Politička prošlost Hrvata 34
| ←< 33. glava | POLITIČKA PROŠLOST HRVATA Pisac: Vaso Čubrilović |
35. glava >→ |
Dok se vodili razgovori i pregovori među srpskom vladom i Jugoslovenskim odborom oko budućeg državnog uređenja, rat je trajao dalje. Nemaštine i glad postepeno lome otpornu snagu centralnih sila, posebice Austro-Ugarske Monarhije. U jesen 1916 umire Franjo Josif, a s njime i ona jedina moralna snaga, koja je vezivala oko prestola habzburške narode. Mladi car Karlo nije mogao zameniti ni po ugledu, ni po iskustvu svoga prethodnika. Nezadovoljstvo se gomilalo kod naroda u Monarhiji i pritešnjen ratnim nedaćama car je bio prisiljen da sazove Parlamente i Sabore svojih zemalja. Talas nacionalnih revolucija tresao je već njegovim prestolom. U proleće 1917 Jugoslovenski klub u Bečkom Rajhsratu izdao je deklaraciju, pozivajući se na načelo narodnosti i hrvatsko državno pravo tražio je ujedinjenje svih jugoslovenskih austriskih pokrajina „u jedno samostalno državno telo, slobodno od svakog tuđeg gospodstva i sagrađeno na demokratskoj podlozi a pod žezlom Habzburške dinastije“. Za to vreme u narodu raste neraspoloženje protiv Austrije. Bolnice su pune lažnih bolesnika i ranjenika, a šume zelenog kadra. Pad carske Rusije omogućava produženje rata ali Monarhija je do smrti iscrpena, nesposobno voćstvo sa carom na čelu ne zna šta hoće, svaki čas menja politiku i, na posletku, gubi uzde iz ruku.
Revolucionarno raspoloženje na Slovenskom Jugu raste iz dana u dan u proleće i leto 1918. Nikakve nemačke pobede nisu mogle poljuljati veru da će centralne sile izgubiti rat. Državni aparat popušta, nižu se demonstracije za demonstracijama i pobune čitavih pukova. Srpsko-hrvatska koalicija u Hrvatskoj, koja se oprezno čuvala za ove dane, nemilosrdno iskorišćava vlast u Hrvatskoj da bez ikakvog potresa izvrši mirnu likvidaciju Monarhije. Uzalud pokušava Beč da obećanjima o preuređenju države veže za sebe narode, koji su od njega bežali. Bilo je već dockan. Nemački porazi u Francuskoj u leto 1918 pokazali su i Južnim Slovenima da je odluka u ratu pala. Proboj solunskog fronta 15 septembra 1918 bio je početak kraja svetskog rata, ali i Austro-Ugarske Monarhije. 29 oktobra te godine Hrvatski sabor proglašuje uz klicanje masa na Markovom trgu da razrešuje „svih dosadašnjih državnopravnih odnošaja i veza između Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije s jedne strane i Kraljevine Ugarske i Carevine Austrije s druge strane.“ „Dalmacija, Hrvatska i Slavonija sa Rijekom proglašuju se posve nezavisnom državom prema Ugarskoj i Austriji, te prema modernom načelu narodnosti, a na temelju narodnog jedinstva Slovenaca, Hrvata n Srba, pristupaju u zajednicu narodnu suverenu državu Slovenaca, Hrvata i Srba na cijelom etnografskom području toga naroda, bez obzira na ma koje teritorijalne i državne granice, u kojima narod Slovenaca, Hrvata i Srba danas živi“.
Borba vlade Nikole Pašića i Jugoslovenskog odbora oko izvođenja narodnog oslobođenja i ujedinjenja nije prestala ni posle krfske deklaracije. Jugoslovenski odbor je želeo da se njemu prizna da bude pretstavnik jugoslovenskih pokrajina pod Austrijom pred saveznicima. Srpska vlada je to uporno odbijala ostajući još uvek na stanovištu da je Kraljevina Srbija kao jedina jugoslovenska ratujuća sila pozvana da pretstavlja Južne Slovene pred saveznicima. Jugoslovenski odbor nije njihov legitimni pretstavnik, niti ima na raspoloženju dobrovoljačku vojsku kao Čehoslovaci. Ova borba nastavila se i posle proglašenja otcepljenja jugoslovensvih zemalja od Habzburške Monarhije. 31 oktobra 1918 sastalo se u Zagrebu Narodno veće svih jugoslovenskih pokrajina. Ono se proglasilo kao legitimni pretstavnik „Države Srba, Hrvata i Slovenaca“, koja se „konstituirala na teritoriju bivše Austro-Ugarske Monarhije.“ Narodno je veće ovlastilo Jugoslovenski odbor da ga zastupa pred saveznim silama. Pretsednik veća dr. Antun Korošec, otišao je sa još dvojicom članova u Ženevu. Tu je bio sastanak između njega, pretstavnika Jugoslovenskog odbora, srbijanskih stranaka i Nikole Pašića i izdana ženevska deklaracija 9 novembra 1918. U njoj je utvrđeno da će novu državu pretstavljati u spoljašnjim manifestacijama zajedničko ministarstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Za to vreme produžiće vlada Kraljevine Srbije i Narodno veće u Zagrebu s otpravljanjem poslova „svaki u svom unutrašnjem pravnom i teritorijalnom delokrugu na redovan način, kakav gde postoji, dok velika skupština ujedinjenih Srba, Hrvata i Slovenaca, „konstituanta“, izabrana opštim, jednakim, neposrednim i tajnim glasanjem svih građana, ustavom ne propiše definitivno ustrojstvo države. Taj ustav će biti osnova celom državnom životu, izvor i utok svih vlasti i prava i po njemu će se, u demokratskom duhu, uređivati ceo državni život.“
U ženevskoj deklaraciji pobedilo je hrvatsko shvatanje o načinu izvođenja državnog ujedinjenja. Narodno veće je priznato kao ravnopravno srpskoj vladi, a Srbija se ovom deklaracijom odrekla svojih prava na pripajanje srpskih delova jugoslovenskih pokrajina bivše Monarhije, zbog kojih je i ugazila u rat 1914. Ona je s tim vezala za sporazum sa Hrvatima i Slovencima i rešavanje srpskog ujedinjenja. Istina, deklaracija je predviđala, slično krfskom sporazumu, da Ustavotvorna skupština ima da reši, kako će biti konačno državno uređenje, ali to nije menjalo činjenicu, da se priznavala granica na Drini i Savi. Zato je razumljivo da je izvođenje deklaracije naišlo na neprebrodive prepreke.
Već prvih dana rada Narodnog veća, u jesen 1918, pokazale su se u njemu dve struje, jedna unitaristička i centralistička, koja se pozivala na načelo integralnog jugoslovenstva, a druga federalistička tražila je da se prilivom državnog uređenja povede račun o tradicijama i navikama hrvatskog naroda. Prvu struju u Narodnom veću pretstavljali su svi Srbi i Hrvati iz srpsko-hrvatske koalicije. Drugu zastupaju nekadanji pravaši kod Hrvata i slovenački klerikalci. Zato, kad su stigle vesti iz Ženeve kakav je napravljen sporazum među Pašićem i Korošcem, ljudi srpsko-hrvatske koalicije potrudili su se da taj sporazum obore. Oni su, pre no što se stvarno i saznalo za njegovu sadržinu, progurali kroz Narodno veće odluku da se proglasi ujedinjenje sa Srbijom i ide u Beograd. Unutrašnje i spoljašnje prilike silile su Narodno veće na taj korak. Prodiranje Italijana u Dalmaciju, Istru i Kranjsku zahtevalo je što pre dovođenje srpske vojske. Narodno veće ju je pozvalo; ali primorskim Hrvatima u onoj nevolji nije bilo do nagađanja oko državnog uređenja; oni su želeli da što pre imaju oslonac u jakoj državnoj zajednici za borbu protivu Italijana. Zato Smodlaka i šalje pretnju u Zagreb, ako neće da ide u Beograd, Dalmacija i Bosna poći će tamo i bez njega. Srbi iz bivše Austro-Ugarske otišli su u Narodno voće u Zagreb 1918 ne da prave neku odvojenu državu Srba, Hrvata i Slovenaca od Srbije, nego da zajedno s Hrvatima idu u Beograd, i da tako ostvare jedinstvo s ostalim srpskim zemljama. Razumljivo je onda da je ma i privremeno stvaranje dualističkog državnog uređenja naišlo kod njih na tako jak otpor, da se moralo već unapred onemogućiti. Vojvođani su sami na svoju ruku proglasili ujedinjenje sa Srbijom, počeli su to da rade i pojedini srezovi po Bosni; talas je bio tako jak, da je morao povući sobom i Narodno veće u Zagrebu.
U Hrvatskoj je stanje u ovo vreme više nego kritično. Sa svih evropskih frontova vraćala se vojska izgladnela, bolesna i desetkovana kući; mali čovek, Hrvat, bio je duboko razočaran i očajan. Monarhija je propala u haosu rata i revolucije, a na njenim ruševinama počela se stvarati nova država na sasvim drugim načelima nego što je bila stara. Hrvatski seljak, dotle većinom politički neupućen i neaktivan, jer najvećim delom nije imao ni prava glasa, još nije bio prožet jugoslovenskom narodnom misli, koja je već skoro sto godina zagrevala najbolji deo njegovih školovanih ljudi. Socijalno zapostavljen, privredno iskorišćavan, sa još uskim verskim shvatanjima nacionalnih i državnih problema, on nije mogao tako brzo da shvati potrebu jedne državne: zajednice sa Srbima. Preokret u jesen 1918 on gleda više sa socijalne strane. Čim je propala Monarhija, on napušta kasarnu i žuri se kući da dovrši što je 1848 počeo: uzimanje zemlje od plemića. Zato pali njihove dvorove i pljačka ratne špekulante. Ovaj pokret među hrvatskim seljacima delovao je da je Zagreb tako brzo popustio Beogradu, i pozvao njegovu vojsku da uđe u Hrvatsku i zavede red. Iz ovog socijalnog, klasnog pokreta hrvatskog seljaštva, iz njegovog nepoverljivog i borbenog stava prema novoj državi, razviće se od 1918 iz male predratne seljačke stranke braće Radića veliki Hrvatski seljački pokret.
Prvog decembra 1918 g. proglasio je regent Aleksandar pred izaslanstvom Narodnog veća ujedinjenje svih Južnih Slovena u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.