Pravoslavna Dalmacija (E. N. Milaš) b
| ←< Predgovor | PRAVOSLAVNA DALMACIJA Pisac: Episkop Nikodim Milaš |
I period >→ |
Današnju Dalmaciju, koja se prostire od ostrva Raba pa do Spiča, sastavljaju: srednjevjekovna Dalmacija, Dubrovnik i Boka kotorska, tri zemlje, koje su po istorijskom razvoju svome sasvijem različite među sobom. Klek i Sutorina, hercegovačka zemljišta, prosijecaju današnju Dalmaciju na dva mjesta, te dijele jednu od druge pomenute zemlje: Dalmaciju, koja se prostire od ostrva Raba do Kleka, Dubrovnik sa svojim okružjem, između Kleka i Sutorine, i Boku kotorsku od Sutorine do Spiča. Dubrovačko okružje sastavlja zemljište nekadašnje dubrovačke republike, Boku kotorsku zemljište bivše mletačke Albanije, a Dalmaciju sastavlja zemljište, koje je to ime nosilo kroz srednje vijekove i sve do početka XIX vijeka.
Kao što je razvoj političke istorije u tim zemljama različit bio, tako se i istorija pravoslavne crkve razvijala drukčije u Dalmaciji, a drukčije opet u Boki kotorskoj i u Dubrovniku.
U ovoj se knjizi izlaže pregled crkvenih događaja u Dalmaciji, a, ako Bog da, u zasebnoj će knjizi biti izloženi crkveni događaji u Boki kotorskoj i u Dubrovniku.
Pregled ovih crkvenih događaja u Dalmaciji počinje sa prvim vijekom Hristove crkve i ide do naših dana. Da bi jasniji bio, podijelili smo ga na sedam perioda:
prvi od 55. do 313. godine,
drugi od 313. do 732.,
treći od 723. do 1075.,
četvrti od 1075. do 1420.,
peti od 1420. do 1699.,
šesti od 1699. do 1797. i
sedmi od 1797. do 1849. godine.
Da razjasnimo ovu podjelu:
Početak dalmatinske crkve biva 55. godine, kad je Tit, učenik apostola Pavla, osnovao tu crkvu; a završuje se prvi period istorije njene 313. godine, kad je izdan bio milanski edikt, kojim je proglašena hrišćanska crkva slobodnom u rimskoj državi. Ovo je doba gonjenja, i crkva je mogla samo kroz neprestanu borbu sa svojim goniteljima da sebe održi. I ono što biva za to vrijeme sa hrišćanima u ostalim provincijama prostrane rimske carevine, biva isto i u Dalmaciji.
Poslije milanskog edikta nastupa svugdje, pa i u Dalmaciji, mirno doba za hrišćansku crkvu. Kao dio rimskog patrijarhata, dalmatinska se crkva nalazi pod vrhovnom jurisdikcijom rimskog patrijarha, i ostaje tako do 732. godine, kada prelazi pod jurisdikciju carigradskoga patrijarha. Tom se godinom završuje drugi period. Za ovo se vrijeme utvrđuje u Dalmaciji hrišćanska vjera i uređuje se crkva.
Kad je dalmatinska crkva prešla pod vlast carigradskoga patrijarha, počinje malo vremena poslije žestoka borba između istočne i zapadne crkve, a isto tako borba i u Dalmaciji između pravoslavlja i latinizma, i to traje sve do petog spljetskog sabora 1075. godine, kad latinsko i hrvatsko naseljenje Dalmacije napušta pravoslavnu vjeru i prima rimokatoličku. Ovijem se završuje treći period.
Poslije pomenutog spljetskog sabora ostaju u Dalmaciji samo grčke kolonije u kojima se čuva pravoslavna vjera i koje su vijerne pravoslavnoj crkvi. Bore se te kolonije sa latinizmom radi održanja vjere svoje, najprije same, a poslije zajedno sa dalmatinskim Srbima. Seobe srpskoga naroda iz Bosne i Hercegovine u Dalmaciju oživljavaju sada pravoslavnu crkvu osobito u dalmatinskom kontinentu, a tijem oživljuje ista crkva i u grčkim kolonijama dalmatinskog primorja. Završuje se ovaj period, kad 1420. godine dalmatinsko primorje dolazi pod vlast mletačke republike.
Prelaskom dalmatinskog primorja pod vlast mletačke republike prestaje zajednički crkveni život između pravoslavnog naseljenja u dalmatinskom kontinentu i onoga na dalmatinskom primorju, te se zasebno taj život razvija, a bez stalnog jerarhijskog uređenja, dok crkva u dalmatinskom kontinentu nije bila podređena jurisdikciji dabrobosanskog mitropolita, a crkva na primorju jurisdikciji filadelfijskog arhijepiskopa, koji je katedru svoju imao u Mlecima. Ovako traje do 1699. godine, kad uslijed karlovačkog mira prelazi gotovo sva Dalmacija pod vlast mletačke republike, i tijem se završuje peti period.
Za vrijeme mletačke vlasti nad svom Dalmacijom pravoslavna je dalmatinska crkva pravno se smatrala zavisnom od filadelfijskog mletačkog arhijepiskopa. Teško je, može biti još teže, nego li u trećem periodu, bilo ovo vrijeme za pravoslavnu dalmatinsku crkvu, jer se ona morala neprestano boriti za svoj opstanak i braniti se od najžešćih napadaja od strane inovjeraca. Padom mletačke republike 1797. godine mijenja se i stanje pravoslavne crkve u Dalmaciji, te nastupa novi period u njenoj istoriji.
Ovaj novi, sedmi, period produžava se do 1849. godine, kad je carskim patentom od 4. marta proglašena pravoslavna vjera ravnopravnom svima ostalim u austrijskoj monarhiji zakonom priznatim vjeroispovjestima. Premda u neprestanoj samoobrani od inovjeraca, ipak se pravoslavna crkva u Dalmaciji za ovo vrijeme snaži i utvrđuje.