crni dani za Hrvatsku i za hrvatski narod tek imali da nastanu.

Velike reforme cara Josifa II (1780—1790 god.) bile su u osnovici svojoj upravljene, i direktno i indirektno, protiv Ugarske i Hrvatske, i protiv njihove slobode i samostalnosti. Hrvatska državna samostalnost bila je upravo ukinuta još 1779 god., kad je Hrvatska u administrativnom pogledu podčinjena Ugarskoj. Ali je u Hrvatskoj, i posle toga, ostalo staro županisko uređenje, na kome se osnivao celokupan samoupravni život. Josifove reforme su ukinule i županije, i time uklonile i poslednje tragove i ostatke starog državnog i slobodnog života.

Usled tih reforama i takoga rada pojavilo se u Hrvatskoj, isto kao i u Ugarskoj, gde je ukinut ustav, veliko nezadovoljstvo i jako vrenje. Turski rat, koji je počeo 1788 god., nije mogao odvratiti pažnju naroda od unutrašnje politike, protiv koje je on toliko negodovao. Tako se Austrija u sred rata, koji u ostalom takođe nije vođen sa mnogo sreće, našla pred opasnošću, da u zemlji izbije otvorena buna.

U takoj nevolji caru Josifu, koji je bio na samrtničkoj postelji, nije ostalo ništa drugo, nego da opozove gotovo sve svoje reforme i da vrati Ugarskoj i Hrvatskoj ustav.

I Mađari i Hrvati imali su razloga da budu time zadovoljni. Ali se javno mnjenje, i u Ugarskoj i u Hrvatskoj, bojalo da se ponovo ne vrati reakcija. Ono se nije umirilo ni onda, kada je naslednik Josifa II, njegov brat car Leopold II (1790—1792 god.), odmah u početku svoje vlade, pokazao jasnu težnju i čvrstu volju, da u unutrašnjoj politici nikako ne ide stopama svoga prethodnika. Strah od reakcije bio je tako velik, da su Hrvati u taj mah smatrali, da njihovom, i narodnom i državnom, životu preti za svu budućnost najveća opasnost od austriskog apsolutizma. Oni su stoga bili spremni da učine i najveće žrtve, samo da narod i državu osiguraju i spasu od te opasnosti.

Stoga su se Hrvati 1790 god., u strahu od reakcije, sami odrekli svoje državne samostalnosti, i tražili su, da se potpuno spoje i izjednače sa Ugarskom, uvereni, da će se tako zajednički uspešnije braniti od centralističko-apsolutističkih težnji bečkih krugova. Ali su se na ugarskom saboru, na kome su primljeni ti hrvatski zahtevi, već javile imperijalističko-šovinističke težnje Mađara, koje su ih u najbližoj budućnosti morale dovesti u sukob sa hrvatskim narodom.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 11

←< 10. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

12. glava >→

XI.
Nacionalna borba za slobodu. — Srbija.

Krajem XVIII veka, kada je kod Hrvata izumirao i politički i nacionalni život, počeo je kod Srba u hapsburškoj monarhiji veliki prosvetni pokret, koji je postavio temelje modernoj srpskoj književnosti i prosveti. Na čelu toga pokreta stajao je Dositej Obradović, koji je u svojim delima propovedao jedinstvo našega naroda, bez obzira na verske i pokrajinske razlike. Na toj je osnovici onda zasnovana moderna srpska književnost, koja je jednakom ljubavlju prigrlila ceo narod. Taj kulturni program i rad na ostvarenju ideje narodnog jedinstva, prihvatila je sa punom snagom odmah od početka nova slobodna srpska država, osnovana ustankom 1804 god.

U proleće 1804 god. digao se srpski narod u Beogradskom Pašaluku na oružje, da uništi dahiski režim, koji se zbog zuluma nije više mogao trpeti. Ali se taj ustanak uskoro razvio u borbu protiv turske carevine, a tokom vremena postao je od lokalnog ustanka veliki rat za oslobođenje celog naroda iz turskoga ropstva. Tako je počela i tako se razvijala ona velika divovska borba za slobodu srpskih seljaka u Šumadiji, bez spreme i sredstava, protiv cele turske carevine, borba koja je, sa neznatnim prekidima, trajala punih devet godina. Ali se kod srpskih ustanika, sasvim prirodno, ubrzo, još za vreme borbe, javila težnja, da oslobode i druge Srbe, van Beogradskog Pašaluka. Već u pesmi o početku ustanka na Turke, ističe Karađorđe želju, da pređe Drinu, „plemenitu među izmeđ Bosne i izmeđ Srbije" i nadu, da će „ponosnu Bosnu pohoditi". Ta misao, da se oslobodi celo srpsko pleme što je pod Turcima, živela je dakle u slobodnoj srpskoj državi od prvoga dana njenoga života, stalno i bez prekida. Naravno da se na ostvarenju te ideje, usled raznih nepovoljnih prilika, i spoljnjih i unutrašnjih, nije moglo uvek raditi, ili bar ne uvek podjednako i dosta intenzivno.

U samom početku ustanka glavna je briga ustanicima bila naravno da oslobode Beogradski Pašaluk i da sebi osiguraju život i egzistenciju. Ali su oni, već posle nekoliko godina, počeli prodirati i van granica Beogradskog Pašaluka, do Niša i do Sjenice, da oslobode i tamošnje Srbe. Srpski ustanici, koji su se latili oružja u prvi mah da izvojuju sebi slobodu, proširili su dakle, čim je izgledalo da je taj plan uspeo i da će ova namera biti ostvarena, svoj program, te su počeli borbu za oslobođenje i drugih srpskih zemalja, koje su ostale pod Turcima, sa namerom, da vremenom oslobode ropstva sve Srbe u Turskoj.

Ali ta prva srpska slobodna država, koja je već sasvim jasno obeležila svoj nacionalni program, radila na njegovom ostvarenju i delimice ga počela ostvarivati, nije bila dugoga veka. Već 1813 god. ona je u krvi ugušena, Srbi su savladani, a Turci su opet zavladali Karađorđevom Srbijom.

Kada je posle dve godine, u proleće 1815 god., Miloš Obrenović ponovo digao ustanak na Turke, uspeo je on istina da dobije neku avtonomiju, ali samo za Beogradski Pašaluk. Ta druga srpska država imala je odmah od početka svoga života da savlađuje, i unutra i spolja, toliko teškoća, da joj je nemoguće bilo intenzivno raditi na drugim zadatcima. Ali su pri svem tom, Srbi van njezinih granica, osobito Srbi u Turskoj, u toj, onda još poluslobodnoj Srbiji, odmah od početka gledali stožer, oko koga ne se vremenom okupiti sve srpske zemlje i ceo srpski narod. I Srbija je zaista u to doba, i ako još u povoju, već jasno pokazivala, da ima sve one elemente, koji su potrebni za stvaranje jedne snažne države, čiji ne glavni zadatak biti da, uz tešku borbu i velike žrtve, ujedini u jednu celinu sve delove svoga naroda.

Ali je za ostvarenje te ideje onda bilo još i suviše rano. S jedne strane, turska carevina nije bila još toliko istrošena, da bi je jedna mala i slaba država, kao što je bila Srbija u početku XIX veka, mogla nadvladati i uništiti. S druge strane, Srbija je imala da savlada još silne unutrašnje teškoće, pa tek onda da može pomišljati na dalje izvođenje svojih planova i ispunjenje svoga programa. Osim toga, Srbija je bila stvorena ustancima i borbom protiv Turske, i ona je bila u vazalnom odnosu prema Turskoj. Stoga je bilo prirodno, što je Srbija u to doba obratila svu pažnju na Tursku i na Srbe i druge hrišćanske narode pod Turcima, i što je smatrala, da je njen glavni zadatak, da oslobodi od Turaka sebe, pa onda druge Srbe u Turskoj.

Četiri stotine godina borbe s Turcima i robovanja pod njima, stvorilo je mentalitet, koji se samo u tom pravcu razvijao i kretao. Srbi na Balkanu bili su se svikli i uživili u ideju, da su srpskom narodu ne samo glavni, nego i jedini neprijatelj Turci, i da je borba protiv Turaka jedini zadatak Srbije i srpskoga naroda. Borba srpstva i hrišćanstva protiv Turaka, bila je deviza Srbije u početku XIX veka, to joj je bila glavna misao, koja je zanimala i svu obuzimala. Borbu protiv Turaka ona je smatrala za svoj glavni zadatak. Stoga u prvi mah Srbi u Srbiji nisu pomišljali na to, da ima i u drugim, hrišćanskim državama Srba, koji robuju i koje treba oslobađati.

Ali već i u to doba, daleko pre nego što se svršila borba za emancipaciju Srbije od Turske i od Turaka, počinje prodirati u narodnu svest u Srbiji uverenje, da je zadatak Srbije veći, no što se u početku mislilo, da je njen program širi, i da su njeni interesi opširniji.

Taku je promenu u pogledima izazvalo već samo stanje stvari i sam razvitak prilika, i političkih i kulturnih i nacionalnih. Ali su to uverenje i potrebu proširenja nacionalnog i državnog programa naglašavali i širili u Srbiji osobito obrazovani Srbi iz Austrije, koji su odmah u početku pokreta počeli dolaziti u Srbiju. Pod uticajem njihovog pričanja i njihovih informacija, utvrdila se kod Srba u Srbiji misao, da je zadatak i dužnost Srbije, da oslobodi ne samo Srbe koji su pod Turcima, nego i Srbe u hapsburškoj monarhiji, jer i oni žive u ropstvu, isto onako, kao i oni u Turskoj.

U koliko su njih više gonili i u koliko su oni sve više patili, u toliko su njihove misli i njihovi pogledi sve više upravljani na Srbiju. Srbiju su oni smatrali za stožer, oko koga će se vremenom okupiti sav srpski narod, ne samo onaj u Turskoj, nego i ovaj u hapsburškoj monarhiji. A time je i narod u Srbiji sve više utvrđivan u uverenju, da program za narodno oslobođenje u ujedinjenje mora obuhvatiti i Srbe u Austriji.

U to doba, kada se u Šumadiji, u dva krvava ustanka i dugom teškom borbom, stvara nova srpska država, i kad se ta država, pokraj svih unutrašnjih kriza i spoljnjih nevolja, sprema da ispuni svoj veliki i opširni zadatak, i da ostvari svoje nacionalne ideale, — hrvatski je narod u potpunoj apatiji. To doba je najcrnje i najgore u istoriji hrvatskoga naroda, možda u opšte, a svakako u modernoj hrvatskoj istoriji. Hrvatska kao država izvršila je bila 1790 god., kako kaže jedan hrvatski istorik, od svoje volje samoubistvo, a početkom XIX veka bili su Hrvati na skoku da izvrše samoubistvo i kao narod. Nacionalni život i narodna misao utrnula je bila sasvim. Nigde nije bilo nikakvog pokreta, nigde traga o narodnoj svesti. Sve je bilo utonulo u duboko mrtvilo. Izgledalo je da hrvatski narod umire polaganom strašnom smrću. Taj položaj i to stanje hrvatskog naroda baš u ovaj mah, bilo je u toliko opasnije, što je od kraja XVIII veka kod Mađara počeo neobično živ i intenzivan nacionalni pokret, koji je izazvao mađarsku nacionalnu imperijalističku politiku, i koji je odmah u početku postao opasan i po Hrvate i po sve druge narode u Ugarskoj.

Agresivna mađarska nacionalna politika prema Hrvatima i prema narodima u Ugarskoj javlja se prvi put, ali odmah sa elementarnom silinom, 1790 godine, kao što je istaknuto, baš na onom saboru, koji je primio predlog o dobrovoljnom podčinjenju Hrvata Mađarskoj. Istina, već se u taj mah javila i kod Hrvata neka reakcija protiv mađarske imperijalističke nacionalne politike, ali je to bilo više instiktivno opiranje traženjima, koja je u taj mah nemoguće bilo ispuniti, no svesni nacionalni otpor akciji, koja je očevidno išla za tim, da uguši narodnu svest i da ubije narod.

Ali baš u to doba, u vreme kada je, posle Napoleonovog doba, vladala u Austriji i svuda politička reakcija najgore vrste, u doba kada su se Mađari najenergičnije spremali na akciju za ostvarenje svojih šovinističkih ideala,— javio se u Hrvatskoj pokret, koji je oživio hrvatski narod, poveo ga novim putem, ulio mu nacionalnu svest i iz osnovice izmenio sve prilike i odnose u Hrvatskoj.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 12

←< 11. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

13. glava >→

XII.
Rad na duhovnom jedinstvu.

U doba kada za srpski narod, Dositejevim književnim pokretom i Karađorđevim ustankom, počinje nov život, izbijaju nove snage i počinje stvaranje nove slobodne srpske države, koja će, još pre no što je izvojevala sebi potpunu nezavisnost, postati središte i žiža celokupnog prosvetnog i političkog života i srpskog i hrvatskog naroda, nada i uzdanje u teškoj političkoj borbi i u mučnim danima, — hrvatski je narod, kao što je rečeno, preživljavao crne dane, možda najteže i najgore od kako je došao na Balkansko Poluostrvo.

Mađari su od kraja XVIII veka, bez ikakva obzira na dobru volju Hrvata da se što jače priljube uz Ugarsku i uz Mađare, jasno pokazivali svoje šovinističke i imperijalističke težnje i planove, koji su išli za stvaranjem jedne velike jedinstvene mađarske države.

Kada je za tim, posle Napoleonovih ratova, zavladala u Austriji ponovo jaka reakcija, Hrvati su, kao i za vreme cara Josifa II, bili uvereni, da su u odbrani svojih sloboda i u borbi protiv reakcije interesi Hrvatske i Ugarske i interesi hrvatskog i mađarskog naroda identični. Usled pokreta za slobodu, koji se u to doba počeo sve jače osećati, bio je austriski dvor prinuđen da narodima čini u tom pravcu ustupke, i sazvao je 1825 god., posle duge pauze, opet mađarski sabor. Na tom saboru stali su Hrvati, isto kao 1790 god., sasvim uz Mađare, uvereni, da će Mađari uvideti, da im preti zajednička opasnost, pa da će stoga iskreno i pošteno raditi na odbrani od reakcije i zajednički voditi borbu za slobodu. Oduševljenje za Mađare i za zajednicu sa njima, bilo je ne samo u taj mah, nego još i docnije, tako veliko, da su još 1830 god. hrvatske županije same tražile, da se donese zakon o uvođenju mađarskog jezika u hrvatske škole.

Ali Mađari nisu tako shvatali celu stvar. Popuštanje Hrvata i njihova dobra volja, da u svakom pogledu izađu na susret Mađarima, i čak stvaranje situacije, koja je mogla dovesti do pomađarivanja Hrvata, Mađare nisu zadovoljavali. Oni su hteli da odmah stvore jednu veliku jedinstvenu mađarsku državu, sa jednim jezikom i sa jednim narodom. Da to postignu, Mađari nisu imali ni prema kome obzira, niti su ikoga štedeli. U tom pogledu oni nisu hteli znati ni za kakve koncesije, ni za kakve kompromise. Hladno i bezobzirno, oni su konzekventno išli putem, koji ih je vodio cilju, uvereni da su oni toliko jaki, da moraju pobediti. Oni su mislili da mogu bez štete čak i one, koji bi im, uz male koncesije, rado bili saveznici, i koji bi onda pomogli ostvarenje njihovih težnji, svojom nepopustljivošću otuđiti od sebe.

To i tako ponašanje Mađara moralo je naposletku izazvati kod Hrvata reakciju. Već kod prvih koraka, koje su Mađari u pravcu svoje šovinističke i imperijalističke politike preduzeli, još 1790 god., javila se kod Hrvata, instinktivna reakcija protiv takove politike. Ali je ta reakcija u prvi mah bila u dosta blagom obliku, jer je ideja o zajednici sa Mađarima i zajedničkim interesima bila tako jaka, da je ne samo u taj mah, nego i dugo posle toga, potiskivala sva druga fakta i sve druge obzire. Međutim je bezobzirni rad Mađara u tom pravcu vremenom morao izazvati kod Hrvata ozbiljnu reakciju. Ali su, i bez obzira na to, i druge prilike, sa strane, morale izazvati kod Hrvata pokret protiv mađarskih težnji i rada. Isti faktori, koji su ojačali mađarski nacionalizam, doveli su i kod Hrvata do istog pokreta.

Velika francuska revolucija i Napoleonovi ratovi izazvali su velik i snažan nacionalni polet u celoj Evropi, kod svih naroda. Nacionalna ideja zahvatila je i obuzela sve narode, i one koji su već i dotle imali razvijenu nacionalnu svest, kao i one koji su nacionalno bili nerazvijeni ili zamrli. Usled toga je nastao živ pokret i intenzivan nacionalni rad i kod svih slovenskih naroda. I slovenski su narodi počeli isticati potrebu zajednice i zajedničkog rada, osobito prema zajedničkim neprijateljima. Pod uticajem tih ideja o nacionalnom radu i o zajednici svih slovenskih naroda, stajala je u drugoj i trećoj desetini XIX veka i hrvatska omladina. U to se doba javio kod Hrvata jak nacionalni pokret, koji je zahvatio ceo hrvatski narod, udahnuo mu nacionalnu svest, preporodio ga, i dao osnovicu za stvaranje modernog hrvatstva i modernog hrvatskog nacionalizma. Tvorci toga pokreta uzeli su, mesto nacionalnog hrvatskog imena, istorisko ime starih Ilira, svakako najviše zbog toga, da bi za svoje ideje zadobili i druge Južne Slovene.

Kao početak ilirskog pokreta uzima se obično 1830 godina, kada je tvorac i vođa toga pokreta, Ljudevit Gaj, izdao jednu knjižicu o pravopisu, u kojoj je, pod uticajem tvorca sveslovenskog romantizma, Jana Kolara, dokazivao potrebu sveslovenske književne uzajamnosti. Dve godine posle toga novi pokret je već jasno obeležio 76 svoje stanovište i svoje principe, i u prosvetnim i u političkim pitanjima.

Te godine (1832) izašle su dve brošire, koje su formulisale zahteve i težnje novoga pokreta. Ivan Drekos je u jednoj knjižici pledirao za uvođenje hrvatskog jezika svuda u Hrvatskoj, mesto latinskog, koji je još od srednjeg veka bio stalno u upotrebi, i još više mesto mađarskog, koji su Mađari hteli nasilno da zavedu. Interesantno je da je Derkos u toj svojoj broširi naročito naglašavao, da će Hrvati, ako usvoje narodni jezik u državi i u književnosti, privući sebi Srbe, i to ne samo Srbe u hapsburškoj monarhiji, nego i Srbe u kneževini Srbiji. Tu je dakle već jasno bila izražena ideja o prosvetnoj i kulturnoj zajednici Hrvata i Srba.

Iste godine izašla je još jedna, isto tako važna, brošira, u kojoj je iznet i formulisan politički program ilirskog pokreta i modernog hrvatstva. Grof Janko Drašković izneo je u njoj politički program nove generacije, koja je stala na čisto nacionalno gledište. Janko Drašković je dokazivao, da je ideal i cilj hrvatske nacionalne politike: jedinstvo hrvatskih zemalja i zajednica sa svima Slovenima.

Ideal i cilj tvoraca ilirskog pokreta bio je dakle: jezička i kulturna zajednica sa Srbima, jedinstvo svih istoriski hrvatskih zemalja, koje treba da budu politički i administrativno potpuno nezavisne od Ugarske.

Vođe i tvorci ilirskog pokreta pregli su da svoje ideje i načela popularišu i u najširim masama. To je bilo dosta brzo i dobro izvedeno, jer je zemljište za to već bilo spremno, samo je trebalo latentnu snagu i volju izazvati i organizovati. God. 1836 uzeto je definitivno ilirsko ime za sve narode na slovenskom jugu, u prvom redu za Hrvate, Srbe i Slovence, a u isti mah je primljeno štokavsko narečje, koje je već bilo u upotrebi u srpskoj književnosti, za narečje i ilirskog književnog jezika. Na taj se način književni jezik ilirskog pokreta potpuno identifikovao sa srpskim književnim jezikom. Od toga je doba jezik srpske i hrvatske književnosti jedan isti; razlika je samo u pismenima.

Intenzivan nacionalni rad morao je dovesti Hrvate u bliži dodir sa Srbima i stvoriti ideju o potrebi potpune zajednice sa njima. Ali je ilirski pokret u isti mah morao dovesti Hrvate u opreku i sukob sa Mađarima, sa mađarskom državnom idejom i mađarskim nacionalnim težnjama, jer su Mađari baš u to doba najintenzivnije, sa grozničavom žurbom, sa gvozdenom konzekvencijom i sa tvrdoglavom bezobzirnošću sprovodili i izvodili svoju imperijalističku politiku. Na saborima od 1832 do 1848 god., oni su stalno napadali i krnjili municipalna prava Hrvatske, koja su bila osnova hrvatske nezavisnosti i slobode, hteli su silom da zavedu mađarski jezik u administraciju i u škole u Hrvatskoj, da tamo koloniziraju Mađare i Nemce, a pre svega da otmu od Hrvatske Slavoniju i Primorje s Rekom. Hrvati su se naravno odupirali svima tim težnjama Mađara i radili su, koliko su mogli, da osujete rešenja, koja su išla na to, da unište nezavisnost i samostalnost Hrvatske, i da ubiju hrvatski nacionalnom.

Ali su Hrvati bili u taj mah i suviše slabi, da bi to mogli svojom snagom postići. Na njihovu sreću stao je u taj mah uz njih bečki dvor, i zauzeo se za njihove interese. U Beču su se u to doba već počeli bojati Mađara, čija je moć iz dana u dan znatno rasla, i čija je narodna samosvest i silna nacionalna ekspanzija mogla postati ozbiljno opasna za reakcionarske centralističko-apsolutističke težnje, kojima se bečki dvor još uvek zanosio. Merodavni su faktori u Beču u taj mah imali uverenje, da je u njihovom interesu da podržavaju i pomažu svaku akciju protiv Mađara i njihovog suviše naglog jačanja. Stoga je car odbio potvrdu onih zaključaka mađarskih sabora, koji su bili upereni protiv Hrvatske. Na taj način bečki je dvor u taj mah stao otvoreno na stranu Hrvata, a protiv Mađara. Držanje bečkog dvora izazvalo je veliku radost u Hrvatskoj, a Mađari su stoga naravno bili još više nezadovoljni i ogorčeni na Hrvate.

Tako se razvitkom prilika i događaja već dosta rano počeo spremati sukob između Hrvata i Mađara, koji je 1848 god. dobio izraza u otvorenom ratu.

Šovinistička akcija Mađara, koji su u samoj Ugarskoj još mnogo bezobzirnije no u Hrvatskoj provodili pomađarivanje, izazvala je i kod naroda u Ugarskoj, osobito kod Srba, jak otpor protiv imperijalističkih težnji mađarskih. Otpor Mađarima bio je tamo od početka vrlo jak, jer su protivnosti između Srba i Mađara, i ekonomske i verske i političke i nacionalne, bile od uvek jake i velike. I Srbi su, isto kao i Hrvati u poslednje vreme, imali uverenje, da će ih u borbi protiv Mađara i hteti i moći zaštititi bečki dvor, pa su se gotovo redovno tamo obraćali za pomoć i zaštitu.

Tako je 1848 god., kad je došlo do velikih narodnih pokreta u Evropi i do sukoba između Mađara i bečkoga dvora, držanje Srba i Hrvata već u glavnom bilo opredeljeno, i njihov položaj u tom sukobu celim istoriskim razvitkom tačno određen. Kada su, u proleće 1848 god., gotovo svi narodi u Evropi zatražili od svojih vladalaca, da im dadu slobodu, zatražili su i Hrvati i Srbi za sebe slobodu, i to naravno od onih, koji su im dotle slobodu sužavali i osporavali, — od Mađara. Pošto su Mađari, po svemu onome što se dotle događalo, imali razloga pretpostaviti, da će oni biti jači od svih onih, koji su sprečavali ostvarenje njihovih težnji, bili su oni protiv svakog popuštanja i protiv svakog kompromisa, i odbili su svaki sporazum. Jedini put da se stvari reši bio je rat. Tako je došlo do rata između Mađara i Hrvata i Srba.

Želje i težnje Srba i Hrvata u početku revolucije 1848 god. nisu dakle našle prijema i odziva kod Mađara, jer su se kosile sa njihovim imperijalističkim težnjama. Ali su one u prvi mah bile rđavo primljene i u Beču, gde se pre svega smatralo, da Srbi i Hrvati traže suviše mnogo slobode. Stoga su u početku borbe, pre no što je situacija postala sasvim jasna, u Beču energično odbijali i Srbe « Hrvate, koji su odmah s početka mađarsko-austriske borbe, uvereni da su suviše slabi da samostalno nešto preduzmu, stali na stranu Austrije. Srbe je na akciju u tom pravcu gonila, sem momentane situacije, i tradicionalna politika, koja ih je uvek upućivala na što tešnje veze sa dvorom, i koja ih je već više puta dovodila u sukob sa Mađarima, za račun hapsburške dinastije.

Kada je uskoro došlo do potpunog rascepa između Beča i Mađara, u Beču su se rešili da prihvate ponuđene usluge Hrvata i Srba, i da njihovu borbu protiv Mađara upotrebe u svoju korist. Tako je bečki dvor, kad je opasnost od Mađara postala ozbiljna i velika, učinio Srbima i Hrvatima velike ustupke, a još veća obećanja, da dobije saveznike za borbu protiv Mađara. Srbi i Hrvati su onda založili sve svoje sile u borbi protiv zajedničkog neprijatelja. Tu dobru volju, pošten rad i velike žrtve srpskog i hrvatskog naroda u borbi protiv Mađara, nagradila je Austrija time, što je docnije, pri pogodbi sa Mađarima, predala im Srbe i Hrvate na milost i nemilost, i cinički oduzela svojim bivšim saveznicima sva njihova krvavo stečena prava i povlastice. Borba 1848 god. donela je dakle u tom pogledu Srbima i Hrvatima negativne rezultate.

Ali je ipak zato, u drugom pravcu, 1848 godina bila vrlo važna za njihov nacionalni život i razvitak. Kad je počela borba sa Mađarima, i Srbi i Hrvati su instinktivno osetili, da su oni najbliži jedni drugima, da su njihovi interesi identični, i da im ta identičnost interesa imperativno nalaže da zajednički vode akciju. Do toga su prirodnog zaključka došli, u isti mah i sasvim nezavisno jedno od drugog, i Srbi i Hrvati.

Tako je onda došlo do velikih iskreno oduševljenih manifestacija za slogu i jedinstvo srpskog i hrvatskog naroda. Nova srpska Vojvodina i oslobođena hrvatska kraljevina, koja je objavila sjedinjenje Reke, Dalmacije i Međumurja, rešile su da budu stalno u najtešnjoj vezi i u savezu. Poznate su velike manifestacije bratstva i jedinstva, koje su činjene u Zagrebu, kada je tamo, kao izaslanik srpskoga naroda u Vojvodini, stigao patrijarh Josif Rajačić i mirompomazao Jelačića za hrvatskog bana.

—

Srpska kneževina u početku svoga života, zavisna od Turske, sa turskim garnizonima u gradovima, bila je i suviše zauzeta unutrašnjim krizama i brigama, da bi mogla obratiti ozbiljnu pažnju i na drugu stranu. Glavna težnja kneza Miloša bila je, da se što više emancipuje od Turaka i da što bolje utvrdi svoju vlast u državi. Njegova uprava nailazila je na jaku opoziciju u zemlji, osobito kod narodnih starešina i velikaša, koji su radili na tome, da što više skuče vlast kneževu, a svoj uticaj da ojačaju. Sukobi, koji su zbog toga u početku bili stalno na dnevnom redu, izazivali su neprestano trzavice, koje su još pojačane mešanjem stranih država, u prvom redu Turske i Rusije, u ta pitanja. Kada je naposletku knezu Milošu nametnut ustav, koji je ograničavao njegovu vlast, on je zahvalio na prestolu i otišao iz Srbije (1839 god.).

Ali ni knez Mihailo, koji ga je zamenio, nije mogao ostati u Srbiji u prilikama, kakve su se bile stekle. Stoga je uskoro i on ostavio Srbiju (1842 god.).

Posli njegovog odlaska izabran je za kneza sin Karađorđev, Aleksandar Karađorđević. Pošto se stranka, koja je dovela na presto kneza Aleksandra, oslanjala na Tursku, a Rusija u početku nije bila naklonjena novoj dinastiji, knez Aleksandar je tražio oslonca u Turskoj i Austriji. To je bio jedan od razloga što se srpska vlada rešila da 1848 god. aktivnim učešćem pomogne Srbe u Ugarskoj u njihovoj borbi protiv Mađara. Tako su u srpskom ustanku 1848 god. uzele učešća i dobrovoljačke čete iz Srbije, pod komandom vojvode Knićanina.

Ali se u širim narodnim slojevima, ni u Srbiji ni u Vojvodini, nije mnogo vodilo računa o uzrocima, koji su nagnali srpsku vladu, da dozvoli aktivno učešće srpske vojske u borbi protiv Mađara, niti su se podrobno ispitivali interesi i namere srpske dinastije tom prilikom. Šira narodna masa, i u Vojvodini i u Srbiji, videla je samo fakt, da su u borbi, koju su Srbi u Ugarskoj i Hrvatskoj vodili protiv Mađara, uzeli učešća i Srbi iz Srbije, da su oni dolazili svojevoljno da pomognu svojoj braći u teškoj borbi, da su se tu uz njih rame uz rame hrabro borili, i da su ginuli. Ta zajednička borba, i žrtve što su ih Srbi iz Srbije podneli za Srbe u Vojvodini u njihovoj borbi za slobodu, bile su jaka veza, koja je od sada još više vezivala u čvrstu zajednicu Srbe s obe strane Save i Dunava.

Onda je Srbima u Ugarskoj i Hrvatskoj prvi put došlo do svesti saznanje, da je srpska država, pokraj sve svoje sirotinje, pokraj svih unutrašnjih kriza i nesređenosti, pokraj toga što je ona još uvek bila vazalna i u gradovima svojim imala tursku vojsku, — ipak oslonac i potpora celoga srpskog naroda, i da će ona jednoga dana biti pozvana, da oslobodi i ujedini Srbe, ne samo one u Turskoj, nego i Srbe u hapsburškoj monarhiji. Srbima iz Srbije došlo je takođe u borbama 1848 god. prvi put jasno saznanje, da srpski narod i u hapsburškoj monarhiji provodi težak život, i da će i te krajeve, isto kao i one u Turskoj, trebati spasavati i oslobađati.

Godina 1848 čini dakle epohu i u istoriji srpsko-hrvatskih odnosa, i u razvitku svesti o potrebi ujedinjenja celog srpskog naroda. Onda se prvi put jasno i svesno osetila i konstatovala potreba potpune zajednice srpskog i hrvatskog naroda, a svest o toj zajednici dobila je svoga izraza ne samo u oduševljenim manifestacijama, nego i u zajedničkoj borbi, punoj teških žrtava.

Od toga doba pitanje sloge i zajednice srpsko-hrvatske nije nikako više silazilo sa dnevnoga reda. To pitanje prolazilo je istina od tada kroz vrlo razne faze, jer se neprestano išlo naizmence od sloge ka razdoru i obratno. Ali srpsko-hrvatska sloga i jedinstvo bilo je i ostalo posle toga stalno ideal najboljih sinova i hrvatskog i srpskog naroda, ma da je država vlast u hapsburškoj monarhiji neprestano i sistematiski radila na tome, da to jedinstvo i slogu omete i pokvari.

Poznato je kako su završene borbe u hapsburškoj monarhiji1848-49 god. Pošto su Mađari bili jači od Austrije i svih njenih saveznika, zamolio je austriski car rusku vladu, da pošalje rusku vojsku protiv Mađara. Ruska vlada se odazvala ovoj molbi austriskog cara, i tako je ruska vojska prodrla u Ugarsku, potukla Mađare, pokorila Ugarsku i spasla Austriju.

Pošto su u to doba u celoj Evropi bili savladani narodni ustanci i pokreti, nastala je svuda reakcija protiv narodnih sloboda. U Austriji je ta reakcija trajala punih deset godina, dok nisu spoljnji događaji i poraz Austrije u ratu sa Francuskom (1859 god.), izazvali promenu režima, i nagnali merodavne faktore na popuštanje narodnim težnjama za slobodom.

Za vreme tih deset godina reakcije, austriska je vlada težila da sprovede svuda apsolutistički režim, koji će izvesti germanizaciju svih austriskih pokrajina. Apsolutizam, klerikalizam i germanizacija, — to je bila deviza i cilj celokupne unutrašnje politike u hapsburškoj monarhiji od 1850 do 1860 god. Tom principu je bilo sve podčinjeno, njemu je moralo sve služiti. Režim, zasnovan na tom principu, nije pravio nikakve razlike između onih, koju su se 1848-49 god. borili za Hapsburgovce, i onih, koji su se borili protiv njih; svi su oni podjednako trebali da budu pritisnuti i nivelisani silom apsolutizma i germanizacije. Bauk slobode i strah od nje bio je tako silan, da je utrnuo svaki osećaj pravde i zahvalnosti, koji i inače u hapsburškoj monarhiji nikada nije bio razvijen.

Ali je ideja slobode već bila uhvatila jaka korena; vremena apsolutizma i reakcije bila su prošla, i nije više bilo moguće stalno vladati starim sredstvima. Težnja za slobodom i nacionalni osećaj bili su već toliko jaki, da je nemoguće bilo održavati apsolutizam i sprovoditi germanizaciju.

Zajednički pritisak apsolutizma i zajednička opasnost od germanizatorskih težnji bečke vlade, približili su jedno drugom narode, koji su dotle bili u zavadi, a narode, koji su i dotle bili u jedinstvu, još čvršće su vezali jedno uz drugo. Tako su se Srbi i Hrvati, koji su već 1848 god. proklamavali jedinstvo svojih interesa i svojih težnji, u ovo teško doba još više pribili jedno uz drugo i još jače osetili da su jedno isto.

Ali su se i Srbi i Hrvati u to doba približili i Mađarima. Mađari su i u ovaj mah, za vreme borbe naroda protiv bečkog apsolutizma i germanizatorske politike, uradili ono što su radili već više puta i pre i posle toga. Oni su proglasili Austriju za zajedničkog neprijatelja svih naroda u monarhiji, i pozvali su Hrvate i Srbi u zajedničku borbu protiv onoga, od koga je pretila opasnost slobodi i državnim i nacionalnim interesima. Naravno da su Mađari i ovom prilikom činili velika obećanja. Srbi i Hrvati su u taj mah, pokraj svih gorkih iskustava u prošlosti, mislili, da treba da zaborave na sve što je bilo, pa da prime pruženu ruku i da zajednički iskreno uđu u borbu za narodnu i građansku slobodu protiv zajedničkog neprijatelja.

Ulazeći iskreno u savez sa Mađarima, Srbi i Hrvati su bili uvereni, da su teške nevolje i skupa iskustva, što su ih Mađari, isto kao i Srbi i Hrvati, do sada, osobito u poslednje vreme, imali, doveli Mađare do svesti i uverenja, da je njihov najveći, i nacionalni i državni, neprijatelj u Beču, i da oni pobedu, koja će im osigurati razvitak nacionalne individualnosti i državnu samostalnost, mogu izvojevati samo u savezu sa drugim narodima u Ugarskoj, u prvom redu sa Hrvatima i Srbima. Srbi i Hrvati su mislili, da su i Mađari uvereni, da će zajednički rad biti u opšte mogućan, i da će zajednica moći biti održana samo tako, ako je obe strane podjednako iskreno prihvate, i ako Mađari budu voljni, da i drugima dadu slobodu, koju za sebe traže. Bilo je jasno, da je samo na toj osnovici moglo dođi do trajnog sporazuma, i da se samo tako moglo zajednički raditi.

Mađari su u teoriji prihvatili te principe, i tako je počela i vođena je zajednička srpsko-hrvatsko-mađarska borba protiv bečkog apsolutizma. Ali kada je bečka vlada, posle neuspeha na bojnom polju u Italiji u ratu protiv Francuza (1859 god.), morala promeniti svoju unutrašnju politiku i ispuniti težnje naroda u monarhiji za slobodom, Mađari su prema Srbima i Hrvatima odmah počeli pokazivati drukče raspoloženje, zastupali su druge principe i uzeli drugo držanje, no što su ga imali za vreme zajedničke borbe protiv bečkog apsolutizma.

Kada je 1860 i 1861 god. zaveden u Austriji ustavni režim, nastao je svuda neobično bujan život, ne samo politički, nego i kulturni i društveni. Nov život počeo je svuda strujati, otvarali su se novi pogledi, novi horizonti, javljali se novi problemi, novi ideali. Svuda su nastale žive pripreme za izbore i burne agitacije.

U to doba živoga pokreta na sve strane, nacionalna je ideja dobila nove hrane i novoga podstreka za život i borbu. Nacionalni pokret Srba i Hrvata u Austriji, koji je 1848 god. dobio snažnoga izraza, a za vreme pritiska pod reakcijom se bio pritajao, sada je izbio svom silinom na površinu. Taj silni nacionalni polet zahvatio je ceo srpski narod, i u Austriji i u Srbiji i u drugim srpskim pokrajinama. Nastalo je doba neobičnog napona narodne snage i velikog nacionalnog elana.

U Srbiji je malo pre toga izvedena bila promena dinastije. Knez Aleksandar, koji je držao sa Austrijom i Turskom, morao je ustupiti mesto knezu Milošu (1858 god.), koji je odmah, čim je primio vladu, počeo voditi agresivnu politiku prema Turskoj. Kada je, posle njegove smrti, preduzeo vladu knez Mihailo (1860 god.), počela je Srbija voditi još u većem stilu nacionalnu politiku.

Vlada kneza Mihaila (1860—1868 god.) pada u doba najačeg i najintenzivnijeg nacionalnog poleta kod Srba i Hrvata. U to doba, koje je poznato u srpskoj kulturnoj istoriji pod imenom Omladinskog Pokreta, i Srbe i Hrvate zahvatila je prava patriotska vrtoglavica; sve je buktalo nacionalnom strašću, sve je kipelo od patriotskog oduševljenja. Taj pokret, ponikao kod Srba u Ugarskoj, zahvatio je ubrzo i narod u Srbiji, a isto tako i Hrvate Knez Mihailo je stajao, može se reći, na čelu celoga toga pokreta. Ono, o čemu se u potaji snevalo, o čemu se u momentima silnog nabujalog oduševljenja deklamovalo, to je knez Mihailo sistematski i sa velikim trudom spremao da ostvari. Oslobođenje Srba, koji su pod Turcima, u prvom redu Bosne i Hercegovine, i duhovno jedinstvo celoga srpskog i hrvatskog naroda, — to je bio cilj i ideal one oduševljene generacije, koja je stvorila taj pokret. Političko ujedinjenje celoga srpskog i hrvatskog naroda nije naravno moglo kao program javno biti isticano, ali se u to doba već mogu videti i konstantovati jasne konture silne težnje, da se svi Srbi i Hrvati oslobode tuđinske vlasti i da se ujedine u jednu veliku slobodnu državu.

Knez Mihailo, najvažniji i najmarkantniji predstavnik tih težnji i ideala, vodio je za celo vreme svoje vlade nacionalnu politiku na najširoj osnovi. Prvi i glavni njegov cilj bilo je oslobođenje Srba u Turskoj, u prvom redu Bosne i Hercegovine. Interes za te dve srpske pokrajine bio je u to doba neobično velik, osobito zbog ustanaka, u kojima je srpski narod pokazao mnogo junaštva i samopregorenja. Uspešna borba Hercegovaca, koja je trajala nekoliko godina, izazivala je veliko oduševljenje u celom srpskom i hrvatskom, patriotski raspoloženom društvu. Ratno raspoloženje protiv Turske zahvatilo je sve slojeve. Vladalo je uverenje da će srpska kneževina sa svojom vojskom i veliko oduševljenje celoga srpskog naroda lako pobediti Tursku, kad ona nije bila u stanju godinama da savlada šaku ustanika u Hercegovini. Zbog toga su nestrpljive patriote neprestano gonile u rat i napadale kneza Mihaila, što ne počinje rat za slobodu.

Ali je knez Mihailo mnogo realnije gledao na stvari i ozbiljnije shvatao svoj i Srbijin zadatak, nego neodgovorne vatrene patriote. On je dobro znao, da je Turska, pri svom tom što nije mogla da savlada ustanak u Hercegovini, još uvek znatno jača od male srpske kneževine. Stoga je on smatrao, da je za uspešnu akciju protiv Turske potreban rad na mnogo široj osnovi. On se nije dao zavesti oduševljenim željama srpskih patriota, nego je na ostvarenju svojih ideala radio, bez obzira na larmu i proteste, lagano ali realno, smišljeno i sigurno.

Rad kneza Mihaila u tom pravcu imao je vrlo široku koncepciju. On je, protivno srpskim patriotama, imao uverenje, da je Srbija sama sobom još vrlo slaba, da sama izvrši veliki zadatak oslobođenja svih Srba u Turskoj. On je bio duboko ubeđen, da za tako veliki zadatak, kao što je uništenje turske vlasti u Evropi, nije dovoljna snaga same Srbije, čak ni celoga srpskog naroda, nego da je za njegovo izvršenje potreban zajednički rad svih balkanskih naroda. Stoga je on radio na tome, da načini na širokoj osnovi koaliciju svih balkanskih država i naroda protiv Turske.

U tom pogledu u prvom je redu dolazila u pitanje Crna Gora. Pregovori s njome doveli su naravno do povoljnog rezultata. Isto su tako doveli do formalnog ugovora o savezu protiv Turske i pregovori sa Grčkom i Rumunijom. Osim rada u tom pravcu, knez Mihailo je imao i vrlo živih veza sa bugarskim prvacima u Turskoj i, osobito, sa bugarskim emigrantima u Srbiji i u Rumuniji. I sa njima je načinjen formalan ugovor o akciji protiv Turske i o organizaciji buduće zajedničke države, kojoj je trebalo da stoji na čelu knez Mihailo.

Po sebi se razume, da je najača akcija u tome pravcu vođena u srpskim oblastima, koje su još bile pod Turcima, osobito u Bosni i Hercegovini. Tamo je bila izvršena nacionalna revolucionarna organizacija na vrlo širokoj osnovi i u svima podrobnostima. Sve je bilo spremno i uređeno za jednu veliku akciju.

Ali i ako je rad kneza Mihaila u glavnom najviše bio upravljen na akciju protiv Turske i na organizaciju te akcije, ipak taj rad nije apsorbovao svu njegovu pažnju i svu njegovu snagu. On je radio vrle intenzivno i na drugoj strani, u pokrajinama koje su bile pod Austrijom, među Srbima i Hrvatima. Rad njegov u tome pravcu nije poznat u svima podrobnostima, i o većem delu toga rada neće se nikada ni saznati sve što je potrebno za potpuno razumevanje svih događaja, jer su mnogi pregovori vođeni usmeno, a mnoga su pisma, akta i dokumenti o tome radu propali, ili su namerno uništeni. Ali se ipak toliko zna i toliko je izvesno, da je knez Mihailo imao vrlo živih veza sa mnogim viđenim predstavnicima hrvatskog naroda, osobito sa najmarkantnijim predstavnikom srpsko-hrvatskog i jugoslovenskog jedinstva, Josipom Štrosmajerom.

Evolucija hrvatskog nacionalizma ušla je bila u to doba u novu fazu. I ako su se Hrvati krajem XVIII veka, iz straha od reakcije, bacili svojevoljno u naručje Mađarima, ipak su se oni već u to doba, a docnije sve svesnije i sve jače, vrlo energično opirali nasilnom provođenju mađarske šovinističke politike. I ako su ih i posle teške prilike gonile da se ponovo vraćaju politici dobrih odnosa sa Mađarima, oni su ipak, osobito od ilirskog pokreta, sve više i sve jače isticali svoju nacionalnu individualnost, svoje državno pravo i svoje zahteve, da državna i nacionalna prava hrvatskoga naroda budu respektovana i da se narodni jezik svuda zavede. Te težnje, kao što je rečeno, dovele su naposletku Hrvate 1848 god. u krvav sukob sa Mađarima.

Za vreme reakcije (1850—1860 god.), stare su rane bile zaboravljene, i Hrvati su, kao i Srbi, zajedno sa Mađarima vodili borbu protiv bečkih centralističkih težnji. Kad je ta borba bila krunisana uspehom, Hrvati su, kao i Srbi, s pravom očekivali, da ne Mađari pokazati i sada, kada je trebalo privoditi u delo ideju o slobodi, za koju su se zajedno borili protiv austriske vlade, istu dobru volju da dadu punu slobodu i drugima, kakvu se pokazivali za vreme borbe protiv zajedničkog neprijatelja. Međutim, Mađari su, čim su dobili ono za čim su težili i za što su se borili, jasno pokazali, da nisu voljni da i onda, kada je borba uspešno završena, budu lojalni saveznici.

Nova politika Mađara prema Srbima i Hrvatima nije odmah jasno izbila na površinu, i novo, neprijateljsko raspoloženje nisu pokazivali odmah svi merodavni faktori u Mađarskoj. Stoga je kod Srba i Hrvata, od 1860 god. pa na dalje, tek postepeno osvajalo uverenje, da Mađari nisu voljni da ispune ono, što su za vreme zajedničke borbe protiv bečkog apsolutizma obećavali. Prvi znaci, koji su nagoveštavali promenu mišljenja kod Mađara i promenu njihovog držanja prema Srbima, datiraju već iz 1860 i 1861 god. Ali se kod Srba i Hrvata u to doba smatralo, da su to sitne nesuglasice, koje izazivaju nemerodavni faktori ili zanesenjaci i intrige bečke vlade, a da prave voće i predstavnici mađarskog naroda drukče misle, i da oni nikada neće dozvoliti da se učini ma kakva nepravda mađarskim saveznicima u borbi protiv Austrije, Srbima i Hrvatima. Stoga je na blagoveštenskom crkvenom saboru 1861 god. narodna stranka, sa Svetozarom Miletićem na čelu, bila za slogu i zajednički rad sa Mađarima.

Mađari su u to doba još uvek bili vrlo predusretljivi prema Srbima i Hrvatima, i bilo je dosta prilika, u kojima su oni još isticali svoje simpatije i izjavljivali solidarnost sa Srbima i Hrvatima. Ali što se bliže išlo definitivnom rešenju pitanja o odnosima u državi i o uređenju monarhije, i što je više bilo izgleda da će Maćari pobediti i dobiti uticajni položaj u monarhiji, tim je jasnije bivalo, da će oni svoj novi položaj upotrebiti samo za sebe i u svoju korist, a protiv dosadašnjih svojih saveznika. Tako se postepeno spremao prelom, koji je sa punom snagom izbio na površinu kad je stvorena dvojna monarhija (1867 god.), gde su u ugarskoj polovini Maćari došli do svemoćnog uticaja, a Srbi u Ugarskoj i Hrvatska predani njima na milost i nemilost.

Hrvati su međutim, čim je vraćena ustavnost i čim je počeo nov ustavni život, dobro shvatili svoj novi položaj i svoj zadatak. Dok su Srbi na blagoveštenskom saboru 1861 god. igrali ulogu prostog oruđa u rukama bečke vlade, kojom je trebalo zastrašiti Mađare, dotle su Hrvati na čuvenom svom saboru iste godine doneli vrlo važne zaključke o teritorijalnoj celokupnosti hrvatskih zemalja. Ti su zaključci uskoro i potvrđeni, i ako posle nisu imali nikakvog praktičnog značaja. Isti taj hrvatski sabor doneo je i vrlo važan zaključak o Srbima i položaju srpskog naroda u Hrvatskoj. Taj je zaključak utvrdio zajednicu i slogu Srba i Hrvata. Ali je već u to doba bilo dosta pojava, koji su izazivali nesuglasice između Srba i Hrvata. Ti su se začetci docnije, delom samim razvitkom prilika i događaja, a delom veštački održavani i pojačavani sa strane, razvili, uzeli velike razmere i izazvali prelom. Međutim u ovo doba, u početku ustavnog života, odnosi između Srba i Hrvata bili su u glavnom još dobri, iskreni i intimni.

Tome je mnogo doprinela i nova kulturno-politička struja u Hrvatskoj, koja se u to doba javila, i kojoj su odmah pristupili najbolji hrvatski duhovi. Ma koliko da se videlo i osećalo, da je ilirski pokret imao velikog uspeha i da je ideja ilirizma zahvatila šire mase, ipak se sve više uviđalo, da se pod tom stranom i izumrlom tuđom firmom neće moći postići ono, što se u početku smeralo. Pre svega, ilirizam je već bio i suviše markiran i kompromitovan, te merodavni faktori, koji su sada bili voljni da čine narodima u monarhiji izvesne koncesije, nisu bili raspoloženi da rade sa organizacijom i strankom, koja je važila za revolucionarnu. Osim toga, šira Masa, a inteligencija još manje, nije nikako mogla da se zagreje za tuđe, ilirsko ime.

Novo doba i novi zadatci tražili su i novo ime. Ali je u hrvatskom društvu u to doba ideja o većoj zajednici još uvek bila tako jaka, da se i ovoga puta nije za firmu uzelo nacionalno hrvatsko ime, nego ime jugoslovensko, kao kolektivni naziv, u prvom redu za Srbe, Hrvate i Slovence, pa za tim i za Bugare.

Međutim je taj naziv bio, kako izgleda, još više ideološki, još više doktrinaran, nego ilirsko ime, i prema tome još je manje bio popularan u širim slojevima, i još je manje prodro u šire mase. Osim toga, ni jugoslovensko ime, kao i ilirsko, nisu hteli primiti Slovenci, Srbi još manje, a Bugari pogotovu.

Stoga je jugoslovensko ime, u onom smislu i pravcu u kome je zasnovano, bilo osuđeno na smrt. Ono je, van kruga njegovih začetnika, bilo prihvaćeno od vrlo maloga broja i uskog kola ljudi, i ostalo je stalno skučeno i ograničeno. Nacionalna su imena u to doba bila već toliko jaka, da ih je veštačkim putem, odozgo, teško bilo potisnuti i zameniti drugim.

Ipak je jugoslovenska akcija bila neobično važna u svakom pogledu, osobito u pitanju srpsko-hrvatske zajednice, jer je na čelu toga pokreta stajao veliki i iskreni prijatelj narodnog jedinstva, biskup Štrosmajer. On je, i po svome položaju, a još mnogo više po svom neobičnom talentu, po svojoj energiji i dubini ubeđenja, bio kao stvoren da bude na čelu jednog idejnog pokreta, kao što je bio jugoslovenski pokret šezdesetih godina prošloga veka.

Taj pokret, koji je, po dubokom ubeđenju, jednakom ljubavlju obuhvatao sve južne Slovene, u prvom redu naravno Hrvate i Srbe, uticao je vrlo jako na razvitak ideje o zajednici Srba i Hrvata. I ako je jugoslovenski pokret bio više ideološki, a ljudi, koji su ga vodili naučnici i teoretičari, te je prema tome u šire mase slabo mogao prodreti, ipak je on imao i praktički vrlo velikih i znatnih rezultata, osobito zbog toga, što je stajao u vezi sa srpskim pokretom i oslanjao se na njega i na rad kneza Mihaila.

Srbija je posle dugih pregovora 1867 g. dobila na posletku mirnim putem od Turske gradove. Sa razlogom se moglo smatrati, da je to veliki uspeh. Ali je knez Mihailo bio daleko od toga da se tim uspehom zadovolji. On nije mislio nikako da je time postigao svoj cilj, i počeo je posle toga još življe raditi na ostvarenju svojih planova. On je radio u prvom redu na što većoj emancipaciji srpske države od Turske i na potpunom njenom oslobođenju, a u isti mah i na spremanju akcije u velikom stilu za oslobođenje svih hrišćanskih oblasti, koje su još bile pod Turcima. Ali se njemu u dalekoj perspektivi budućnosti ukazivalo već i spajanje svih Srba i Hrvata u jednu veliku državu. Ta ideja političkog ujedinjenje svih Srba i Hrvata bila je međutim u taj mah osobito jaka i intenzivna i izražena je sasvim jasno u radu srpske omladine u Vojvodini.

Hrvati su s pravom smatrali, da treba u svojoj državi da dobiju što šire slobode i da budu što nezavisniji od Ugarske i od Mađara. Zbog te njihove težnje postajali su odnosi između njih i Mađara sve nejasniji i sve zategnutiji. Trebalo je da sabor 1865 god. uredi te mađarsko-hrvatske odnose, ali se u tom nije uspelo, a rascep između Hrvata i Mađara bivao je sve veći. Mađari su ipak još oklevali da definitivno prekinu stvar, s jedne strane stoga, što oni u taj mah nisu još bili u Beču tako svemoćni da izvedu sve što hoće, a drugo i zbog toga, što situacija još uvek nije bila jasna, pa su Mađari mislili da im Hrvati eventualno još mogu trebati.

Mađari su u to doba dobro znali i tačno osećali, da ne ubrzo nastupiti krupni događaji i velike promene, da ne se uskoro rešavati pitanje o prevlasti u Nemačkoj, pa su čekali da spoljnji događaji reše i njihovo pitanje i njihov položaj. Stoga su leto 1866 god. odugovlačili pregovore sa Hrvatima. Te je pregovore zaista i prekinuo austrisko-pruski rat.

Posle rata, kojim je Austrija izgubila svoje pokrajine u Italiji i bila definitivno istisnuta iz Nemačke, kapitulirao je Beč sasvim pred Mađarima. Odmah posle rata početi su pregovori između Mađara i bečkog dvora, i oni su povoljno završeni. Kao rezultat tih pregovora i pogodbe između bečkog dvora i Mađara osnovana je (1867 god) dvojna monarhija, Austro-Ugarska, Po pogodbi između Mađara i bečkoga dvora, predani su Srbi i Hrvati na milost i nemilost Mađarima.

O Srbima se tom prilikom nije nikako vodilo računa; krajevi koji su trebali da sačinjavaju srpsku Vojvodinu, dati su prosto Ugarskoj i postali su mađarske županije. Bojeni se da Srbi u Ugarskoj ne budu protivni novom stanju stvari, Mađari su preko kneza Mihaila pokušali da utiču na njih, da prihvate dualizam. Da bi se ipak nešto učinilo i narodnostima u Ugarskoj, specijalno Srbima, mađarski sabor doneo je poznati zakon, kojim se narodnostima u Ugarskoj daju neka prava i povlastice, da im posluže za zaštitu narodnosti i da im garantuju slobodan prosvetni i kulturni razvitak. Ali je taj zakon, koji u ostalom, po priznanju samih Mađara, nije nikada vršen, poništen množinom drugih zakona, koji su docnije doneti, a koji su učinili iluzornim i nemogućim zakon o narodnostima, sve kad bi i bilo dobre volje da se on vrši.

Sa Hrvatima su Mađari, na izgled, bolje postupili, no sa Srbima. Poznata je izreka tvorca mađarske pogodbe sa Austrijom i dualističke monarhije, Franje Deaka, da Hrvatima daje čist list hartije, da ispišu svoje zahteve. Gest je bio lep i otmen, ali je na žalost bio samo gest, jer su Mađari, odmah posle svoje pogodbe sa bečkim dvorom, izradili zakonski projekat o odnosu između Ugarske i Hrvatske, po kome je Hrvatska morala postati potpuno podčinjena Ugarskoj, jer joj tim zakonom nije bila zagarantovana skoro nikakva sloboda i skoro nikakva samostalnost.

U Hrvatskoj je naravno ceo narod ustao protiv take pogodbe i takih uslova. Kako su se Mađari sa razlogom bojali, da Hrvatska neće primiti Nagodbu o međusobnim odnosima, kako su je oni spremili i načinili, imenovan je za hrvatskog bana Levin Rauh, sa zadatkom, da izvrši izbore tako, da dobije većinu, koja će Nagodbu primiti. Ban Rauh je onda sa besprimernim nasiljem i brutalnošću izvršio izbore, na kojima su dobili većinu oni, koji su bili voljni da prihvate ono, što su Mađari Hrvatima davali (1868 god.).

Tako je nezakonito izabrani hrvatski sabor primio Nagodbu (pošto je u njoj još naknadno falsifikovan, posle kraljevog potpisa, član o Reci), po kojoj je ostavljeno i suviše maha uticaju i mogućnosti za nasilje Mađara u Hrvatskoj. Narod u Hrvatskoj nije primio i priznao Nagodbu; on je protestovao i protiv same Nagodbe i protiv načina, na koji je ona primljena. Ali su ti protesti, kao što je prirodno, bivali sve slabiji, opozicija je sve više malaksavala, a realni političari su sve više dolazili do uverenja, da je Nagodba jedan fakt, sa kojim mora računati svaki onaj, koji hoće da radi. Tako su vremenom gotovo sve stranke u Hrvatskoj priznale Nagodbu.

Ma da su odredbe Nagodbe bile nepovoljne za Hrvatsku, Mađarima je izgledalo, da je za Hrvate mnogo i ono, što im ovakva Nagodba daje, pa su od prvoga dana radili protiv Nagodbe i stalno sve više vređali i rušili sve osnovne i važnije odredbe njene.

Borba Hrvata protiv Ugarske, koja je u početku imala oblik borbe protiv Nagodbe, dobijala je sve više oblik borbe protiv Mađara, na osnovu Nagodbe. U to doba, kada je stvorena Nagodba i kada je ona silom nametnuta Hrvatskoj, počele su se javljati u jačoj meri i nesuglasice između Srba i Hrvata, koje će docnije bivati sve jače i sve češće.

U to doba, kada u hapsburškoj monarhiji počinje nov život, u kome se javljaju nove organizacije, nove orijentacije i novi pravci rada, desila se i u Srbiji velika promena, koja je, zajedno i naporedo sa novim stanjem stvari u Austriji, za dugi niz godina rđavo uticala na razvitak srpskog i hrvatskog nacionalnog života.

U to doba ubijen je knez Mihailo, najvažniji radnik na jugoslovenskoj zajednici (1868 god.). Dolaskom na upravu regenstva nastala je promena u radu i akciji srpske države. Pravac rada kneza Mihaila bio je delom napušten, delom promenjen; mesto velikih spoljnjih pitanja na prvi su plan došla važna unutrašnja pitanja. Tradicije kneza Mihaila i njegove veze dobrim delom su napuštene; mesto o ujedinjenju Srpstva, sada se počinje više govoriti o ustavu, o unutrašnjim slobodama i ustavnim pitanjima. Ceo život i red ideja ušao je u drugi kolosek, horizonat se smanjio, ideali su postali uži.

Ipak je promena bila i suviše nagla, da bi se od jednom i sasvim moglo uništiti sve ono, što je stečeno dugim i intenzivnim radom celoga onog oduševljenog kola ljudi, koje je stvorilo i vodilo omladinski pokret. Tako je, pri svem tom što su posle smrti kneza Mihaila unutrašnja pitanja u Srbiji istaknuta na prvi plan, nacionalna težnja još uvek bila dosta jaka. Stoga je ustanak Srba u Hercegovini (1875 god.) izazvao u Srbiji jako interesovanje i živ pokret. Taj pokret je naposletku doveo do srpsko-turskog rata (1876 god.), koji je završio srpskim neuspehom.

Kada je, uskoro posle toga, ušla u rat protiv Turske, za oslobođenje Bugara, Rusija, zaratila je i Srbija ponovo na Tursku. Na berlinskom kongresu, kojim je za taj mah završena balkanska kriza, dobile su Srbija i Crna Gora nezavisnost i neznatno teritorijalno proširenje, a Austro-Ugarskoj je dat mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu. Srbija je na taj način ne samo izgubila ove dve srpske pokrajine, nego je i njenoj samostalnosti i egzistenciji zagroženo, jer je Austro-Ugarska, koja je ratom 1866 god. definitivno istisnuta i iz Italije i iz Nemačke, sada bila upućena - na Balkan, da tu zadovolji svoje ekspanzivne težnje. Da bi Austro-Ugarskoj ostao otvoren što širi pojas za prolaz u Vardarsku dolinu i na Solun, Srbija je na berlinskom kongresu odvojena od Crne Gore i potisnuta dalje na istok. Smatralo se, i ako prećutno, da je od sada Bugarska u ruskoj, a Srbija u austriskoj sferi interesa.

Prema takoj situaciji na Balkanskom Poluostrvu, Austro-Ugarskoj je sada bilo potrebno, da Srbija bude što slabija, da njen otpor bude nemoguć, ili bar što manji, kad Austriji zatreba, bilo da uzme samu Srbiju, bilo da kroz Sandžak pođe u Vardarsku dolinu i ka Solunu. Ali je Austro-Ugarskoj bilo potrebno da Srbija bude slaba i rastrojena možda još više zbog toga, da ona ne bude privlačna snaga za Srbe u monarhiji i u okupiranim pokrajinama. Stoga je austro-ugarska diplomatija od toga doba radila sistematski na tome, da odvrati pažnju Srbije od okupiranih provincija time, što će sve njene aspiracije uputiti na drugu stranu. Ali je ona još više radila na tome, da Srbija bude unutra razrivena i što slabija, te da bude nesposobna ma za kakvu akciju, a ujedno i slaba privlačna snaga za ostale srpske zemlje.

Kao zgodno oruđe za rad u tome pravcu poslužio je Austriji kralj Milan. Kralj Milan je bio razočaran i ogorčen na Rusiju, što je u san-stefanskom miru stvorila Veliku Bugarsku, u koju su bili ušli i mnogi čisto srpski krajevi. On je onda strahovao, da će Rusija i dalje voditi bugarofilsku politiku na Balkanskom Poluostrvu i da će i dalje raditi na tome, da se san-stefanski mir kad-tad i ostvari. Kralj Milan je video, da je berlinskim ugovorom uništena mogućnost za ostvarenje Srbijinih aspiracija, pa je mislio da je Srbija sada upućena u sferu austriskih interesa. Kralj Milan je, razočaran u Rusiju, mislio da mora doći pod neposredni austriski uticaj i da je u opasnosti od austriskog zavojevanja. On je strahovao da će Rusija, pošto je Bugarska ostala u sferi njenih interesa, uvek pomagati Bugarsku i njene aspiracije na račun Srbije. Stoga je on smatrao da treba izvesti novu orijentaciju Srbijine politike i nasloniti se na Austro-Ugarsku, da se na taj način izbegne opasnost, koja je sada Srbiji sa dve strane pretila.

Ali je berlinski kongres, osim toga, vrlo rđavo uticao i na nacionalni živog srpskoga i hrvatskog naroda. I ako je ideja o jedinstvu i slozi srpskog i hrvatskog naroda bila, osobito od zajedničke akcije 1848 god., vrlo jaka i živa, ipak su se posle toga, osobito od početka novog ustavnog života (1861 god.), sve više i sve češće javljali znaci nesporazuma. Probuđena nacionalna svest izazvala je, kao što je to prirodno, osobito kod malih naroda, velike pretenzije i šovinističke tendencije.

Kod Hrvata je već i pre, odmah posle pokreta 1848 god., bilo ljudi, koji su smatrali, da su Srbi takmaci i najopasniji protivnici Hrvata, i da se interesi srpskoga i hrvatskog naroda ne mogu dovesti u sklad. Ma da je sve ono što je bilo najbolje i u srpskom i u hrvatskom narodu, imalo uvek protivno uverenje, ipak su se ti krajnji i isključivi elementi, samim razvitkom događaja i prilika, a podržavani i pomagani iz Beča i Pešte, ne samo održavali, nego su čak i napredovali i jačali.

Protivnost pogleda, tendencija i aspiracija kod Srba i Hrvata istaknuta je i pojačana osobito time, što je srpski crkveni sabor 1861 god. tražio, po instrukcijama iz Beča, da bi zaplašio Mađare, da se obnovi srpska Vojvodina, u koju je trebalo da uđe i Srem, koji su Hrvati smatrali za deo Hrvatske. Onda su u Hrvatskoj počeli sve više izbijati glasovi protiv Srba i počela je jačati struja, koja je htela borbu sa Srbima.

Ali su zvanični i pravi predstavnici srpskog i hrvatskog naroda, i na saboru 1861 i na saborima 1865 i 1867 god., činili velike manifestacije za jedinstvo i slogu Srba i Hrvata. Ta je sloga bila još pojačana i bolje utvrđena, kada je trebalo voditi borbu protiv nametnute Nagodbe. Ali je u to doba državna vlast počela sistematski raditi da Srbe i Hrvate razdvoji i da ih uputi u borbu jedne protiv drugih, da bi sprečila njihovo jedinstvo, koje je uvek moralo predstavljati izvesnu snagu, i prema tome je bilo opasno po državne interese. Rad državne vlasti u tome pravcu imao je uspeha. Da bi se pojačali šovinistički i antisrpski elementi kod Hrvata, počelo je pod banom Ivanom Mažuranićem (koji je prozvan „narodnim banom“) 1873 god. sistematski energično gonjenje Srba u Trojednici, da bi se još više zaoštrile protivnosti i otvorio jaz između Srba i Hrvata.

Kad je Austro-Ugarska, po mandatu berlinskog kongresa, okupirala Bosnu i Hercegovinu, stvorene su još povoljnije prilike za rad na razdoru, i podvojenosti kod Srba i Hrvata. U Bosni i Hercegovini bio je do okupacije srpski elemenat predominantan. On je vodio ratove protiv Turaka i borbu za oslobođenje, on je davao tip ovim pokrajinama. Stoga se Austro-Ugarska posle okupacije najviše bojala Srba, jer su oni pokazivali najviše životne i otporne snage, imali su najviše inteligencije i najviše iacionalne svesti. Osim toga austro-ugarski državnici su znali, da Srbi u okupiranim pokrajinama mogu potražiti i naći potpore i oslonca u dve svoje slobodne nacionalne države, u Srbiji i u Crnoj Gori. Stoga su u Austriji odmah od početka bili uvereni, da je srpski elemenat u Bosni i Hercegovini opasan po državne interese, pa su, čim je austriska vojska okupirala Bosnu i Hercegovinu, stali potiskivati i goniti Srbe, na sve načine i svima sredstvima.

Međutim je trebalo imati nekoga, na koga će se državna vlast u borbi protiv Srba osloniti, i koga će na račun Srba protežirati i pomagati. Prirodno je da su to mogli biti samo Hrvati. Njima je već dosta davno ukazivano na Bosnu, kao na zemlju, kojom će biti zadovoljene njihove nacionalne aspiracije. Mnogi Hrvati bili su zadovoljni tim obećanjem i izgledima na velike dobitke, koristi i osvojenja na toj strani. Mnoge od Hrvata nije, kako izgleda, ni malo bunio fakt, da Austrija za tako dugo vreme nije htela spojiti sa Hrvatskom Dalmaciju, koju je ona imala u svojoj vlasti, ma da su to davno i stalno tražili i Dalmatinci i Hrvati.

Ni okupirane zemlje nisu naravno spojene sa Hrvatskom, kao što je to bilo obećavano, ali je tamo odmah počelo sistematsko potiskivanje Srpstva, a protežiranje Hrvatstva.

Na pitanju oko toga, čija je Bosna i kome treba da pripadne, došlo je onda do raspre, borbe i razdora među Srbima i Hrvatima, prvo u Bosni, pa u Hrvatskoj, pa svuda. Počelo se, kao obično, sa akademskim i novinarskim člancima, pa se prešlo na rekriminacije i optužbe, a završilo se sa grdnjama, tučama i potpunim rascepom. I u tom su pogledu, kao i u mnogom drugom, osobito crne bile za Srbe i Hrvate dve decenije od 1883 do 1903 godine.

Tih dvadeset godina mogu se nazvati crnim periodom nove srpske i hrvatske istorije. To je doba nazatka u svakom pogledu, doba propadanja i umiranja.

U Trojednici u to doba vlada Kuenov, u Bosni i Hercegovini Kalajev režim, u Srbiji je to vreme vlade kralja Milana i kralja Aleksandra, kod Srba u Ugarskoj to je doba najstrasnije i najžučniJe stranačke i lične borbe. To je vreme ne samo gadne međusobne borbe, nego i doba omraze i sa Bugarima i sa Hrvatima, doba u kome je srpski narod bio izgubio svaki ugled i poštovanje u celom svetu ...

U Srbiji su posle berlinskog kongresa počele stranačke raspre i borbe. Odmah u početku došao je kralj Milan u sukob sa radikalnom strankom, koja je imala veliku većinu u narodu. Nastala je duga i ogorčena borba, koja je nastavljena i pod kraljem Aleksandrom, posle abdikacije kralja Milana (1889 god.). U toj je borbi dolazilo do ustanaka i do krvi, do atentata i prekih sudova, do oktroisanja i ukidanja ustava, do državnih udara i raznih neprijatnih scena i skandala. Briga oko unutrašnjih pitanja, borba za ustav i ustavne slobode, ili upravo borba za slobodu u opšte, krvava duga i mučna borba demokratskih načela sa vladalačkom samovoljom, obuzela je bila u to doba sve duhove i sve snage, i zauzela ceo narodni i državni život i svu pažnju. To je bilo doba kada se na velike nacionalne probleme nije mislilo, često čak nije ni smelo misliti.

Zbog tako nesređenih unutrašnjih pitanja, i zbog rđavih spoljnjih prilika i neuspeha, osećalo se u Srbiji veliko vrenje i silno nezadovoljstvo. Inteligencija je bila nezadovoljna, što se troši tolika snaga i gubi toliko vreme u borbi oko unutrašnjih pitanja, kad treba rešavati velika nacionalna i državna pitanja. To je bio jedan od najvažnijih motiva u masi onih, koji su izazvali katastrofu 29 maja 1903 god. Budućnost je pokazala, da je taj krvavi događaj bio jedna istoriska potreba, jedno nužno zlo, kakvih je mnogo u istoriji država i naroda...

Kod Srba u Ugarskoj u isto se doba (1883—1903 god.) vode ogorčene i strasne lične borbe izmeću dve frakcije Miletićeva narodne stranke, i borba narodnih stranaka protiv jerarhije, kojoj je na čelu stajao od mađarske vlade nasilno i nezakonito imenovani karlovački patrijarh German Anđelić, a zatim patrijarh Georgije Branković. Međusobna stranačka borba i borba protiv jerarhije zauzela je bila celokupnu pažnju javnoga mnjenja kod Srba u Ugarskoj. Starija je generacija, zamorena borbom, a razočarana neuspesima na sve strane, postala pasivna i apatična, mlađa je postavila sebi nove probleme, ali uske, skučene, lokalne, lične. Horizonat se bio suzio, interes opao. Realnost je gonila mnoge u praktičan život, bez interesa za javnost i narodne potrebe.

Tako je kod Srba u Ugarskoj, gde je za vreme omladinskog pokreta rađeno sa onoliko mnogo volje, oduševljenja i izdržljivosti na narodnim poslovima, gde je sa retkom vatrom i intuicijom snovano i rađeno na političkom ujedinjenju ne samo celoga srpskog naroda, nego i svih Srba i Hrvata, — u osamdesetim i devetdesetim godinama XIX veka, nastala opšta malodušnost, apatija i cinizam. Srpstvo u Ugarskoj, gde je bio začetak velikog nacionalnog pokreta i oduševljenja i centar kulturne i životne snage srpskoga naroda, palo je u to doba u dubok letargičan san.

U Hrvatskoj je, posle nasilno izglasane Nagodbe, nezadovoljstvo u narodu bilo vrlo veliko; dolazilo je do nemira i krvavih sukoba, i javno se mnjenje sve više okretalo protiv Mađara. Stoga je ugarska vlada poslala u Hrvatsku za bana grofa Kuena (1883 god.) sa zadatkom, da uništi opoziciju u Hrvatskoj i da umiri Hrvate. Za rad u tome pravcu dala mu je ugarska vlada potpuno odrešene ruke, da radi šta i kako nađe za dobro.

Grof Kuen je svoj zadatak dobro shvatio i još bolje izveo. Vešto i okretno, sa brutalnim nasiljem ili sa velikim ustupcima, sa položajima i koncesijama, sa pretnjama ili laskanjem, upotrebljavajući neprestano jedne protiv drugih, i narode i staleže i stranke, on je sistematski lomio i ljude i stranke, i postizavao je na taj način ono što je njemu bilo potrebno. Njegov je sistem prožeo, rastvorio i korumpirao ceo politički, javni i društveni život u Hrvatskoj. Izgubljena je bila svest o dostojanstvu i osećaj morala, celo je društvo bilo utonulo u jednu gadnu zagušljivu atmosferu, u kojoj se više nije ništa čulo, ništa videlo, ništa osećalo.

Ali je Kuenov režim najgore uticao na nacionalni život u Trojednici, i na međusobne odnose Srba i Hrvata. Pošto su u Trojednici najvažniji i najači elemenat Hrvati, trebalo je, po njegovom uverenju, prvo njih slomiti. Kao pomagač u tome poslu trebalo je da mu posluže Srbi. Srbi su bili slabiji elemenat u Hrvatskoj, ali pomognuti od državne vlasti, oni su postajali važan faktor, koji se zgodno mogao upotrebiti protiv Hrvata.

Materijala sa sporove između Srba i Hrvata i raspri među njima bilo je u to doba već vrlo mnogo, elektrike je bilo nakupljeno i suviše, tako da nije trebalo ni mnogo truda, ni mnogo veštine i vremena, pa da dođe do potpunog rascepa. Borba zbog Bosne i oko Bosne bila je u jeku. Hrvati su stalno i sistematski zavaravani nadom i obećanjem, da će Bosna biti data Hrvatskoj. Raspra oko Bosne povela je onda za sobom i druga pitanja i rekriminacije. Borba je postepeno bivala sve žučnija, zahvatala je sve šire slojeve i uzimala je sve veće razmere. Ta je borba onda stalno pomagana od vlasti i sa vrhova državne uprave; državna je vlast u toj borbi uzimala aktivna učešća i rukovodila je. Ona je s jedne strane protežira Srbe, pomagala i ostvarivala njihove zahteve i težnje, a s druge strane pomagala je u isti mah na hrvatskoj strani ekstremne elemente, koji su imali zadatak, da draže hrvatsko javno mnjenje protiv Srba, što se ovima suviše popušta i suviše daje. Usled takog držanja i rada državnih faktora, hvatala je maha sve veća zaoštrenost između Srba i Hrvata. Borba je u prvom redu i u prvi mah vođena na obe strane samo od ekstremnih i najekstremnijih elemenata, ali je svađa i omraza postepeno hvatala sve šire slojeve i zahvatila je vremenom i najumerenije elemente.

Istina, bilo je i u to doba, i na jednoj i na drugoj strani, dosta svetlih umova i rodoljuba širih pogleda, koji su stalno dokazivali, da su Srbi i Hrvati jedan narod, da je ta zavada i borba među sinovima istog naroda, oko sitnih i beznačajnih pitanja, besmislena, da su interesi srpskog i hrvatskog naroda identični, i da će se oni kad-tad morati pogoditi i naći na složnom radu u istom pravcu. Ali to su bili samo svetli izuzetci, na čije se reči u to doba slabo ko obazirao. U stvari je u to doba austriska i ugarska državna politika slavila svoj najveći triumf: Srbi i Hrvati bili su krvno zavađeni među sobom.

Isti metod za međusobnu zavadu i za suzbijanje jačeg elementa, kakav je upotrebljavan u Hrvatskoj, upotrebljavala je u isti mah austriska politika i u Bosni. Ono isto što je radio u Trojednici ban Kuen, radio je u Bosni i Hercegovini V. Kalaj, — samo u obratnom pravcu. U Trojednici je Kuen pomagao Srbe na račun Hrvata, u Bosni je Kalaj u isti mah stvarao i protežirao Hrvate na račun Srba. Rezultati su bili odlični: i u jednoj i u drugoj pokrajini elemenat, koji je činio većinu, suzbijan je i na taj način slabljen, a posejano je seme krvnog razdora na obe strane. To seme razdora preneto je onda i u krajeve, gde Srbi i Hrvati nisu bili u neposrednom dodiru, gde dakle nije bilo nikakva materijala čak ni za ličnu i lokalnu borbu, — u Ugarsku i u Srbiju. Jedino je u Dalmaciji ta borbe uvek bila znatno manje zaoštrena, manje lična i manje žučna; tamo je uvek među inteligencijom s obe strane većina propovedala slogu i radila na jedinstvu.

Tako dve desetine godina posle berlinskog kongresa pokazuju svuda, u svakom pogledu i u svima pravcima, u nacionalnom životu Srba i Hrvata pasivan bilans. Krvna zavada između Srba i Hrvata ubila je bila gotovo svaki osećaj za zajednicu i jedinstvo, čak i u širim narodnim masama. Država je radila sistematski na tome, da tu zavadu održi i pojača, a uz to je Bosnu, Dalmaciju i Hrvatsku i ekonomski sa planom slabila i eksploatisala, upropašćujući, u prvom redu ekonomski i finansiski, Srbe i Hrvate. U Ugarskoj su slavile orgije besomučne stranačke raspre, a u Srbiji je svu pažnju i sav rad bila apsorbovala unutrašnja borba za slobodu i borba izmeću naroda i dinastije. Interesa za dublje koncepcije, za šire pogleda i za velika nacionalna pitanja bilo je nestalo gotovo sasvim, svuda su ovladali sitničarski pogledi i uski, lični i lokalni, interesi.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 13

←< 12. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

karte >→

XIII.
Borba za oslobođenje i ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca.

Austriski su državnici od prvih godina XX veka sve više utvrđivali svoje uverenje, da je Srbija opasna po život i opstanak Austro-Ugarske. Zbog toga su preduzimane od strane austro-ugarskih vlada u toku prve desetine XX veka mnoge represivne mere protiv Srbije i srpskoga naroda u hapsburškoj monarhiji. Veleizdajničke parnice, ekonomski i finansiski pritisak, i, na posletku, proglas aneksije Bosne i Hercegovine, bile su mere sigurnosti, koje su austriski državnici mislili da moraju preduzeti, da bi se odbranili i obezbedili od velikog i silnog talasa nacionalne ideje, koji je bivao sve bujniji i sve jači.

Ali akcija protiv jačanja nacionalne ideje u samoj državi i protiv Srbije, kao predstavnika i nosioca te ideje, izazvala je obratne rezultate od onih, koje su austro-ugarske vlade htele da uzvedu svojim represivnim merama u zemlji protiv Srba i spolja protiv Srbije. Posle svake take akcije raslo je ogorčenje Srba u Austro-Ugarskoj i mržnja protiv države, prema kojoj su oni lojalno ispunjavali sve teške obaveze, a koja ih je, pri svem tom, nemilice gonila, samo za to, što nisu bili voljni da napuste svoju narodnost i da se pretope u vladajuća plemena, Nemce i Mađare.

U Srbiji su sve akcije, koje su od početka XX veka bile preduzimane protiv Srba u Austro-Ugarskoj i protiv same Srbije, utvrđivale narod u uverenju, da Austro-Ugarska radi sa planom na tome, da uništi Srbiju i srpski narod. Instinktivno se onda u Srbiji javila težnja za samoodbranom. Narod je u Srbiji sve više uviđao da Austro-Ugarska preti životu i opstanku srpskog naroda, u prvom redu slobodi srpske kraljevine. Jasno je bilo, da se sloboda i samostalnost Srbije ne može održati, ako ona ostane u prilikama i u položaju u kome se tada nalazila. Ona je, pre svega, morala postati ekonomski nezavisna, da bi mogla postati jaka i sposobna za borbu, u kojoj će trebati braniti život i opstanak. Ekonomska nezavisnost Srbije nije se međutim mogla izvesti, niti se egzistencija njena mogla obezbediti bez oslobođenja onih Srba, koji su bili u ropstvu, u Turskoj i u Austro-Ugarskoj.

Na taj način je borba za opstanak, svoj i svojih sanarodnika u Turskoj i Austro-Ugarskoj, nagnala Srbiju, da u svoj program unese oslobođenje Srba u Turskoj i u hapsburškoj monarhiji.

Srbija u tome pogledu nije imala šta da bira. Ona je ili morala osloboditi Srbe u Turskoj i u Austro-Ugarskoj, i načiniti sa njima jednu veliku državu, koja će moći obezbediti i njoj i celom srpskom narodu slobodan život i kulturni i ekonomski razvitak, — ili je morala biti spremna na to, da samo životari, ostavljena na milost i nemilost svojim moćnim susedima, dokle njima ne zatreba da unište i poslednje ostatke njenog života.

Prirodan instinkt za život i samoodržanje gonio je Srbiju da ne dozvoli da do toga dođe bez borbe i bez otpora. Ali je, sem toga instinkta, i moralna dužnost prema bravi, koja su bila u ropstvu, koja su tražili od Srbije da ih spase i svu nadu i uzdanje polagali u nju, gonila Srbiju da uzme na sebe veliku dužnost odbrane i oslobođenja svih Srba.

Tako je, zbog suprotnih ideja i sukoba pogleda i interesa, moralo doći do konflikta. Turska je htela da uništi Srbe u svojoj državi, da se osigura od Srbije i njenih pretenzija, Austro-Ugarska je htela da uništi Srbiju, da ona ne bi privukla sebi Srbe. u hapsburškoj monarhiji i time rastrojila monarhiju. Srbija je stoga morala preduzeti mere za svoju samoodbranu, a te mere upućivale su je, uz druge etičke i moralne razloge, na oslobođenje svih Srba u Turskoj i u Austro-Ugarskoj.

Ali su u tom pogledu nastale i druge komplikacije. Nemačka je bila voljna i obavezna da pomaže agresivnu politiku Austro-Ugarske zbog svojih potreba i interesa na istoku. Rusija je, iz istih razloga, potpomagala Srbiju. Italija je mogla doći u sukob sa Austro-Ugarskom zbog njenih agresivnih namera protiv Srbije i na Balkanu, a Engleska sa Nemačkom zbog njenog agresivnog držanja u opšte. Sem toga, interesi Srbije i Bugarske bili su tako u protivnosti, da ih je nemoguće bilo dovesti u sklad.

Za Austro-Ugarsku nastajale su komplikacije i otuda što se, naporedo sa jačanjem nacionalne svesti Srba u monarhiji, javilo i neobično jačanje nacionalne svesti kod Hrvata i težnja za jedinstvom sa Srbima. Toj akciji za jedinstvo pridružili su se odmah sa mladićkim oduševljenjem i Slovenci, koji su bili još u gorem i težem položaju nego Srbi i Hrvati, a koji su uvek svoj spas gledali u njima i u njihovoj slozi.

Stoga su se od početka XX veka sve prilike sticale tako, da je srpsko pitanje i pitanje oslobođenja i ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca moralo biti postavljeno. Postavljeno jednom, ono je moralo biti rešeno, a rešenje njegovo, pošto je ono moglo biti izvedeno samo slabljenjem Turske i Austro-Ugarske i oduzimanjem od njih srpskih, hrvatskih i slovenačkih pokrajina, moralo je izazvati velike i teške krize.

—

Početkom XX veka nastaje veliki obrt u nacionalnom životu Srba i Hrvata. Već i za onih dvadeset godina (1883—1903), kada je nacionalni život i rad na narodnim stvarima bio gotovo sasvim prestao, kada je gotovo sasvim ovladala skepsa, malodušnost i neverica, bilo je dosta znakova, koji su pokazivali, da nije utrnuo baš svaki osećaj za velika narodna pitanja, i da ima još života pod pepelom. I u to doba je još uvek bilo, pokraj svih kriza, zala i nevolja, ljudi, koji su verovali u snagu i u budućnost srpskoga naroda, i koji su imali uverenje, da ne se Srbi i Hrvati ipak morati složiti i da će se nani na zajedničkom radu i poslu.

Pokret i promena na bolje u tom pravcu počela se osećati već poslednjih godina XIX veka. U to je doba (1897 god.) u Trojednici jedna grupa mladih ljudi krenula ozbiljnu akciju za jedinstvo i zajednički rad Srba i Hrvata. Ta je akcija bila zamišljena na vrlo širokoj osnovi i realnije zasnovana, no svi raniji pokušaji u tome pravcu. Ideje te grupe ljudi stvorile su rečku i zadarsku rezoluciju. Zadarska je rezolucija temelj i osnovica moderne srpsko-hrvatske zajednice, i začetak srpsko-hrvatskog jedinstva.

U isti mah se i u Srbiji počeo javljati nacionalizam u novom, modernom obliku. Pun, intenzivan nacionalni rad u Srbiji počeo je međutim tek od 1903 god., od dolaska na presto kralja Petra I, kada su jednim mahom bila rešena sva unutrašnja pitanja, kada je u zemlji zavladala potpuna sloboda i parlamentarizam, i kada je demokratizam sasvim prožeo celo srpsko društvo.

U to doba počinje neobično intenzivan nacionalni rad u svima pravcima u celom srpskom i hrvatskom narodu. Svuda se oseća jako vrenje i pokret se javlja na vrlo širokoj osnovi; on obuhvata sve južne Slovene, i Srbe i Hrvate i Slovence i Bugare.

Zajednički rad sa Bugarima bio je jako otežan zbog spora oko Makedonije, ali sa Hrvatima je brzo postignuto jedinstvo, potpuno, duboko, iskreno. To se jedinstvo u to doba stalno i svuda isticalo i izazivalo je velike enuncijacije bratstva. Beograd je postao središte celog tog velikog nacionalnog pokreta. Na Beograd su bile uprte oči svih narodnih radnika u svima pokrajinama srpskog, hrvatskog i slovenačkog naroda; tu je bio nerv celoga pokreta i rada.

U Austro-Ugarskoj se ubrzo uočio i ocenio taj snažni idejni pokret, koji je bio zahvatio sve duhove u svima srpskim i hrvatskim zemljama. Merodavni faktori u Austro-Ugarskoj sa razlogom su strepili od te akcije i od srpsko-hrvatske sloge i zajednice. Oni su stoga odmah počeli preduzimati represivne mere protiv celoga toga pokreta i protiv viđenijih predstavnika srpsko-hrvatske zajednice. Pošto sitne intrige i male represalije nisu pokazale željene resultate i uspehe, pristupilo se energičnijim merama.

Usled snažnog nacionalnog rada i poleta u Srbiji, koji je bio pojačan uspešno vođenim carinskim ratom Srbije sa austro-ugarskom monarhijom, postala je Srbija još jačom i snažnijom privlačnom snagom za sve Srbe i Hrvate. Srbija je sada bila narodni Pijemonat; u nju su bile uprte oči svih rodoljuba, u toliko više, u koliko su unutrašnje prilike u Austro-Ugarskoj bivale sve teže i sve nesnosnije. U Austro-Ugarskoj su merodavni faktori sve više uviđali, da su sloga i težnje Srba i Hrvata za jedinstvom opasne po monarhiju. Ta je opasnost morala u taj mah izgledati tim vena, što su svi narodi u državi bili vrlo nezadovoljni, ne samo zbog težnje za prevlašću Nemaca u Austriji, a još više Mađara u Ugarskoj, nego još znatno više zbog sve težih finansiskih i ekonomskih prilika u monarhiji. Zavladao je opravdan strah, da će to nezadovoljstvo pojačati težnje za zajednicom sa slobodnom srpskom državom.

Stoga su u taj mah preduzimane energične represivne mere protiv srpskih i hrvatskih nacionalnih radnika u svima pokrajinama u monarhiji, osobito u Bosni i u Trojednici. U nizu tih mera, koje su trebale da posluže suzbijanju i slabljenju srpske nacionale ideje, bio je i proglas aneksije Bosne i Hercegovine, u septembru 1908 godine.

O aneksiji se već dosta davno govorilo. Bilo je jasno, da se u Austriji sistematski sabira materijal, koji će poslužiti za motivaciju aneksije; znalo se. da navršenih trideset godina od okupacije i proglas ustava i parlamentarizma u Turskoj mogu dati vrlo zgodan povod i razlog Austro-Ugarskoj da proglasi aneksiuj okupiranih zemalja. Pa ipak je proglas aneksije Bosne i Hercegovine izazvao silno uzbuđenje u celom narodu, osobito u Srbiji i u Crnoj Gori. Veliko uzbuđenje dobilo je tom prilikom izraza u burnim enuncijacima patriotizma i ogorčenja. To je dovelo do vrlo zategnutih odnosa između Srbije i Austro-Ugarske.

Kada je Rusija, koja se bila zauzela za Srbiju, pod pritiskom Nemačke, morala popustiti i priznati aneksiju Bosne i Hercegovine, bila je i Srbija prinuđena da dade izjavu i obećanje o renuncijaciji na svoje aspiracije i pretenzije.

Ali narodni organizam, koji je imao mnogo životne snage, i koji je tu životnu snagu pokazao na dosta načina baš za vreme aneksione krize, nije naravno mogao izvršiti traženo i obećano nacionalno samoubistvo. Životna snaga srpskoga naroda, osobito u Srbiji, izbila je na površinu posle aneksione krize sa neobičnom silinom. Od jednom je ceo narod osetio u kakvom se užasno teškom položaju, i nacionalno i ekonomski, nalazi Srbija, i kako je rđava perspektiva njene budućnosti. Osetilo se i priznavalo, da se mnogo grešilo i da je silno vreme uzalud propušteno. I sve je preglo na posao, predano, živo, istrajno, da se naknadi pro-pušteno vreme i da se popravi, što se može popraviti.

Iz toga rada nikla je za neobično kratko vreme Nova Srbija, preporođena i osnažena. Počelo je jedno grozničavo spremanje i intenzivan rad u svima pravcima. I država i celo društvo napreglo je bilo svu snagu, da se Srbija što bolje spremi, i materijalno i moralno, za vršenje dužnosti prema državi i narodu, kada dođe vreme da se rešavaju veliki narodni i državni zadatci.

Gonjenje Srba i Hrvata u Austro-Ugarskoj nastavljeno je bilo međutim još jače. Što se Srbija više spremala i snažila, tim su češće i jače upotrebljavane u monarhiji represivne mere protiv Hrvata i Srba. Razne veleizdajničke parnice bile su stalno na dnevnom redu. Ali sve to nije ništa pomagalo. Ideja o zajednici i jedinstvu svih Srba i Srba i Hrvata, bila je tako snažna i tako jaka, da su je represivne mere austro-ugarskih vlasti samo još snažile i pojačavale. Tako je i u to doba, pokraj sveg pritiska, dolazilo do velikih enuncijacija bratstva i sloge. A Srbija je, preporođena i osnažena, sve više postajala ideal i stožer svih Srba, Hrvata i Slovenaca.

Srpsko-turski rat 1912-3 g. sa velikim uspesima, što ih je, protivno očekivanjima i nadama merodavnih faktora u Austro-Ugarskoj, pokazala srpska vojska, i legendarna hrabrost srpskih vojnika i oficira, još je znatno više digla ugled Srbije kod Srba van Srbije, kod Hrvata i kod Slovenaca. Svi su oni bili sretni i zadovoljni ne samo za to, što je osvećeno Kosovo i time ispunjen najveći narodni ideal, ne samo za to, što je ugled Srbije neobično porastao u celom svetu, nego najviše zbog toga, što su instinktivno osetili, da je time, što se pokazalo da Srbija ima toliko snage i vrednosti i da je faktor sa kojim se mora računati, i njihova pozicija u monarhiji postala, istina možda teža, ali u toliko jača, i da je ideal, za koji su se oni za-lagali, bio vredan njihove borbe i njihovih žrtava.

Dok je Srbija bila bez ikakva ugleda, dok je izgledala rastrojena i bez vrednosti, dok je ceo svet mislio da je nemoćna i smatrao je za propalu državu, dotle je ona bila slaba privlačna snaga za Srbe van Srbije i za Hrvate i Slovence. Ali sada, kada se Srbija javljala u sjaju slave i uspeha, kada se ceo svet divio snazi i vrlinama male srpske kraljevine, i Srbi u monarhiji i Hrvati i Slovenci osetili su se od jednom silno privučeni toj Novoj Srbiji, koja je tek sada postala prava žiža nacionalnog života i inkarnacija svih težnji i ideala na zapadnoj strani slovenskoga juga. Koliko je u to doba predanost Srbiji u tim krajevima bila velika, vidi se ne samo po onom silnom oduševljenju, koje je na svaku vest o srpskim pobedama obuzimalo sve Srbe, Hrvate i Slovence u monarhiji, ne samo po velikim materijalnim žrtvama, što su ih oni podneli u raznim, najviše novčanim prilozima za srpske ranjenike, nego osobito po njihovom držanju u diplomatskom sukobu, koji je zbog izlaska Srbije na more izbio između srpske i austro-ugarske vlade. Ne samo celo srpsko, hrvatsko i slovenačko javno mnjenje, svi slobodni i nezavisni ljudi, i cela žurnalistika, nego i mnoge osobe zavisne od vlade, i čak neki viši i niži državni činovnici, osobito u Bosni, davali su javne izjave, u kojima su zastupali i branili srpsko stanovište i osuđivali težnju austro-ugarske vlade, da spreči Srbiji izlazak na more.

Austro-Ugarska je vlada imala duboko uverenje, da će Srbija biti od Turske pobeđena, i zbog toga nije sprečila prvi balkanski rat. Ona se, uverena da će Srbija biti tučena, htela čak, osobito u početku rata, pokazati liberalnom spram svojih podanika, pa je dozvoljavala skupljanje priloga za srpske ranjenike i prelazak u Srbiju publici i lekarima. Taj liberalizam nije mogao, tako se rezonovalo i računalo, škoditi monarhiji, jer se računalo, da će Srbija izvesno biti potučena i oslabljena, pa će izgubiti ugled, što ga je poslednjih godina bila stekla, te će biti i manja privlačna snaga za Srbe, Hrvate i Slovence u Austro-Ugarskoj.

Kad su međutim austriski državnici videli, da su se u oceni Srbijine snage i vrednosti prevarili, i kad se pokazalo da je Srbija jača i da je njena vrednost veća, no što je to iko mogao i slutiti, da će prema tome srpsko-turski rat imati sasvim obratan rezultat od onoga, kome su se oni sa pouzdanjem nadali, — onda su vlasti u monarhiji počele vršiti jaku presiju na Srbe, Hrvate i Slovence i brutalno suzbijati enuncijacije njihovog oduševljenja, a u isti mah raditi i na tome, da smanje na svaki način Srbijine uspehe, a osobito da joj ne dadu da se izlaskom na more ekonomski osigura i osnaži.

Austro-ugarska diplomatija je izvela svoje namere: suzbila je Srbiju s mora, stvorila je albansku državu i otela je Crnoj Gori Skadar. Ali austro-ugarskoj diplomaciji sve to još nije bilo dosta; ona je posle toga energično podržavala i podstrekavala Bugarsku, da ne popusti Srbiji u njenom opravdanom zahtevu, da se izvrši revizija srpsko-bugarskog ugovora, i time je vrlo mnogo doprinela da dođe do srpsko-bugarskog rata u leto 1913 godine.

Uvereni u sigurnu pobedu bugarskog oružja, austriska diplomatija, štampa i javno mnjenje radosno su pozdravili bugarski prepad na Srbiju i početak srpsko-bugarskog rata, u punoj nadi, da će im taj rat izvesno doneti ono, što im nije doneo srpsko-turski rat: poraz, poniženje i slabljenje Srbije. Poznato je kako je ta želja i nada austriskih merodavnih faktora dobila jasnoga izraza u nemačkoj i mađarskoj štampi u Austro-Ugarskoj, koja je, i posle srpskih uspeha, još uvek govorila o bugarskim sjajnim pobedama i strašnom srpskom porazu. Još dva dana posle pada Rajčanskog Rida, koji je bio ključ pozicije na položajima, na kojima je vođena bregalnička bitka, a baš onoga dana kada je srpska vojska ušla u Štip i u Kočane, donela je Nova Slobodna Presa uvodni članak, u kome je pričala, kako je bregalnička bitka srpski Sedan, i savetovala je srpskoj vrhovnoj komandi, da ostatke razbijene srpske vojske okupi, ako može, kod Niša i na Kosovu, i da pokuša da tu dade poslednji otpor Bugarima. Toliko je jaka bila želja i uverenje, da će Srbija biti pobeđena, da je tako pisano još i onda, kad je već bilo jasno da je Srbija pobedila. Trebalo je da prođe dosta vremena, dok je java i stvarnost nadvladala snove i želje.

Tako se i druga nada austro-ugarskih državnika u srpski poraz nije ostvarila; Srbija je i iz drugog rata izašla kao pobedilac. Austro-Ugarska je jasno videla šta te pobede znače za nju i za njene jugoslovenske podanike, koji su već i inače imali puno razloga da budu nezadovoljni sve težim, i ekonomnim i nacionalnim, životom, što su ga provodili u monarhiji. Stoga je Austro-Ugarska neposredno posle bugarskog rata htela da napadne Srbiju, da je onda, kada je ona bila sasvim zamorena i istrošena posle dva teška i naporna rata, satre i uništi. Italija je međutim energično odbila da uzme učešća u tom mrcvarenju, i tako je austriski plan o uništenju Srbije za taj mah propao.

Posle bukureškog mira (jula 1913 god.) u Srbiji je počeo živ i intenzivan rad u svima pravcima. Srbija je dobila bila prostrane i bogate zemlje, ali su te zemlje kulturno i ekonomski mnogo bile zaostale. Bilo je jasno, da ne trebati mnogo i vrlo napornoga rada, pa da se te zemlje kulturno, politički i ekonomno potpuno izjednače sa Srbijom. Srbiji je za to bio potreban dug period mirnoga života, rada i razvitka, da postane snažna i kulturna, homogena nacionalna država.

Ali Austro-Ugarskoj to nije išlo u račun; njeni su državnici mislili da ne smeju dozvoliti da do toga dođe. Već posle Kumanovske bitke Austro-Ugarska je bila rešena da Srbiju uništi. Trebalo je samo nani povoda za napadaj na Srbiju i diplomatski spremiti zemljište za rat. Rad Srbije u Staroj Srbiji i Makedoniji posle bukureškog mira, napredak tih oblasti pod Srbijinom upravom i u opšte vidno snaženje Srbije, zatim neobično jačanje ideje o jedinstvu kod Srba, Hrvata i Slovenaca u monarhiji, — sve je to još više utvrđivalo austro-ugarske državnike u uverenju, da je Srbija opasna za život i opstanak monarhije. Zbog toga je posle bukureškog mira rat protiv Srbije u Beču bio rešena stvar.

Kada je 15 juna 1914 godine poginuo u Sarajevu austriski prestolonaslednik, mislilo se u Beču, da je to vrlo zgodan povod da se Srbija uništi, ili bar oslabi. Diplomatski je zemljište bilo spremljeno. Nemačka je bila rešena da izazove rat.

I ako se nije moglo utvrditi i dokazati, da je iko od zvaničnih predstavnika Srbije umešan u spremu za ubistvo austriskog prestolonaslednika, ipak je Austro-Ugarska okrivila srpske zvanične predstavnike i ceo narod u Srbiji za to ubistvo. Austro-Ugarski poslanik u Beogradu predao je u julu srpskoj vladi ultimatum sa izjavom, da će Austro-Ugarska prekinuti diplomatske odnose sa Srbijom, ako srpska vlada posle roka od 48 sati ne primi sve što je u ultimatumu traženo.

Pogodbe koje je Austro-Ugarska u ultimatumu stavila Srbiji bile su vrlo teške. Austo-Ugarska je tražila, da srpska vlada javno osudi srpske oficire i činovnike, i u opšte građane, koji su radili na buđenju i jačanju narodne svesti među Srbima u neoslobođenim srpskim zemljama, da spreči štampanje svake knjige i lista, koji bi pisali protiv Austro-Ugarske, da rasturi patriotsko društvo Narodnu Odbranu, da zabrani sve školske knjige, u kojima, po mišljenju austro-ugarske vlade, ima ma šta što je upravljeno protiv monarhije, da otpusti iz državne službe sve činovnike i oficire, koje austro-ugarska vlada odredi, da austro-ugarska policija i sudije vrše isleđenje i istrage u Srbiji, kadgod austro-ugarska vlada nađe to za potrebno, i t. d.

Srbija nije naravno mogla primiti te uslove, onako kako su oni bili postavljeni, jer bi time žrtvovala svoju nezavisnost. Ipak je Srbija, samo da bi izbegla sukob, primila gotovo sve što je Austro-Ugarska u ultimatumu tražila, sem onoga što bi je direktno načinilo austriskom provincijom (dozvola da austriska policija i sudove rade u Srbiji).

Ma da su sve velike sile, čak i Nemačka, našle, da je srpski odgovor na ultimatum neobično pomirljiv i popustljiv, i da ga Austro-Ugarska može primiti, ili bar da on može poslužiti kao osnovica za dalje pregovaranje, ipak je Austro-Ugarska objavila Srbiji rat.

Ali rat nije mogao ostati ograničen samo na Srbiju i Austro-Ugarsku, kao što je to Nemačka tražila, i kao što su se u Beču nadali.

Kad su objavljeni uslovi austro-ugarskog ultimatuma javno mnjenje u svima kulturnim državama, sem Austro-Ugarske i Nemačke, bilo je ogorčeno zbog neopravdanog i grubog nasilja, što ga je jedna velika sila htela da izvrši nad jednom malom državom, koja je uz to još bila oslabljena u dva velika rata. Zbog toga su se u austro-srpski sukob umešale odmah Rusija, Francuska i Engleska, u iskrenoj želji da sukob izravnaju i da spreče rat. Ali je Austro-Ugarska htela pošto-poto da uništi Srbiju. Ultimatum, koji joj je naposletku dao priliku da objavi Srbiji rat, bio je peti ultimatum, što ga je ona u toku od dve godine, od prvih pobeda srpske vojske nad Turcima, uputila Srbiji.

Posle objave rata Srbiji, Rusija je, u težnji da zaštiti svoje i Srbijine interese, objavila mobilizaciju svoje vojske. Onda je Nemačka, u ultimatumu sa rokom od 12 sati, tražila od Rusije, da obustavi mobilizaciju, a po isteku toga roka objavila joj je rat. Odmah zatim ona je objavila rat i Francuskoj. Pošto je Nemačka bez povoda udarila na Belgiju, da tuda lakše prodre u Francusku, objavi Engleska, zbog povrede Belgiske neutralnosti, Nemačkoj rat.

Tako su srpsko pitanje i austrisko-srpski konflikt dali povod za evropski i svetski rat, koji je poslednjih godina, zbog sukoba interesa među velikim silama, često bio na pomolu.

Uskoro posle objave rata, krajem jula, austro-ugarska vojska je prodrla sa tri strane u severo-zapadnu Srbiju. Potučena do noge u velikoj bitci na Ceru (2—4 avgusta) ona je za nekoliko dana bila izbačena iz Srbije. Posle toga srpska je vojska prešla u Srem i zauzela je veći deo Ravnoga Srema, ali kad nova austro-ugarska vojska prodre preko Drine u Srbiju, bude srpska vojska otuda povučena. U toku borbi koje su sa promenjljivim rezultatima vođene u jesen 1914 god. duž Drine, nestane srpskoj vojsci artiljeriske municije. Kako je u to doba austro-ugarska vojska nadirala sa sve većom silom, srpska se vojska, u oktobru počne povlačiti, a Austrijanci u novembru zauzmu Valjevo i prodru do Rudnika i Kolubare. Zbog toga bude onda napušten i Beograd, na koji je austro-ugarska vojska napadala bez uspeha od početka rata.

Ali sredinom novembra počne srpskoj vojsci pristizati municija, a Kralj Petar dođe vojsci i uzimao je lično učešća u borbi. Posle toga pređe srpska vojska u ofanzivu, probije front austro-ugarske vojske na Rudniku, a razbije i vojsku, koja je sa severa od Beograda počela prodirati u Srbiju. Početkom decembra bila je celokupna teritorija srpske kraljevine očišćena od austro-ugarske vojske, koja je bila potpuno satrvena i bežala u najvećem neredu.

Austro-Ugarskim vlastima pošlo je bilo za rukom da dosta vešto prikriju svoj poraz pri prvom ulazu u Srbiju, ali je drugi poraz bio tako velik, da ga je nemogućne bilo zatajiti. Taj poraz austro-ugarske vojske i sjajne srpske pobede podigli su neobično duh našega naroda u Austro-Ugarskoj.

Položaj našega naroda u monarhiji posle objave rata Srbiji, bio je neobično težak. Čim je objavljen rat, austro-ugarske vlasti su pohapsile i internirale sve viđenije Srbe u celoj monarhiji; mnogi su od njih uzeti za taoce, mnogi su osuđeni, zbog sasvim neznatnih i nametnutih krivica, na velike kazne. Njih je bilo na hiljade. Nastala je bila prava hajka na Srbe u celoj monarhiji: Srbi su gonjeni, hapšeni, mučeni i ubijani. Najgore je bilo u tom pogledu u Bosni, i, posle srpske ofanzive, u Sremu. U Bosni i u Sremu je na stotine Srba streljano bez ikakve krivice.

Isto su tako austro-ugarske trupe pri prvom prelazu u Srbiju, u leto 1914 godine, činile svuda užasna zverstva; ubijali su bez ikakvog razloga, svakoga, na koga su god naišli, starce, žene i decu, mirne građane, koje su na ulicama i u kućama nalazili; palili su sve i razoravali bez ikakvog razloga, i sve su to vršili na najsvirepiji način.

Posle druge pobede nad Austro-Ugarskom zavladalo je na srpskom vojištu zatišje. I na francuskom vojištu, pošto su Nemci odmah u početku bili odbijeni od Pariza, vođena je samo rovovska borba, bez velikih promena i većih rezultata. Jedino su Rusi stalno napredovali. Oni su u septembru razbili austro-ugarsku vojsku kod Lavova, a u proleće 1915 godine osvojili su i Pšemisl. U to je objavila i Italija Austro-Ugarskoj rat.

Ali se nade na pomoć Italije nisu ispunile. Uskoro posle objave rata od strane Italije, počeli su Nemci veliku ofanzivu protiv Rusa, i u stalnoj ogorčenoj borbi, koja je trajala nekoliko meseca, oni su potisli rusku vojsku čak do iza Varšave. Svršiv sa Rusijom, Nemci su rešili da uhvate vezu sa Turskom. Da se to postigne trebalo je zadobiti za sebe Bugarsku i pokoriti Srbiju. Pokorenjem Srbije oslobodila bi se i austro-ugarska vojska, i mogla bi se upotrebiti za druga vojišta.

Sile sporazuma, videli šta se sprema, nudile su takođe Bugarskoj savez, i tražile su od Srbije da ustupi Bugarskoj znatan deo Makedonije, da bi ona pristupila njima. Srbija je pristala i na tu veliku žrtvu, samo da se pomogne opštoj stvari i da se skrati rat. Ali je u vreme tih pregovora Bugarska već bila potpisala sa Austro-Ugarskom ugovor, po kome je trebalo da ona napadne Srbiju s leđa, kad je Nemačka i Austro-Ugarska napadnu s fronta.

Ostavljena od Grčke, koja je prevarilo lažnom mobilizacijom, pa je onda u odsudnom trenutku izneverila, i ako je po ugovoru bila obavezna da joj pomogne, a bez pomoći od saveznika, Srbija je u jesen 1915 godine, napadnuta sa tri strane, od Nemačke, Austro-Ugarske i Bugarske, sa vojskom koja je bila četiri puta veća od srpske, posle očajnog otpora, koji je neprijatelja stao vrlo velikih žrtava, bila pokorena. Ostatci srpske vojske i znatan deo srpskog građanstva izbegao je preko albanskih brda, gde je mnogo njih propalo, zbog oskudice u hrani ili pobijeno od Arnauta.

Osvojena Srbija podeljena je između Bugarske i Austrije. U zemlji je posle toga zavladao užasan teror. I Bugari i Austrijanci vršili su u Srbiji najstrašnija nasilja. Sve što je bilo srpsko gonjeno je i nemilostivo uništavano; zatvorene su sve srpske škole; u austrijskom delu Srbije zabranjena je bila ćirilica, a u bugarskom u opšte upotreba srpskog imena; srpske su knjige uništavane, sve što je imalo kulturnog značaja i vrednosti pljačkano je i raznošeno. Sve tekovine stogodišnjeg kulturnog rada srpskog naroda u Srbiji bile su uništene.

Ali je najstrašnije bilo sistematsko istrebljavanje srpskog življa u okupiranoj Srbiji. Austrijanci su svakoga dana streljali i vešali, bez ikakvog razloga, ili za sasvim neznatne krivice, na desetine srpskih građana, a Bugari su, na najgrozniji način, vešali, ubijali, klali i premlaćivali na stotine ljudi, žena i dece. Na najsvirepiji način pobili su oni preko 150 srpskih sveštenika, a isto toliko i učitelja i činovnika. U jednom samo okrugu (topličkom) pobijeno je za vreme bugarske okupacije, po zvaničnim podatcima, 20.000 Srba ...

Već pre propasti Srbije, u proleće 1915 godine, obrazovali su Srbi, Hrvati i Slovenci, koji su bili izbegli iz Austro-Ugarske, u Londonu Jugoslovenski Odbor, sa zadatkom, da zastupaju i brane interese našeg naroda u savezničkim državama. Posle propasti Srbije, Jugoslovenski Odbor je znatno proširio i pojačao svoj rad i svoju propagandu u korist našega naroda. Taj rad je pomogla i akcija srbijanskih intelektualaca, koji su uspeli da izađu iz Srbije, i koji su se onda razišli bili po svima savezničkim zemljama, obaveštavajući prijateljske narode o položaju i težnjama Srbije i svih srpskih, hrvatskih i slovenačkih zemalja.

Jugoslovenski Odbor smatran je za predstavnika našega naroda u hapsburškoj monarhiji. Sa predsednikom njegovim, dr. A. Trumbićem, sklopio je predsednik srpske vlade u aprilu 1916 godina na Krfu, gde se posle propasti Srbije bila sklonila srpska vlada i Skupština, pakt o osnovnim principima, po kojima će se izvesti ujedinjenje svih srpskih, hrvatskih i slovenačkih zemalja u jednu državu.

U to doba srpska je vojska, koja se preko Albanije spasla, reorganizovana, i u leto 1916 godine poslata je na solunski front. U isti mah su u Rusiji od zarobljenih austro-ugarskih Srba i nešto Hrvata i Slovenaca, obrazovane dve dobrovoljačke divizije. One su se istakle neobičnom hrabrošću u borbama protiv Bugara u Dobruči, a posle rusko-nemačkog mira, prevedene su na solunski front.

Na solunskom frontu vodili su međutim Srbi sa svojim saveznicima stalno borbu protiv Bugara, Austrijanaca i Nemaca. Osobito su ogorčene borbe vođene u jesen 1916 godine, kad je srpska vojska, sa bezprimernim junaštvom i sa velikim žrtvama, osvojila Kajmakčalan, i time omogućila osvojenje Bitolja. Ali posle pada Bitolja nije bilo skoro nikakvih promena na solunskom frontu, skoro za dve godine.

Početkom 1917 godine oglasile su Nemačkoj rat i Severo-amerikanske sjedinjene države, i na francuskom frontu su onda počele vrlo žive pripreme za veliku ofanzivu. U vezi sa tom ofanzivom, koja je na francuskom frontu počela u leto 1918 godine, preduzeta je ofanziva u velikom stilu i na solunskom frontu. Srpska je vojska, sa velikim poletom i oduševljenjem, pomognuta svojim saveznicima Francuzima i Englezima, napala 2 septembra na bugarske utvrđene položaje, i posle ogorčene trodnevne borbe probila je bugarski front. Kod Bugara je nastalo rasulo, a srpska je vojska u neobičnom poletu stala goniti neprijatelja, i u toku od samo nekoliko dana ona je zauzela sve do Kosova i Vranje. Pod pritiskom potpunog poraza, Bugarska je izneverila svoje saveznike, zatražila mir i primila sve uslove, koje su joj saveznici postavili. Sva bugarska vojska predala se u dve velike grupe Srbima.

Posle toga srpska je vojska produžila oslobođenje Srbije, gde su joj nešto otpora davali još pojedini delovi nemačke i austro-ugarske vojske, koji su se povlačili ka severu. Oktobra 19 zauzet je i Beograd i tako je, za mesec i po dana, oslobođena cela Srbija i Crna Gora.

Ali se srpska vojska nije zaustavila na starim granicama Srbije. U Austro-Ugarskoj je bilo nastalo potpuno rasulo. Tokom rata unutrašnja snaga monarhije sve je više slabila; finansiske i ekonomske prilike bile su sve teže i sve gore; disciplina je stalno slabila, državni organizam je sve gore funkcionisao. Svi su narodi u monarhiji želeli slobodu i sjedinjenje sa svojom braćom u slobodnim narodnim državama. Osobito su u tom pravcu radili Srbi, Hrvati i Slovenci. Želja za slobodom i jedinstvom sve se otvorenije isticala.

Kad je Bugarska položila oružje, srpska vojska oslobodila Srbiju i počela prodirati na austro-ugarsku teritoriju, zavladalo je u monarhiji potpuno rasulo. Vojska je počela otkazivati poslušnost, u velikim ma-sama napuštati front i vraćati se kući. Usled toga su nastale u celoj zemlji borbe, revolucioni pokreti i anarhija.

U poslednjem trenutku austriski su državnici još pokušali da spasu monarhiju stvaranjem jugoslovenske države i izdajom svoga saveznika, Nemačke, i ponudili su saveznicima poseban mir. Ali je sve to već bilo dockan. U Pešti i Beču buknula je revolucija i proglašena je republika, cela je država bila u potpunom rasulu, srpska je vojska prodirala u svima pravcima u zemlje bivše monarhije, naseljene Srbima, Hrvatima i Slovencima. U isti mah je i Nemačka položila oružje i zatražila mir. Time je svetski rat bio svršen.

Kad je u Austro-Ugarskoj nastalo rasulo i anarhija, i kad je srpska vojska počela prodirati u zemlje bivše hapsburške monarhije, obrazovana su u svima srpsko-hrvatsko-slovenačkim pokrajinama Narodna Veća, koja su uzela svu vlast i upravu u svoje ruke. Tri glavna narodna veća, u Zagrebu, Sarajevu i Novom Sadu, proglasila su spajanje svojih pokrajina i oblasti sa Srbijom. Isto su talo proglasili jedinstvo sa Srbijom i predstavnici Crne Gore.

Tako je, blagodareći velikim naporima i teškim nesebičnim žrtvama što ih je podnela Srbija, i patriotskom radu svih Srba, Hrvata i Slovenaca, ceo naš narod ujedinjen u jednu svoju slobodnu državu.

Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 14

←< 13. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

Istorijske karte.

• 
  Karta I
• 
  Karta II
• 
  Karta III
• 
  Karta IV
• 
  Karta V
• 
  Karta VI
• 
  Karta VII
• 
  Karta VIII
• 
  Karta IX