Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 2.5
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
>>→ |
1. Potomci kneza Miroslava Humskog. — 2. Kralj Andrija prema Hrvatima. 3. Srpski kraljevi Radoslav i Vladislav. — 4. Smrt Sv. Save. — 5. Bosna za vreme bana Ninoslava.
Pod vrhovnom vlašću Stevana Nemanjića upravljala je u Humu razdvojena linija Nemanjina brata kneza Miroslava. Od svih njenih članova bio je najaktivniji Miroslavljev neposredni naslednik knez Petar (god. 1198.—1227., otprilike), za koga se priča da je došao na vlast potisnuvši Miroslavljevu udovicu i maloletnog sina Andriju. On je uspeo da god. 1223. bude izabran za splitskog gradskog kneza i pored ogorčenog otpora sveštenstva, koje je bilo protiv njega jer nije pripadao katoličkoj crkvi. Narod ga je sam odveo, silom, u crkvu i predao mu vlast. Zbog toga je Split bio kažnjen prokletstvom od papina legata Akoncija, koji se tad nalazio u Dalmaciji. Kao splitski knez, »moćan i borben«, kako ga karakteriše jedan stari izvor, Petar je vodio zbog njih lokalne borbe sa hrvatskim knezovima Butkovićima, a upleo se u duži sukob i sa jakim Šubićima, od kojih ga je jedan, bribirski knez Grgur, i zamenio u splitskoj časti. Kasnija predanja kazuju da je Petar ranije ratovao i sa kraljem Stevanom Prvovenčanim i da je u tom ratovanju izgubio svu oblast na levoj obali Neretve. Mesto njega kralj je u tom delu kao svog vazala postavio kneza Andriju, ranije potisnutog sina Miroslavljeva. U Andrijinom delu, u Stonu, osnovao je Sv. Sava god. 1219. čuvenu stonsku episkopiju. Petrov deo nasledio je knez Toljen, koji je, ne mogavši tamo postići čast Petrovu, pravio velike neprilike Splitu i susednom Trogiru.
Odnos izmeću Hrvatske i Mađarske postajao je vremenom sve tešnji. Spočetka, u starom plemenskom i primorskom gradskom pravnom nasleđu, svako pleme i svaki grad imali su svoje pravne običaje i njih su se držali. Još u XV veku Hrvatska i Slavonija imađahu svaka svoje posebno običajno pravo, isto kao i pojedini gradovi i ostrva dalmatinska. Mađari u ta pravna nasleđa nisu dirali. L. Taloci je tačno naglasio: »Jedinstvo bi pretstavljala kraljeva ličnost, u njoj bi gledali vrelo raznih prava, te je baš ovaj lični momenat osigurao miran sporazum, a i to da se ovi zasebni običaji nijesu jedan s drugim kosili«. Kraljevska vlast je patrimonijalna; »braća i porodica žele za se udjela od te velike materijalne sile, kojom se samo kralj koristi«. U Hrvatskoj kralja je zamenjivao »dux« (herceg, vojvoda), koji je bio uži član kraljevske porodice, ponajčešće jedan od kraljevih sinova, odnosno braće, a ponekad čak i sam naslednik prestola. Obično mu je sedište bilo u Zagrebu; tu je imao svoj dvor i činovništvo. Hercegova kompetencija bila je veoma široka, gotovo sa vladarskim pravima: imali su pravo da kuju novac, da daju plemstvo, da postavljaju biskupe. Jedino herceg nije imao naslednog prava na tu čast. I kralj Andrija bio je takav herceg, pa i njegov sin Bela. Tim postavljanjem uglednih članova dinastije za namesnike u Hrvatskoj zadovoljavale su se njihove ambicije; ali, time se u isto vreme pokazivalo i poštovanje prema Hrvatskoj i slovenskom elementu ujedinjenih kraljevina. Slično je u Srbiji bilo sa Zetom, koja je posle Vukana i njegovih sinova davana na upravu nasledniku prestola ili nekom uglednom članu dinastije, takođe zbog njene značajne državne tradicije. Sem hercega, koji se zadržavao u Zagrebu, dakle u Slavoniji, i stoga se zvao ponekad »slavonskim«, uža Hrvatska imala je i bana, ponajčešće sa sedištem u Kninu. Ban je bio obično koji kraljevski rođak ili ugledni plemić, koga bi imenovao kralj i čiji je pretstavnik on bio pored hercega, a ponekad i bez njega.
Kralj Andrija je prema hrvatskom plemstvu, koje se počelo jačati krajem XII veka, imao dosta obzira; u isto vreme težio je da i na široke mase deluje putem crkve i stvaranjem građanskog sebi obaveznog staleža. Naročito pomaže već duboko učvršćeni templarski red u Hrvatskoj i Dalmaciji, osniva mu opatiju u Topuskom (god. 1205.) i uzima ga pod svoju zaštitu. Od kraja XII veka taj red u Hrvatskoj obasut je bogatim povlasticama. Slavni benediktinski manastir Vrana, koji je možda podignut još u IX veku, a koji je god. 1076. kralj Zvonimir ustupio papi, predan je god. 1169. templarima ili, kako su ih Hrvati zvali: »božjacima«, koji tu stvaraju svoju maticu. Odatle se naglo šire po celoj Hrvatskoj, nevoljeni od naroda, prema kojem su bili strogi, kao i prema sveštenstvu drugih redova, koje su nipodaštavali. Nova milost kralja Andrije daje im god. 1213. autonoman položaj u državi. Njihovi znatniji posedi poznati su u Zagrebu, Našicama i Senju; Božjakovina je po njima dobila svoje ime. Požeška i virovitička županija bile su najvećim delom u njihovoj vlasti. Kada je kralj Andrija otišao u krstaški rat, njega je u Hrvatskoj zamenjivao božjački starešina i kao nagradu za to dobio je za svoj red gadsku županiju.
Kralj je dao nove i potvrdio stare povlastice važnijim gradovima kao Ninu (god. 1205.), Splitu (god. 1207.), Omišu (god. 1207.), ili je osnivao slobodne gradove kao Varaždin (god. 1209.). Zbog borbi oko prestola morali su mađarski pretendenti da mite utlednije velikaše i crkvene dostojanstvenike da bi ih pridobili na svoju stranu, ili su ih, posle pobede, nagrađivali da ih zadrže u dobroj volji. Od hrvatskih plemića rano se diglo i osililo nekoliko jakih bratstava. Knezovi Gorički, nastanjeni najpre oko grada Steničnjaka, usred slovenskog područja, igraju važnu ulogu već krajem XII veka. Njihov pretstavnik, Stevan Gorički, bio je u to vreme čuvar »ugarske marke« između Krke i Kupe, a domalo, oko god. 1197., dobio je za stečene zasluge u županiji dubičkoj vodičko područje, po kojem se njegovi potomci nazivaju Vodičanima i Babonićima, po njegovu sinu Babonigu. God. 1243. već se pominje pet rodova te važne porodice. Krajem XII veka dižu se i Frankopani. Njihov pretstavnik, krčki knez Bartol, dobio je još god. 1193. od kralja Bele III modrušku županiju, a god. 1221. uzeo je papa njihovu porodicu pod svoju zaštitu. Ugledni Miroslav Šubić drži god. 1184. kao župan bribirski kraj, odakle počinje u XIII veku nagli uspon njegove porodice.
Za kralja Andriju kazuje se da je bio »rasipnik, neobično darežljiv prema velikašima i crkvama, slab i bez uporišta i sasvim zavisan od svoje žene Getrude iz porodice meranskih vojvoda«. Pomaganje ženine rodbine i Nemaca stvorilo je u zemlji protiv njega jaku stranku, koja je pomišljala čak i na nasilne promene. Kraljičinom rodu bi ustupljena među drugim i slovenska krajina sa Metljikom i Černomeljem. God. 1216. otkupili su Mlečani kraljeva prava na Zadar. Posle već pomenutog neuspelog krstaškog pohoda kraljev položaj postao je još teži. Zemlja je bila zavađena,, a on finansiski iscrpen i moralno potišten. Magnati u zemlji behu postali i suviše moćni; nezadovoljstvo je uzelo toliko maha da se sam kraljević Bela pojavio kao protivnik očev. Pritešnjen, da bi umirio nezadovoljnike, kralj je morao god. 1222. objaviti čuvenu Zlatnu bulu, koja je osetno sužavala kraljevsku vlast u korist plemstva, isto kao i malo pre toga izdana engleska Magna Charta. Zlatna bula vredela je samo za Ugarsku i Slavoniju, ali ne i za Hrvatsku. Razumljivo je da u takvim prilikama kralj Andrija nije mogao pretstavljati ni ozbiljnu opasnost za novu srpsku kraljevinu, ma koliko joj, inače, bio protivan. Sava, koji je na njegove pretnje otišao u Mađarsku da ga umiruje, nije, prema tome, imao mnogo napora da održi mir između oba suseda. Kao znak dobrih odnosa smatralo se to što je kralj Stevan god. 1221. pustio kroz Srbiju slobodan prolaz šuraku Andrijinom, novom latinskom caru Robertu Kurtnejskom. Ovaj je tom prilikom podvalio srpskom kralju udavši za jednog od njegovih sinova kao svoju rođaku kćer jednog svog seržana iz Lila, za koga se, istina, govorilo da je nezakoniti stric carev.
Posle krunisanja i dobijanja samostalne srpske crkve Stevan Prvovenčani ne preduzima nikakvo važnije državno delo. Bio je veoma uzdržljiv, unekoliko izgleda i zbog bolesti. Pažljivo je samo pratio nagle uspehe epirskog despota Teodora, koji se, osvojivši posle cele Maćedonije još i Solun god. 1223., proglasio za cara. Srpski prestolonaslednik Radoslav postao je njegov zet verovatno negde u to vreme. Kad je umro kralj Stevan (oko god. 1227.), Teodorov uticaj znatno je porastao u Srbiji. Srpski letopisi sa mržnjom pominju njegovu kćer, kraljicu Anu, koju nazivaju »novom Dalidom«. Rođen od jedne grčke princeze, a oženjen Grkinjom, čiji je otac bio najmoćniji vladar na Balkanu, Radoslav se osećao kao Polugrk i više se dičio majčinim nego očevim poreklom. I na srpskim poveljama potpisivao se Stevan Duka, a ne Nemanjić. Na bronzanom novcu, koji je on prvi od srpskih vladara počeo kovati po ugledu na novac svoga deda cara Aleksija, natpis je isto tako grčki. Pod uticajem svoje tazbine on je obnovio i veze sa ohridskim arhiepiskopom Dimitrijem Homatijanom, protivnikom svog strica Save, i tražio je od njega obaveštenja u izvesnim verskim pitanjima. To je sve dalo povoda velikom nezadovoljstvu u Srbiji. Sava se sam sklonio jedno vreme iz zemlje i otputovao u sveta mesta.
Međutim, slava cara Teodora nije dugo trajala. Ponesen uspesima, on je počeo ratovati sa celim svetom, sa Latinima, sa Nikejskim Carstvom i najzad sa Bugarima, koji su se pod vladom mudroga cara Jovana Asena II razvijali naglo i dosta solidno. U odlučnoj borbi sa njima kod Klokotnice, god. 1230., Teodor je bio poražen i zarobljen. Dovršujući u Trnovu te godine lepu crkvu u slavu Četrdeset mučenika, car Asen sa ponosom beleži tu pobedu, koja mu je donela, odjednom, svu Teodorovu državu, »od Odrina do Drača«, »Grčku, i još Arbanasku i Srpsku«. Bugarska je posle te pobede postala prva sila Balkanskog Poluostrva; Asenova volja gospodarila je bez takmaca. On je odvojio svom zetu, a Teodorovom bratu, Manojlu, Solun sa Tesalijom i Epirom, gde je ovaj vladao pod njegovim vrhovnim nadzorom. Savremeni grčki pisac Akropolita sa priznanjem govori o pravednosti i uviđavnosti Asenovoj, koja je njegovu vlast činila lako podnošljivom.
Posle pada Teodorova nije se ni u Srbiji mogao održati omrznuti režim njegova zeta. Protiv kralja Radoslava diže se sa jednim delom naroda njegov brat Vladislav, koji ga, najzad, krajem god. 1233. konačno potisnu sa vlasti i iz države. Radoslav se sklonio, posle uzaludnog otpora, najpre u Dubrovnik, sa namerom da odatle nastavi borbu protiv brata. Stoga je Dubrovnik navukao na se gnev kralja Vladislava i imao neprilika sa njim. Radoslav je, videći to, a možda i zamoljen od Dubrovčana, otišao odatle u Drač, srodnicima ženinim, gde ga je, srušena sa vlasti, kraljica Ana napustila sa nekim franačkim vitezom. Duboko skrušen vratio se posle kralj Radoslav u otadžbini i tu primio monaški čin.
Njegov brat, kralj Vladislav, koji se oženio Beloslavom, ćerkom cara Asena, imao je moćan oslonac u svom tastu. Arhiepiskop Sava, koji se beše povratio sa Istoka, kao da nije bio zadovoljan sukobom u srpskoj dinastiji. On nije odobravao Radoslavljevu politiku, ali nije, isto tako, koliko se bar čini, bio ni za oštre mere protiv njega. Stoga je, krajem god. 1233., posle pada Radoslavljeva, napustio svoj arhijerejski presto i otišao ponovo u sveta mesta. Čini se da je na ovom putu imao da učini i jednu važnu uslugu caru Asenu. Ovaj je, raskinuvši god. 1232. crkvene veze sa papom, a ne obnovivši ih sa Grcima, dao izabrati bugarskog patrijarha, koji nije bio priznat ni od koga. Sava je, na ovom svom drugom putu, posetio sva četiri mesta u kojima su se nalazili pravoslavni patrijarsi: Jerusalim, Aleksandriju, Antiohiju i Nikeju, pa je verovatno da je sa njima pregovarao i pridobio dotične patrijarhe za priznanje bugarske patrijaršije. Za to bi govorila i činjenica što se Sava sa tog puta ne vraća u Srbiju, nego odlazi najpre u Bugarsku, na dvor cara Asena. Tu je, prehladivši se na službi u crkvi o Bogojavljenju, umro 14. januara god. 1235., po svoj prilici od zapaljenja pluća. Iste ove godine svečano je u Galipolju proglašen dugo vremena događajima i zajedničkim interesima pripremani savez između cara Asena i nikejskog cara Jovana Vataca i priznanje bugarske patrijaršije. Mrtvo telo svoga strica preneo je kralj Vladislav u svoju lepu zadužbinu, manastir Mileševo, 6. Maja god. 1237. U tom manastiru očuvan je i dobro rađeni portret Savin, sasvim verovatno delo najneposrednijih savremenika. Savine crte na tom portretu, pored asketske strogosti, pokazuju i izvesnu određenost pogleda i snagu volje. Svetiteljeve krupne oči su prodirne i gledaju neposredno kao da zovu i opominju na dužnost. Srpska crkva, koja Savi duguje svoj veliki ugled i organizaciju, proglasila ga je vrlo brzo za svetitelja i učinila ga najpopularnijim narodnim bogougodnikom.
U ovo vreme Bosna je imala da preturi teške dane. Na papskoj kuriji ona je bila ozloglašena kao opasno leglo jeretika, pa kako je u to vreme božji gnev, preko rimske crkve, »divno besneo« na Zapadu, protiv francuskih jeretika, trebalo je ista sredstva primeniti i na Bosnu. Još 3. decembra god. 1221. pozivao je papa Mađare da ustanu protiv tamošnjeg zla, a 15. maja god. 1225. odobrio je da Bosna, Soli i Usora dođu pod crkvenu vlast kaločke nadbiskupije. Da Mađarska nije u taj mah patila od unutarnjih nevolja, po težnjama rimske kurije još tih godina bio bi protiv Bosne krenut krstaški rat. Ovako je do njega došlo tek docnije, tridesetih godina, pošto se Mađarska oporavila. Ova se država javlja kao glavni izvršilac papinskih želja, koje su u isto vreme odgovarale i njezinim političkim interesima da u Bosni vrši stalan i dubok uticaj.
Tridesetih godina XIII veka vladao je u Bosni ban Matija Ninoslav, vešt, izdržljiv i nimalo malodušan vladar. Pritisak Mađara i papske kurije naterao ga je god. 1233. da osudi veru svojih predaka i dade izjavu da će postati dobar katolik. Na to ga je papa 10. oktobra god. 1233. primio pod svoju zaštitu i zajemčio mu integritet »pravom predragog mi u Hristu sina našeg svetlog kralja Ugarske«. Da je Ninoslav svoju izjavu dao pod izvesnim moralnim pritiskom, da bi otklonio teže komplikacije, i da je u celom postupku papina legata, u njegovoj zemlji prenestinskog biskupa Jakova, bilo više diktovanja nego pregovaranja, vidi se najbolje po tome što je Ninoslavljev rođak, Prijezda, prešavši u katoličanstvo, morao čak dati taoce, i to svog rođenog sina. Takve stvari, zna se, ne čine se, sem u krajnjoj nevolji. Katolička aktivnost u Bosni posle toga uzima velika maha. Za novog biskupa u ovu zemlju upućuje se iste godine Johanes Vildeshauzen, Nemac, rodom iz Frajburga. U Bosnu, u isto vreme, dolaze i dominikanski red, poznat po svojoj oštrini u progonjenju francuskih jeretika. Novi biskup toliko je svestan svoje moći da odbija izvesne naredbe samog mađarskog kralja i ispunjava ih tek na posredovanje rimske kurije. Dovođenje tuđinaca, njihova nasrtljivost u odnosu prema inovercima i političko ugrožavanje od Mađara izazivaju u zemlji snažnu reakciju. Svet se odbija od njih, sa Ninoslavom zajedno. Bosanci nisu mogli dozvoliti da vera postane sredstvo za njihovo potpuno podjarmljivanje i za vlast tuđinaca na svima linijama. Mesto da smire, ove mere razdražile su svet. Na papskoj kuriji tvrdilo se da Bosna zbog jeretika izgleda »kao pustinja i šikara, puna trnja i kopriva, i postala je leglo guja«. Već 17. oktobra god. 1234. tražio se otud krstaški rat, zbog nepovoljnih izveštaja o novoj verskoj aktivnosti. Hrvatski herceg Koloman primio se, na papin poziv, da kao Hristov vojnik organizuje ratni pohod na Bosnu. Krstaši protiv te zemlje bili su papinom odlukom potpuno izjednačeni sa borcima za oslobođenje Svete Zemlje. Mađarski kralj, hoteći da iz ovog pohoda izvuče glavnu korist, zatražio je i papa je 9. avgusta gad. 1235. odobrio da Bosna dođe pod neposrednu vlast Ugarske. Ninoslav je, znači, izgubio njegovo poverenje, jer, očevidno, nije pristajao na sve mere i postupke rimskih izaslanika.
Kad je izbio rat, ban Ninoslav je imao dosta teškoća. Jedan deo vlastele, iz straha ili kao njegovi protivnici, pristao je uz Mađare. Prvi na udarcu, usorski knez Sibislav, sin bana Stevana, nije bio sa njim, nego sa mađarskim krstašima. Videći to i moćnu mađarsku vojsku, Ninoslav se povlačio u svoje središne planine, koje su mestimice još i danas kao kakve prašume, i izbegavao je otvoren sukob. Zbog toga se rat otegao. Mađari, koji su hteli da zemlju doista pokore, nisu se, kao obično, zadovoljavali jednim kratkim pohodom, koji bi doneo brze uspehe, nego su vodili pravi rat, moreći i pritešnjujući Bosance na sve načine. U Zahumlju je Koloman osvojio oblast kneza Toljena, ali pravu središnu Bosnu nije mogao da zauzme. Istina, papa je hvalio Kolomanove uspehe i 26. aprila god. 1238. govorio kako je herceg doveo Bosnu »na svetlost katoličke čistote«; ali, sve to bilo je veoma problematično. Već god. 1240. ban Ninoslav dolazi u Dubrovnik, u pratnji znatnog dela svoje vlastele. Da nije bio potišten i do kraja iscrpen vidi se najbolje po tome što je čak obećao zaštitu Dubrovniku u slučaju da dođe do rata sa raškim kraljem Vladislavom.
Sa Bosnom su bili ozloglašeni i Neretljani, stari gusari. O njihovim napadima i grabežu stizale su česte žalbe na mađarski dvor, u Mletke i u Rim. Osim toga, oni su u Rimu bili optuživani i kao jeretici i pomagači jeretika. Kralj Andrija pretio im je ličnom ekspedicijom, na koju ga je još god. 1221. pozivao papa Honorije. Mesto da se smire, Neretljani, a posebno ratoborno pleme Kačića, spremali su čak zamku i jednom uglednom papinom legatu. Kada su tokom god. 1234. videli ozbiljne pripreme za pohod protiv Bosne, oni se uplašiše i počeše da se mire sa susedima, kao 17. marta god. 1235. sa Dubrovčanima, koji od god. 1232., prema ugovoru sa Mlečanima, nisu smeli da ih primaju u svoj grad.
Dalju mađarsku akciju protiv Bosne sprečile su komplikacije sa Bugarskom. Savez Asenov sa nikejskim carem Vatacem beše ugrozio Latinsko Carstvo, i papa je preduzimao sve da spase svoje jednovernike u Carigradu i svoj uticaj na Balkanu. Stoga je god. 1238. pozvao mađarskog kralja da napadne na Bugare. Nešto ta opasnost, a nešto i nesuglasice sa Nikejcima, opredeliše Asena da raskine veze sa Grcima i da se približi Latinima. Naskoro posle toga, u junu god. 1241., Asen je umro u Trnovu, usred događaja koji će njegovog protivnika onesposobiti za ma kakav pothvat većih razmera. S Asenovom smrću Bugarska postepeno gubi svoj dominantni položaj na Balkanu, mada još uvek pretstavlja snagu dostojnu štovanja.