Politička prošlost Hrvata 32
| ←< 31. glava | POLITIČKA PROŠLOST HRVATA Pisac: Vaso Čubrilović |
33. glava >→ |
Vidovdanski atentat i svetski rat, koji mu je sledio, dokazali su celom svetu da je jugoslovensko pitanje jedan evropski problem, čije se rešavanje više ne može odgađati. Ulazeći u rat protiv Srbije 1914 Austro-Ugarska Monarhija je kao glavni razlog navela da ona buni njene jugoslovenske pokrajine pa stoga mora snagom oružja da brani integritet svojih granica. Stara Monarhija od francuske revolucije na ovamo nije uspela da nađe rešenje svoga pitanja. Posle 1868 ona je bila potpuno u rukama Nemaca i Mađara i vodi njihovu politiku. Da bi se odbranila od navale drugih naroda, Austrija se bacila u zagrljaj novom Nemačkom Rajhu. Ovaj ju je branio, pa je u svetski rat ugazio zbog nje 1914, ali ju je postepeno ponovo pretvarao u ono, što je u suštini bila od svoga početka, u svoju istočnu krajinu, osnovicu za prodiranje na istok. To je protiv nje diglo sve one sile, koje su imale životni interes da spreče spuštanje Nemaca istočnom basenu Sredozemnog Mora. S tim je bila izrečena smrtna presuda staroj Austriji.
Svetski rat zatekao je Hrvate u stanju jednog velikog nacionalno-političkog previranja. Postepeno se sticalo uverenje, da dinastija nije sposobna zadovoljiti u okviru svoje države opravdane hrvatske zahteve. Kod narodnog voćstva sve više se traže rešenja hrvatskog pitanja i izvan granica Monarhije. Njeno vezivanje na život i smrt sa Nemačkim Rajhom i stvaranje moćnog svetskog bloka protiv njih od početka dvadesetog veka govorili su hrvatskim političkim ljudima da prvi rat centralnih sila i toga bloka, neće biti jedan običan rat, nego sudbonosno obračunavanje koje će iz temelja izmeniti stanje u Srednjoj Evropi, bez obzira na to ko pobedio. Težnja nove Nemačke da prokrči sebi put na istok bila je još pre svetskog rata tako očevidna, a položaj jugoslovenskih, pa i hrvatskih zemalja, na putu iz Srednje Evrope za Malu Aziju geopolitički toliko važan da se nije moglo sumnjati u to da će oko njih biti velika borba. Pobedi li Nemačka, ona će stvoriti svetsko carstvo, a pre svega, od zemalja Srednjeg Podunavlja izgraditi jaku osnovu za dalju ekspanziju. Austro-Ugarska, hteli to dinastija i Mađari ili ne hteli, izgubiće svoju samostalnost a naročito jugoslovenske zemlje nisu se mogle nadati nečem dobrom u ovakvom slučaju. Svetski rat 1914 počeo je u znaku borbe Germana i Slovena. Nemačka, da je pobedila, nemilosrdno bi iskoristila tu pobedu prema malim slovenskim narodima srednjeg Podunavlja. Zato nije čudo da je najveći deo hrvatske inteligencije bio u duši protiv Nemačke. Moglo ih je i biti u početku svetskog rata i više, koji se nisu bojali pobede centralnih sila, ali što je rat dalje odmicao, austriske vojske bile tučene, a nemačka Vrhovna komanda preuzimala u svoje ruke vođenje rata i u Austrougarskoj, tim više se uvlačila strepnja u srce, šta će biti, ako pobedi ovaj moćni saveznik.
Narodne mase u Hrvatskoj bile su dobrim delom politički neprosvećene, u mnogim krajevima, kao u Bosni i Hercegovini tek u procesu narodnog buđenja. Dobrim delom verski opredeljene, vekovima vikle da u Austriji gledaju zaštitnika svoje vere, one su voljno išle u rat i krvarile se četiri i po godine po svima bojištima srednje i istočne Evrope. Ova vernost hrvatskih pukova Austriji često puta je prebacivana Hrvatima od zvanih i od nezvanih; mislim da se to nije imalo pravo. Zadnjih sto godina hrvatski narod imao je toliko peripetija i često puta revolucionarnih ideoloških promena nacionalnog programa, da nije čudo da široke narodne mase nisu mogle da slede onom brzinom razvoj događaja, kako je to njena napredna inteligencija želela. Bilo bi malo previše tražiti od jednog bosanskog katolika seljaka, tek juče koliko toliko nacionalno osvešćenog kao Hrvata, da ima onu širinu pogleda na odnose prema Srbima pravoslavnim ili onu meru kriticizma prema politici dinastije, kako je to mogao pokazati jedan hrvatski školovani čovek. Narodi teško stiču ubeđenja i navike, ali ih još teže menjaju. Ideja jugoslovenske nacionalne i državne zajednice i suviše je lomila sa prošlošću i suviše je išla unatoč starim životnim. shvatanjima hrvatskih narodnih masa da bi mogla biti od njih tako brzo shvaćena i primljena. Uostalom, nije bolje bilo ni u Nemačkoj i Italiji za vreme njihovog ujedinjavanja.
Najveća je pogreška od strane Srba upoređivati u ovom slučaju Hrvata sa sobom. Srbi su imali sasvim drugi istoriski razvitak od Hrvata i sasvim drukčije stvarali svoje pojmove o državi. U njih vije tokom istorije izgrađivano istorisko državno pravo, ali zato ne znaju za kompromise po pitanjima državne ideje. Otuda kod njih nekompromisnost i prema Carigradu i prema Beču, revolucionarna dinamika i stalna težnja da na ruševinama Austrije i Turske stvore svoju nacionalnu državu. Pored toga, što je vrlo važno, Austrija je bila katolička, a Turska islamska država. Oni su bili pravoslavni. Da je mesto katoličke Austrije bila pravoslavna Rusija, teško da bi srpske mase imale prema njoj drugo držanje, nego što su hrvatske imale prema Austriji. Ne bi bilo ni čudo kod jednog naroda gde vera toliko utiče na političko opredeljivanje.
Mogućnost nemačke pobede u svetskom ratu pored svih uspeha nemačke vojske izgledala je nemoguća dobrom delu hrvatske inteligencije. Zato je sama sebi postavljala pitanje, šta će biti sa hrvatskim zemljama posle poraza centralnih sila i raspada Austro-Ugarske. Od ilirskog pokreta raščišćavali su se postepeno osnovni pojmovi u hrvatskoj nacionalnoj politici. Od 1848 niko više ne veruje u zajednicu s Ugarskom, od 1868, a posebice od Kuenova režima, sumnja se i u opravdanost zajednice sa Monarhijom uopšte. Od Ante Starčevića najradije bi Hrvati imali samostalnu Hrvatsku, ali se postavljalo pitanje: kako je stvoriti i kako održati. Svetski rat sa svima svojim mogućnostima ponovo je pokazao Hrvatima težinu geopolitičkog položaja njihovih zemalja. Hrvati nisu mogli izvojevati sebi poseban položaj u Austro-Ugarskoj Monarhiji, jer su držali u rukama pristup Jadranskom Moru a Nemci i Mađari hteli su ga imati u svojim rukama. Na strani protivnika Monarhije nalaze se Italijani i Srbi. Italijani traže glavni deo dalmatinske obale, pozivajući se na Veneciju i svoj kulturni prestiž, a Srbi zalaze u borbu da otrgnu od monarhije i pripoje srpskim kraljevinama Bosnu i Hercegovinu i ostale jugoslovenske pokrajine, gde Srbi žive izmešani sa Hrvatima. Ova četiri naroda, podeljena na dva fronta u svetskom ratu, tukli su se oko hrvatskih zemalja. Jasno je bilo da se i Hrvati moraju opredeliti, s kim će ići. Ne verujući više u Habzburšku Monarhiju, zakrvljeni sa Mađarima, bojeći se Nemaca i braneći svoje primorje od Italijana, oni su morali slediti liniji svoje nacionalne politike od ilirskog preporoda na ovamo i tražiti saradnju sa Srbima. Što je svetski rat duže trajao tim više je pobeđivalo kod hrvatske inteligencije ovo shvatanje. Kad je počeo, najbolji se deo nimalo nije kolebao da stane na stranu velikih saveznika i Srbije. U ime hrvatskog naroda istaknut je pred svetskim javnim mnenjem zahtev da se prilikom budućeg uređivanja Evrope i na hrvatski narod primeni načelo narodnosti. Traži se stvaranje zajedničke države sa Srbima i Slovencima.