Istorija hrišćanske crkve za srednje škole po Smirnovu, Pobedonoscevu i drugim piscima 4

←< Treći period

ISTORIJA HRIŠĆANSKE CRKVE ZA SREDNjE ŠKOLE PO SMIRNOVU, POBEDONOSCEVU I DRUGIM PISCIMA Pisac: nepoznati autor

Hrišćanstvo na zapadu >→

CRKVE PRAVOSLAVNIH SLOVENA

Prvi zameci hrišćanstva u Slovena.

U vremenu opšte seobe naroda, a možda i ranije jugoistočni predeli Trakije i Makedonije behu naseljeni Slovenima. Docnije oni potpadnu pod vlast vizantijskih imperatora i njima su u ratovima pomagali. Tu je na svu priliku bio zametak prvoga hrišćanstva na Balkanskom poluostrvu u Slovena. Na ovo nas upućuje radnja slovenskih apostola sv. Kirila i Metodija, koji su iz Soluna pošli da propovedaju hrišćanstvo moravskim Slovenima i kao već upoznati sa slovenskim jezikom, stvoriše za Slovene pismena i prevedoše na slovenski jezik sv. Pismo i druge crkvene knjige. Ali se docnije o ovim prvim doseljenicima - Slovenima, beše izgubio trag i nešto uticajem vizantijskih Grka, nešto tuđinskom najezdom i njima se do skora nije znalo i u Istoriji pominjalo. Tek u naše doba, plemenska i nacionalna svest u njih se probudila i danas se bar Makedonija smatra za slovensku zemlju, sa obiležjem svojih narodnih i verskih osobina. Ali nalik na prvo doba, kad su latinski i grčki propovednici iz političkih računa zasnivali hrišćanstvo u balkanskih Slovena, tako se i danas u prevlasti narodnosti, takmače u Makedoniji Srbi i Bugari, pri svem tom, što je istorijskim ispitivanjem dokazano da je prevlast srpske narodnosti u Makedoniji nesumnjiva. Jezik, običaji i nošnja u današnjih Makedonaca, pa i sama istorijska prošlost ove pokrajine, nesumnjivi je dokaz, da u Makedoniji prevlađuje narodnost srpska.

Glava prva: Crkva Bugarska.

Bugari su po poreklu smesa: tatarskog finskog i slovenskog plemena. Kad se u drugoj polovini VI veka doseliše u zemlje koje danas zauzimaju, bili su divljačko pleme i tek u VII veku, pošto pokore tračke Slovene, izmešaju se s njima, usvoje slovenski jezik i poslovene se; ali i dalje zadrže stari naziv Blgari. Upadajući često u grčke zemlje, oni su palili, pljačkali i robili Grke i od zarobljenika upoznavali se sa verom hrišćanskom. Među ovim zarobljenicima, naročito je bio čuveni Manojlo arhiepiskop jedrenski, koga su Bugari zarobili 813 god. kada su u Jedrene porušili. On je sa još drugim Grcima umro mučeničkom smrću, ali je time posejano bilo i prvo seme hrišćanstva u Bugarskoj. Već u polovini IX v. Bugari su bili blažiji prema hrišćanima. Uz to desilo se, da je sestra bugarskog kneza Borisa (Bogorisa) još kao dete, odvedena bila kao taoc u Carigrad; tamo se u dvoru vaspitavala i pokrstila pod imenom Teodora. Kad se iz Carigrada vratila (860 g.) u Bugarsku, ona počne nagovarati i svoga brata da primi hrišćanstvo, ali on je odbije. A kad u zemlji nasta glad, pomor i porazi na bojištu, on se predomisli i prizvavši u pomoć hrišćanskoga Boga, krsti se 864 god. pod imenom Mihailo. Povodom ovoga, carigradski patrijar Fotije napiše i pošalje Borisu poslanicu, u kojoj mu preporučuje, da poradi, kako bi i svi podajnici njegovi prešli u hrišćanstvo i krstili se. U isto vreme, iskrsnuše u Bugarskoj latinski misionari i počeše nagovarati bugarske velikaše da ne primaju veru od Grka, jer će time Bugarska politički postati zavisna od cara grčkog. To pobuni velikaše i oni se usprotive naredbi Borisa da se krste. Premda i Boris nije verovao u iskrenost Grka, ipak je zapovedio da se buntovnici kazne. Docnije se i sam Boris poplaši, da s crkvenom zavisnošću od Carigrada ne dođe ujedno i politička zavisnost Bugarske od Vizantije, s toga u skoro posle svoga krštenja, počne se približavati Rimu i rimskome papi. Godine 865, on se obraćao papi Nikolaju I sa mnogim crkvenim pitanjima i molio da pošalje rimske sveštenike u Bugarsku. Kad patr. carigradski Fotije dozna o tome, on uskoro sazove crkveni sabor (875 g.) u Carigradu, gde bude odlučeno, da Bugarska crkva pripada carigradskoj patrijaršiji. Tada rimsko sveštenstvo ostavi Bugarsku, a bugarski narod dobije iz Carigrada znamenitog muža Teofilakta za arhiepiskopa, jednog od učenika slovenskih apostola sv. Ćirila i Metodija, koji je u društvu sa ostalim prognatim učenicima, -Klimentom i Naumom za vreme naslednika Borisova, cara Simeuna (892 - 927) mnoge crkvene knjige na slovenski jezik preveo, crkvom mudro upravljao i starao se da utvrdi pravoslavnu veru i širi prosvetu u bugarskom narodu. Simeun kao nezavisan vladalac, zaželi da i crkva bude samostalna i nezavisna od carigradskog patrijara. On se zarati s Grcima i potuče ih (20. avg. 917g.), do nogu, pa videći se moćan i jači od Grka, proglasi sebe za nara, a arhiepiskopa bugarskog za patrijara i odredi da katedra bugarskog partijara bude u Drestu (Silistriji). Grci u početku ne htedoše priznati novog partijara bugarskog, i tek docnije za vreme vlade cara Petra (um. 968 g.) odobriše, da se bugarski arhiepiskop Damjan, kao aftokefalni (nezavisni) arhiepiskop može zvati partijar. Ali ova patrijaršija bugarska nije dugo trajala. Još za vreme vlade Petra upadnu Rusi pod svojim kijevskim knezom Svetislavom u severnu Bugarsku i istu osvoje, a po tom dođu i do grčke granice. Car Grčki (Jovan Zimišćija) izaće pred Ruse, otera ih iz Bugarske, ali ujedno zavlada bugarskom i uništi partijaršiju god. 971. Tada je i katedra arhijepiskopa prenesena u Ohrid.

God. 1185 Bugari se oslobode od Grka i dva brata Petar i Asen obnove bugarsko carstvo, premda u manjem obimu, i nastane se u Trnovu. No pošto je Ohridski arhiepiskop i posle obnovljenja carstva ostao pod vlašću carigradskog patrijara, to novi episkopi u obnovljenoj državi bugarskoj, izberu drugog za arheipiskopa sa katedrom u Trnovu. Tako postaše u bugarskoj dve aftokefalne arhi. eposkopije, jedna u Ohridu, a druga u Trnovu.

Sa Vizantiskom imperijom novi carevi Petar i Asen nisu živeli u ljubavi, a tako isto ni njihov naslednik Jovan Kalojan (1195 - 1207 g.); međutim potrebno je bilo, da ga susedni vladari priznadu za cara; zato se on obrati papi za posredovanje. Tadašnji papa Inokentije III upotrebi ovu priliku da zavlada bugarskom crkvom, s toga ponudi Kalojanu krunu s vencem pod uslovom, da bugarska crkva prizna vlast papinu. Kalojan pristane na ovaj uslov pape, a tako isto i arhiepiskop trnovski, i papa pošalje 1204 g. u Bugarsku svoje legate i krunu, a arhiepiskopa trnovskog proglasi za primasa bugarske crkve. Takvim načinom, bugarska crkva dođe pod vlast pape rimskog, ali više po imenu nego u stvari.

Prijateljski odnosi izmeću crkve grčke i bugarske obnovljeni su tek 1234 god. kad su krstonosci zauzeli bili Carigrad i primorali partijara, da se skloni u Nikeju. U to vreme bugarsko carstvo pri Asenu II (1221 - 1245 g.) bilo je snažno i zahvatalo veći deo Balkanskog Poluostrva. Tadanji grčki imperator Jovan Duka (1222 - 1255 g.) videći se zbog krstaša u nevolji, potraži savez sa Asenom, što Asen upotrebi u svoju korist, da bugarskog arhiepiskopa uzdigne na stupanj partijara i time obnovi staru bugarsku patrijaršiju. Navaljivanjem njegovim grčki imperator u dogovoru sa istočnim patrijarima priznadu arhijepiskopu trnovskom naziv patrijara, ali pod uslovom da ne bude njima ravan.

Bugarsku crkvu docnije, jako su uznemirivali Bogomili. Ovi jeretici bili su osuđeni i proterani još kad su Grci vladali Bugarskom, ali se u polovini XIV veka opet pojaviše, zbog čega je patrijar trnovski Teodosije II prinuđen bio da sazove sabor, koji osudi jeres i progna iz Bugarske Bogomile. - Kao veoma značajno za bugarsku crkvu valja pomenuti, da je u drugoj polovini XIV veka, patrijar Jevtimije preduzeo bio ispravku crkveno-bogoslužbenih knjiga, koje su usled jeresi bile iskvarene ili pogrešno prevedene.

Krajem XIV veka (1393-98 g.) Turci osvoje Bugarsku, patrijara Jevtimija proteraju, a sabornu trnovsku crkvu preobrate u džamiju. Tada je nestalo i patrijaršije bugarske, ali je po imenu ona trajala sve do 1767 god. kada je partijar carigradski Samuilo I sa svim spoji sa carigradskom partijaršijom. Od tada sve do 1870 god. crkva bugarska bila je pod njenom vlašću. Te godine izdat je ferman od Sultana o utvrđenju crkve bugarske u turskoj carevini; i crkva bugarska bude proglašena za nezavisnu; dobije i svog nezavisnog Egzarha, koji stalno živi u Carigradu. Pod njegovom se upravom sve crkve i sveštenstvo u kneževini Bugarskoj.

Bogomili, njihov postanak i učenje.

Bogomili su po svojoj veri - nauci bili jeretici, t. j. otpadnici od crkve pravoslavne i njenoga učenja. Oni se prvi put javljaju u Bugarskoj za vreme vlade bugarskog cara Simeuna, koji je osvajajući grčke zemlje, odvodio u Bugarsku mnoge zarobljenike - Grke, među kojima je bilo mnogo pristalica Manihejske i Pavlićanske jeresi.^[1] Ali su oni u Bugarskoj otpočeli javno propovedati svoju lažnu nauku za vreme bugarskog cara Petra (927 - 968). Od njih je crkva bugarska pretrpela mnoga zla i tek posle sabora držanog u Trnovu za vreme partijarha bugarskog Jevtimije, bogomilstvo je počelo u bugarskoj slabiti, dok se odatle nije sasvim preselilo u susedne zemlje: Srbiju i Bosnu, gde je našlo pogodno zemljište za širenje svoje lažne nauke. Naročito se ono bilo ugnjezdilo u Bosni, gde su i po neki vladaoci (npr. Ban Kulin) bili pristalice bogomilske jeresi, pomagali joj u širenju i zaštićavali.

Učenje ovih jeretika bilo je u ovome: Najmoćniji Bog, imao je najsnažnijeg sina Satanaila, koji je prvi do Boga. Osećajući se moćan, Satanailo namisli da se ocepi od boga-Oca i pobuni se protiv njega, zašto bude zbačen s neba. Pošto siđe na zemlju, stvori prvoga čoveka, ali ne mogaše ga oživeti, već zamoli Oca, da ga zadahne svojim duhom. Ujedno se Ocu obeća da će on vladati telom a Otac dušom čoveka. Otac to odobri i tako posta prvi čovek i prva žena. Ali se doznije Satanailo pokaje što je dao Ocu obavezu i naumi da sa svim podčini svojoj vlasti rod ljudski. Zato se pretvori u zmiju i prevari Evu. Eva rodi Kajina i kćer Kolomenu a Kajin ubije Adamova sina Avelja i tako zlo načelo pobedi - dobro. Dugo se rod ljudski bio pod vlašću Satanaila, ali najzad najmoćniji Bog, reši se da oslobodi ceo rod ljudski od toga ropstva. Kad je prošlo 5500 godina od kada Satanailo stvori vidljivi svet, Otac šalje svoga mlađeg sina Isusa Hrista, koji se još i Mihailo zove, jer on je načelnik Anđela. Isus se javlja u prirodnom - providnom telu čovečijem. Sva njegova radnja bilo je prividna. Satanailo bojeći se da mu Isus ne preduzme carstvo, reši se da ga ubije, ali u tome ne uspe. To je uglavnom Kosmogonija Bogomila.

U pojedinostima: Bogomili ne priznaju crkvu, tajne odbacuju, krštenje nazivaju - vodenim krštenjem, a svoje krštenje nazivaju duhovnim.

Na one, koji su ulazili u njihovo društvo, poklapali su Jovanovo jevanđelje i to apokrifično (lažno); čitali im oče naš i prozivali sv. Duha. Tajnu sv. Pričešća nisu priznavali i tvrđahu, da se čovek sjedinjuje sa Hristovim duhom, a ne pričešćem. Poštovanje sv. Bogorodice, Ikona i moštiju svetih takođe nisu priznavali. - Živeli su veoma uzdržljivo, mrzeli su na ženidbu, gnušali se mrsne hrane i izbegavahu telesna uživanja.

Sveto Pismo novoga zaveta bilo im je jedini izvor za svoju nauku, sem Jovanovog (našeg) jevanđelja koje nisu priznavali. Od staro-zavetnih knjiga priznavali su i upotrebljavali samo psaltir i knjige proročke.

Da bi se što većma približili apostolskoj crkvi birali su iz svoje sredine 12 apostola, koji su stajali pod nadzorom načelnika sekte.

Ova se jeres širila i dalje na zapad, - u Italiji i Francuskoj pod imenom Katara, Patarena i Albigejaca, dok ih rimske pape nisu sasvim uništile, upotrebljavajući protiv njih najstrožije mere. U Srbiji iskorenio ih je Stefan Nemanja I, kad je mnogoboštvo istrebio.

Glava druga: Crkva Ruska.

Rusi se tek u IX veku upoznaše sa hrišćanstvom. Misli se da su prvi Kijevski kneževi: Askolc i Dir obraćeni bili u hrišćanstvo grčkim episkopom Mihailom (867 g.) i bili članovi hrišćanske opštine, koja je tada u Kijevu postojala. U vreme kneževa Olega i Igora, postojala je, kao što predanje veli, i zasebna ruska eparhija, koja je zavisila od Carigradskog partijara. Kad se Igorova žena Olga krstila u Carigradu (957 g.) i dobila ime Jelena, ovlada i hrišćanstvo u Rusa. Sin njezin Svetislav ne htede primiti hrišćansku veru, ali unuk, - Vladimir, posle dugog kolebanja, privole se hrišćanstvu i krsti. Sv. Vladimir kao neznabožac upotrebljavao je sve moguće mere, da održi neznaboštvo, no uviđajući da su svi njegovi napori uzaludni, reši se najzad, da sa svoji narodom promeni veru. No da bi doznao koja je vera najbolja, isprati god. 987 naročite poslanike, da ispitaju sve postojeće tada vere. kad se poslanici vrate i izveste Vladimira da im se najbolje dopada Grčka vera (t. j. Istočno pravoslavna), Vladimir i njegova svita, sećajući se da je još sv. Olga, njegova prababa, verovala grčku veru, reši se da primi veru hrišćansku od Grka. U Hersonu (Krimu) on se venča (987 g.) sa Grčkom princezom Anom (Paleologa) i krsti ga grčki episkop, a za njim i neke iz svite njegove. Po povratku u Kijevo zauzme se ozbiljno da širi hrišćanstvo u svojoj zemlji, Tako prokrsti najpre svoje sinove i stanovnike kijevske, a za tim izašlje episkope i sveštenike da propovedaju Evanđeljsku nauku u okolini Kijeva i ostalim ruskim pokrajinama. Za kratko vreme pokrste se mnogi i u nekim gradovima Vladimir osnuje episkopije (Novogorodu, Rostovu i t. d.) i Mitropoliju u Kijevu; odredi pomoć sveštenicima i otvori u Kijevu školu za vaspitavanje dece u duhu hrišćanske vere, podižući uz to crkve i škole po ostalim gradovima i pokrajinama ruskim.

U vreme kneza Jaroslava (1016 - 1054 g.), ruska crkva beše potpuno uređena. On je obraćao svu pažnju na duhovnu prosvetu u ruskom narodu; tako: po većim gradovima osnivao je škole, a u Kijevu pri Sofijskoj crkvi zasnovao je biblioteku (knjižnicu), da svi mogu otuda crpeti znanje i nauku toga doba. Knjige većinom religijsko-crkvene sadržine, nabavljao je iz Grčke i Bugarske i zapovedio da se prevode sa grčkog i prepisuju sa slovenskog jezika.

U tome vremenu, postaše i manastiri u Rusiji. Meću mnogima, u vreme njegove vlade zasnovan je čuveni manastir „Kijevo - Pečerska Lavra“, koji je docnije bio središte duhovne vlasti i prosvete u Rusiji. Tim je ujedno udaren bio temelj narodnoj crkvi u Rusiji i delo započeto Vladimirom, dovršio je u duhu narodnom - Jaroslav. Već 1051 g. na katedri mitropolita kijevskog, sedeo je episkop Ilarion, no narodnosti Rus, a ne Grk, kao što je bilo u pređašnje doba.

U isto vreme rimske pape, pokušavahu da intrigama privole rusku crkvu za sebe i da je uzmu pod svoju vlast, a time da je ocepe od pravoslavne - istočne crkve; ali u tome ne mogahu uspeti. Dva puta je slao papa svoje legate Vladimiru, da ga privole sebi, ali pored sviju papskih obećanja, ruska crkva osta i do danas verna Pravoslavlju.

Kad se narod ruski za vreme sv. Vladimira pokrstio, tada je otpočeto bilo i uređenje crkvene jerarhije u Rusiji po ugledu na istočnu crkvu, od koje je u prvo vreme ruska crkva bila zavisna; jer mitropolita kijevskog posvećivao i utvrđivao je patrijar carigradski. Ali čim je za mitropolita postavljen bio Rus -Ilarion, već se začela bila misao o nezavisnosti ruske crkve i njene jerarhije. A kad je Moskva postala centar ruske države, javi se čitav niz mitropolita - Rusa (Petar, Aleksije, Jona i Filip), koji su svojim bogougodnim životom zaslužili ime svetitelja.

Sa političkim napredovanjem Rusije, jačala je i njena jerarhija. Već u polovini XVI veka ruska crkva bila je nezavisna i uskoro se zače u njoj misao u ustanovljenju patrijarhata u Rusiji. Nju je ostvario veliki knez ruski Teodor Jovanović, sin Jovana Groznog. To je bilo po slučaju dolaska antiohijskog partijara Aćima, koji je god. 1586. došao u Moskvu da skuplja milostinju za svoju crkvu. Teodor izjavi svoju želju partijaru, da se u Rusiji ustanovi zaseban partijarhat i patr. Aćim ne samo da pristane na to, već obeća, da će sam predložiti njegovu želju saboru istočnih patrijara. Posle godine dana dođe pristanak carigradskog i antiohijskog patrijara s porukom, da će jerusalimski partijar doći u Rusiju, da posveti izabrano lice na patrijara. Ali on ne ode, već godine 1589 g. dođe u Moskvu patr. carigradski Jeremija II kao najstariji, da ovaj čin izvrši; a ujedno da skuplja milostinju za obnavljanje crkve, koju su Turci bili porušili. Najpre je ponuđen bio patr. Jeremija da se primi ove dužnosti, ali on zahvali na počasti i predloži da izberu jednoga iz ruskih arhijereja za patrijara. Od trojice predloženih lica, kockom bide izabran tadašnji mitropolit moskovski Jov i posvećen iste godine. Docnije (1591 g.), patrijar pošalje gramotu patrijaru Jovu i time ga prizna za nezavisnog partijara ruskog. Ovu povelju potpisali su svi istočni partijarsi sem aleksandrijskoga, koji je u to vreme umro. Sva prava vaseljenskih patrijara, priznata su bila i patrijaru ruskom.

Posle smrti prvog patrijara Jova (1605) do 1700 god. izmenjalo se na upravi ruske crkve devet partijara, meću kojima je najčuveniji patr. Nikon, odličan besednik i strogi isposnik. Uviđajući pogreške u tadašnjim štampanim crkvenim knjigama, preduzeo je ispravku istih i time navukao na sebe mržnju i gonenje protivnika, koji su ga najzad kod cara Aleksija Mihailovića opanjkali, optužili, s patrijaršestva svrgli i raščinili, pa kao prostog kaluđera prognali u Terapontov manastir na zatočenje. Kad su ga po želji carevoj, posle petnaesto-godišnjeg zatočenja poveli u Voskresenski manastir, starac u putu umre i sahranjen je u istom manastiru.

Patrijarhat je u Rusiji postojao do Petra Velikog. Godine 1721. u mesto patrijarhata osnovan je sv. Sinod kao stalni sabor crkveni, koji i danas upravlja crkvenim poslovima u Rusiji. U njemu predsedava saputnik carev, tako zvani Ober-prokuror.

U vremenu prvih patrijaraha, ruska crkva borila se ne samo sa spoljašnjim već i sa unutarnjim svojim neprijateljima. Pape, preko svojih jezuita u Poljskoj nasrtali su na pravoslavnu crkvu rusku, naročito u onim mestima, koja su bila pod vlašću kraljeva poljskih. Kralj poljski Sigismund III u dogovoru sa jezuitima na osnovu odluke florenstiskog sabora, nagnao je blizu tri milijuna pravoslavnih Rusa da prime uniju t. j. da priznadu papu i njemu se pokoravaju. Od ovoga papskog nasilja, oslobodila je rusku crkvu carica Katarina II. Kad nikakve prestavke i molbe ne pomogoše, da se ruskom življu u Poljskoj olakša njegovo bedno stanje, ona krene vojsku i osvoji Poljsku. Tada, nekadanje ruske oblasti: Bela Rusija, Litva i Volinija opet behu ujedinjene sa starom postojbinom. Nasilno obraćeni u uniju radosno su prelazili u staru veru i pod krov pravoslavne crkve. Još u vreme carice Katarine dobrovoljno je primio pravoslavnu veru do dva milijuna unijata. Godine 1839. i ostali unijati pređu u Pravoslavlje i tako je unije sasvim nestalo u Rusiji.

Drugi, - unutarnji neprijatelji ruske crkve za vreme parijarhata, bili su t. z. raskolnici. Oni i danas zadaju golemu brigu državnim i crkvenim vlastima u Rusiji. Povod ruskom raskolu bio je ispravka crkveno služebnih knjiga, koju je preduzeo bio partrijar Nikon. To se nije dopalo prostom narodu i pređašnjim izdavaocima knjiga, zato, što ih je partijar Nikon uklonio od dužnosti, te podbadahu praznovernu svetinu, tvrdeći: da patr. Nikon nije ispravio već iskvario stare knjige. Mnogi tome poveruju i javno se odreku sv. crkve, nazvavši se starovercima. Kad je patr. Nikon pao, praznoverci su se tome jako radovali; ali sabor ruskih i istočnih partijara odobri ispravke Nikona, a osudi mišljenje raskolnika. To ne bude po volji raskolicima i oni se reše da ne slušaju ni sabor, ni cara. Pošto zauzmu solovecki manastir oni dignu javnu bunu i punih 7 godina odbijali su napadaje carske vojske (1669-1676). U vreme maloljetstva Petra I pomagani strelcima (ruski janičari), digoše bunu u samoj Moskvi, ali budu savladani i kolovođe kažnjeni. Rasterani iz prestonice, raskolnici se nastane u gustim šumama i podignu sebi skitove (kolebe), drugi pobegoše u Sibir, Poljsku i Krim, gde su pljačkali i harali, a neki sami sebe umoriše - spaljivanjem.

Nije prošlo 25 godina od početka raskola (1667 g.), raskolnici se već pobrkaše meću sobom i podeliše na dve sekte: popovštinu i bezpopovštinu. To je bilo ovako: U toku vremena, sveštenici, koji se ocepiše od sv. crkve sa svetovnjacima, jedan po jedan izumirahu. Raskolinici, videći za sebe opasnost da će najzad ostati bez sveštenika, mislili su šta da rade? Najzad, jedan od njih predloži, da bogosluženje i tajne svršava izabrani iz svetovnjaka starac; tako postade sekta bezpopovštine. Drugi opet odlučiše, da prime za svoga sveštenika ono lice, koje pravoslavni arhijerej rukopoloži, ali pod uslovom da se odreče tako zvanih nikonovskih zabluda, t. j. od pravoslavne crkve; tako je postala sekta popovštine.

Svaka od ovih sekata, izdele se docnije na bezbroj manjih i sa mnogo većim zabludama, koje svojom mahnitošću prelaze u krajnost.

Raskolnici se izdvajaju od pravoslavnih u ovome:

1. Bogosluženje treba svršavati po starim knjigama, pisanim ili štampanim pre part. Nikona: 2) član simvola vere o sv. Duhu, čita se ovako: i v Duha svjatoga Gospoda istinago i životvorjaščago; 3) aliluja peva se dva puta, a ne tri puta; dodajući dva puta: Slava Tebje Bože; 4) Litiju treba nositi po suncu, a ne protiv sunca; 5) Krstiti se i blagosiljati sa dva prsta: kaži-prstom i srednjim; 6) Poštovati samo osmokraki krst; 7) Ime Spasitelja izgovarati i pisati Jsusus ( a ne Jisus); 8) Ikone samo stare poštovati.

U novije doba, ruska pravoslavna crkva jako napreduje i širi se ne samo u oblastima ruske carevine, već i spolja. Naročito je obraćena velika pažnja Svetoga Sinoda na misionarstvo u dalekim zemljama: Sibirije i Azije, gde ruski propovednici neumorno rade na obraćanju neznabožačkih naroda u hrišćanstvo.

Glava treća: Crkva Srpska.

Prvo i drugo krštenje Srba.

Kad su Srbi u vreme opšte seobe Slovena zauzeli u VII veku zemlje oko Dunava, oni su kao i ostali doseljenici bili mnogobošci. Odma po dolasku njihovom, grčki car Iraklije pozove naročito sveštenike rimske crkve, da krste Srbe. To je bilo 640 g. kad je rimska crkva još bila u zajednici sa istočnom, - pravoslavnom crkvom. No rimsko duhovenstvo nije moglo uspeti u tome, jer Srbi nisu razumeli propovednike - latine i nehtedoše se krstiti, već ostaše i dalje idolopoklonici. Šta više i oni koji se krstiše, ali se samo po imenu zvahu hrišćani, vrate se opet pređašnjim običajima, jer nisu razumeli latinsku službu, niti pak propoved svojih rimskih učitelja. Tako, pokušaj rimskog duhovenstva, pored svega zauzimanja pape da Srbe obrate u hrišćanstvo, bi osujećen. U to vreme i Hrvati obraćahu se papi Gligoriju VI da im po drugi put pošalje sveštenike, koji će ih krstiti, no i ovaj drugi pokušaj sa Hrvatima, bio je bezuspešan. Godine 867. Srbi zajedno sa Hrvatima umole grčkog cara Vasilija Makedonca da im pošalje sveštenike, koji će ih krstiti i naučiti veri hristovoj; ali ne iz Rima, već iz Carigrada. Vasilije im po molbi njihovoj, pošalje sveštenike - Grke. Kad su grčki propovednici došli u Dalmaciju i Srbiju narod u prvi mah radosno pođe za njima i krsti se. Ali to nije dugo trajalo. Grčki propovednici, zaslepljeni mržnjom, prema tuđincima, gledali su na Srbe, kao na varvare. Srbi opet, po svojoj urođenoj težnji za svojim, čuvali su svoj jezik i običaje, zato nisu hteli verovati u ono što ne razumu. Čim spaze nameru grčku, da im nameću svoj grčki jezik, napuste crkvu i popove grčke, pa uvedu ponovo svoje pređašnje bogosluženje, svoju mnogobožačku religiju.

Tako i ovaj drugi pokušaj, da se Srbi obrate u hrišćanstvo, osta bez uspeha; i svojim nesmišljenim postupcima, Grci učiniše više zla nego i samo rimsko sveštenstvo. Tek od IX v. s pojavom slovenskih Apostola sv. Ćirila i Metodija, počinje se širiti i utvrđivati hrišćanstvo u Slovena; gajiti ljubav i odanost Pravoslavlju, koje je docnije imalo presudni uticaj na verski i politički život Srba.

U ovo doba javljaju se Slave u Srba. Srbi, kao jedan narod, još iz pamtiveka živeli su plemenskim životom, izdeljeni u veće zadruge. hrišćanstvo, primalo je svako pleme posebice i biralo pri krštenju sebi patrona ili svetoga u koji se dan krstilo. Tako su postale „Slave“ ili „Krsno ime“ u Srba.

Dok su se Srbi u crkvenim odnosu kolebali izmeću Rima i Carigrada, t. j. hoće li biti katolici ili pravoslavni, drugo srpsko pleme - Hrvati, pod uticajem rimskoga duhovenstva u toku vremena, odvojiše se od svoje braće Srba i pređu na stranu Rima i rimskog učenja. Dovde Hrvati i Srbi bili su, može se tvrditi, jedan narod, podeljen na nekoliko samostalnih opština živeći, zajedničkim istorijskim životom i predanjem. Ali od 925 god. kada je po naredbi pape sazvan bio u Spletu crkveni sabor, na kome su papini izaslanici osudili slovensku službu i izbacili je iz crkvene upotrebe, braća po rođenju i jeziku, i po svoj pređašnjoj sudbini i Istoriji rastaše se i odoše svaki na svoju stranu, kako u političkom tako i u crkvenom životu. Hrvati priznadoše papu i rimsko učenje na latinskom jeziku, a Srbi zadržaše slovensku službu i pravoslavno učenje sv. crkve.

Snaženje Pravoslavlja i osnivanje narodne jerarhije u srpskoj crkvi, pada u isto vreme kad i političko ujedinjenje srpskog naroda. U XII v. Pravoslavlje se sasvim utvrdilo u Srbiji. Samostalnost politička i ujedinjenje svega srpskog naroda pod jednim vladaocem, uzdiglo je crkvu srpsku i njenu jerarhiju, koju je docnije Sv. Sava svojim neumornim trudom i radom podigao na stupanj arhiepiskopije srpske. Pravi politički i državni život Srba, počne tek s Nemanjom I velikim županom raškim i sinom njegovim sv. Savom.

Stefan Nemanja I i sv. Sava. Postanak prve nezavisne arhiepiskopije u Srbiji.

Od onoga vremena kad je Nemanja I (1134 g.) pobedio svoju braću i njihove zemlje osvojio i ujedinio srpski narod, sve do svoje smrti starao se, da utvrdi pravoslavlje u Srbiji i očisti zemlju od nevernika, naročito od bogomilske jeresi, koja se jako širila meću vlastelom. A da bi pravoslavna vera što većma napredovala u Srbiji, on je iz pobožnosti, podizao mnoge crkve i manastire i time ovekovečio ime svoje u Srpstvu.

Pošto je 37 godina vladao kao veliki župan, on sazove sabor u Raškoj i preda upravu nad Srbijom svome starijem sinu Stefanu, a sam, na poziv svoga najmlađeg sina Save, ode u man. Studenicu, gde se zakaluđeri pod imenom Simeun. Posle dve godine (1197), ostavi Studenicu, dođe u Atonsku goru i nastani se u man. Vatopedu. Putujući i razdavajući milostinju svetogorskim manastirima, od nađe razvaline nekadašnjeg man. Hilendara, koji su morski razbojnici porušili i obnovi ga. U Hilendaru, Nemanja je živeo 8 meseci i u njemu je umro i sahranjen 13. febr. 1199 g. a docnije telo njegovo (1207 g.) preneseno je u m. Studenicu, gde i danas počiva.

Sv. Sava, najmlađi sin Stef. Nemanje još u svojoj 17. godini, ostavio je kuću očevu i otišao na Aton, gde se zakaluđerio (1185 g.), da docnije kao arhiepiskop srpski posluži crkvi, državi i narodu srpskom. Pošto prenese telo svoga oca u Studenicu, on postane Arhimandrit (oko 1209 g.) studenički, ali se uskoro vrati u Atonsku goru i tamo nastavi isposnički život. Vraćajući se po drugi put sa Atona svrati uz put u Nikeju; gde je u to vreme živeo pravoslavni partijar istočni koji se s carem beše sklonio ovde od Krstaške najezde. Car grčki Todor Laskaris i partijar German dočekaju Savu sa svima počastima. Sava upotrebi ovu priliku i predloži caru i partijaru da ostave Srbima zasebnog arhiepiskopa, preporučujući im za to mesto jednoga od kaluđera atonskih, koji je s njima putovao. Car i patrijar, najpre odbiju molbu Savinu, ali videći se u nevolji zbog zauzeća Carigrada krstonoscima i nadajući se pomoći od Srba, predomisle se i ponude Savi, da se on primi za arhijepiskopa. Sv. Sava znajući od kakve koristi može biti crkvi i državi srpskoj primi ponudu carevu i partijar postavi ga i proglasi za arhiepiskopa srpskog (1219 g.) Tako je postala prva nezavisna arhijepiskopija u Srbiji. Episkopi od tada nisu više išli na posvećenje istočnom patrijaru, već ih u taj čin posvećivao arhiepiskop srpski sa ostalim episkopima.

Po dolasku svom u Srbiju, Sv. Sava kao arhiepiskop dogovori se s bratom svojim Stefanom i podeli Srbiju na 10 episkopstava, a katedre novim episkopijama osnuje u manastirima. Za Episkope su većinom izabrani bili dostojni i pobožni kaluđeri atonski i oni, koje je sv. Sava, sobom iz Sv. Gore poveo. U to vreme dovršen je i Man. Žiča i u njoj osnovana prva arhiepiskopija srpska.

Sv. Sava, pošto je ustanovio narodnu crkvenu jerarhiju, ode u m. Studenicu i uvede u njoj po primeru svetogorskih manastira kaluđersko opštežiće i posnički život. manastiri toga doba bili su bogati rasadnici hrišćanske pobožnosti i narodne obrazovanosti. Sv. Sava se lično starao o njima, često ih pohađao i učio narod ne samo veri, već i dužnostima hrišćanskim. Svojom pobožnošću, odanošću Pravoslavlju i narodnoj jerarhiji, stekao je u narodu ime: prvog učitelja i prosvetitelja srpskog, a za sveta i neumrla dela i pravednički život, proglašen je za sveca.

Sv. Sava nije do smrti upravljao srpskom crkvom. Nezadovoljan postupkom kralja Vladislava, izbere sebi zamenika Arsenija svoga učenika, koji je tada bio iguman m. Žiče (1233 g.) i ode u Jerusalim i na goru Sinaj. Vraćajući se u otadžbinu, svrati u povratku u Trnovu da pohodi svoga srodnika Cara Asena II i novog partijara bugarskog Joakim; tu se posle odslužene liturgije pomole i 5-oga umre, a 14 januara 1236 god. bude sahranjen u crkvi četrdeset mučenika. Njegovo je telo preneseno iz Trnove u Srbiju 6 maja 1237 god. i položeno u m. Mileševo.

Posle smrti sv. Save, znatniji predstavnici srpske crkve bili su: arhiepiskopi Nikodim i Danilo II.

Arhiepiskop Nikodim bio je pre toga Iguman Hilendarski. Znao je grčki jezik i s njega je preveo tipik (Ustav) jerusalimski sv. Save osvećenog po blagoslovu partijara: carigradskog Neofita i jerusalimskoga Atanasija na srpsko-slovenski jezik 1318. god. Kralj Milutin, slao ga caru Androniku, dok je još bio Iguman Hilendarski (1313) radi državnih poslova. Umro je i sahranjen u Peći 1324 god.

Arhiepiskop Danilo II iguman hilendarski, rođen je u srpskoj vlasteoskoj porodici. Iz rane mladosti odao se nauci i isposničkom životu, ugledajući se u svemu na sv. Savu. Kralj Milutin uzme ga u svoj dvor kao plemića, ali se on ne zanese dvorskim sjajem, već potraži skloništa u manastiru i preda se samoći. Kad je Kralj pohađao manastire, vodio je sobom i Danila. Došav u manastir Sopoćane, Danilo se dogovori s jednim kaluđerom i noću krišom otidu u manastir Končul na Ibru, zadužbinu Nemanjinu! Iguman Končulski Nikola zakaluđeri Danila po njegovoj želji i molbi.

Kad je kralj Dragutin ustao s vojskom protiv Milutina (1313 g.) da mu preotme presto. Milutin je slao Danila, da ga izmiri s Dragutinom, što je ovaj s uspehom izvršio i zavađenu braću izmirio.

Stefan Dečanski, sin Milutinov jako je voleo Danila, slao ga u Carigrad i drugim susednim vladarima, radi izvršenja važnih državnih poruka. Danilo je napisao "životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih" i zato je nazvan "Ljetopisac". Umro je u dubokoj starosti 1337 god. i sahranjen u Peći.

Još za života sv. Save, pape su pokušavale da uvedu katolicizam u Srbiju. Kad je Vukan ustao protivu svoga starijeg brata Stefana, ovaj se poboji da mu Vukan ne preotme presto i obrati se papi za pomoć, moleći ga da mu pošalje krunu i svoje legate sa simbolom katoličke vere, ali sv. Sava, uviđajući nameru papinu, kruniše Stefana za kralja po obredima pravoslavne crkve i time još jače utvrdi Pravoslavlje u Srbiji.

Kralj Milutin, kad god je dolazio u neprilike sa Grcima i Ugarima, poručivao bi papi da mu pošalje legate i obećavao, da će on i narod srpski primiti katoličku veru, i pape su u dva maha slale svoje legate u Srbiju, koji su se svagda vraćali bezobzirce od kuda su i došli. Srpski narod pored sve navale papske, ostao je čvrst i postojan u veri, koju je sv. Sava zasnovao a naslednici njegovi očuvali i potomstvu predali.

Postanak Pećske patrijaršije.

Prva polovina XIV veka bilo je najslavnije doba za srpsku državu i crkvu. Srbija je tada bila prva država na balkanskom poluostrvu. Kralj Dušan, osvajajući Grčke i Bugarske zemlje, naumi da sebe i Srbiju uzdigne u očima susednih vladara, koji su zavideli Dušanovoj slavi i napretku Srbije. Pošto osvoji Serez 1345 g., proglasi se u njemu carem srpskim i grčkim. Ali po tadašnjem običaju, valjalo je parijar da kruniše cara. Zato Dušan sazove sabor u Skoplju (1346 g.), na kome tadašnji arhijepiskop Janićije II bide izabran za partijara srpskog sa sedištem u Peći. Novi partijar kruniše cara Dušana i caricu Jelenu i time slava i veličina srpske države i crkve ispe se do najvećeg vrhunca. Ovo nije godilo carigradskom patrijaru, što je bez njegova znanja i pristanka osnovana bila partijaršija srpska, ali u prvi mah nije protiv toga ništa preduzimao. Tek 1352 god. za vreme carigradskog patrijara Kalista bačena je anatema na cara Dušana, patr. Janićija i srpsku partijaršiju. Car Dušan i patr. Janićije pokušavali su da se izmire sa carigradskom parijarom, ali sporazum nije postignut. Janićije umre 1354; a Dušana ugrabi iznenada smrt 1355, kad se s vojskom primakao bio Carigradu, da ga osvoji; tako anatema ostane na srpskoj patrijaršiji, crkvi i carevini do 1375 god. Po smrti patrijara Janićija izabran bude Sava IV za partijara. On je upravljao crkvom u najtežim danima srpske države i crkve. Pošto knez Lazar savlada pojedine uporne i sebične velikaše u svojoj državi (od 1371 - 1375), počne razmišljati o izmirenju srpske crkve sa grčkom, ali je partijar Sava bio protivan tome, valjda zato, što mu nisu bile po volji pogodbe o izmirenju. Međutim svetogorski kaluđeri, počnu goniti kaluđere Srbe i to pobudi hilendarskog kaluđera, starca Isaiju da se obrati knezu Lazaru i zatraži izmirenje sa grčkom crkvom. Knez Lazar prihvati predlog Isaije i pošalje ga sa još drugim kaluđerima u Carigrad radi izmirenja. Tada je carigradski patrijar bio Filotije. On primi srpske izaslanike i skine anatemu sa srpske crkve, carevine i naroda 1375 god.

Otmica, koja je nastala posle smrti Dušana meću velikašima, da zauzmu pojedine oblasti carstva i postanu nezavisni vladari ulegla se bila i u crkvi. Zbog toga za kratko vreme nije bilo patrijara u Peći. Knez Lazar previđajući iz toga rđave posledice po crkvu, sazove na izmaku 1376 god. sabor u Peći i zapovedi arhijerejima i sveštenstvu da izaberu partijara. Izabran bude starac Jeremija, koji odma po izboru, venča Lazara na carstvo. Tada je bio povraćen mir u crkvi.

Na nekoliko godina pre bitke Kosovske, partijar Jevrem ostavi upravu crkvenu i mesto sebe postavi za patrijara Spiridona (1382 g.) rodom iz Niša. On je poznat kao pisac mnogih crkvenih pesama.

Kad umre patr. Spiridon i knez Lazar (1389 g.) pogibe na Kosovu, srpska država i crkva behu u najžalosnijem stanju. Zaostavša vlastela i sveštenstvo, umole patr. Jevrema i ovaj se ponova primi uprave u srpskoj crkvi, do izbora novog parijara Danila III. (1395 g.) Posle Danila, bio je patrijar Sava V. U vreme njegovo umro je prestareli i odveć zaslužni sa srp. crkvu patr. Jevrem, koji blizu trideset godina upravljao srpskom crkvom. Posle bitke Kosovske Srbija malo po malo gubi svoju samostalnost. Naslednik kneza Lazara, njegov sin Stevan Lazarević - Visoki (1389 - 1427 g.) uzalud se trudio da očuva rastrgnutu državu srpsku od propasti. Turski sultani, kojima je Stefan, po ugovoru, pomagao u ratovima ne samo što ne sačuvaše Srbiji njenu samostalnost, već je sa svim upropastiše. Stefan dobivši posle bitke gradačke od Madžara Beograd, koristeći se mirom, nastani se u Beogradu i otpočne raditi o blagostanju države i crkve srpske. Na istočnoj strani varoši, podigne crkvu „Uspenija Bogorodice“ sa opštežićem kalđerskim i odredi da tu bude i Mitropolija beogradska. Novoj mitropoliji, Stefan pokloni mnoge zemlje i sela, da nebi trpeli nikakvu oskudicu. U ogradi njenoj, podigne i drugu crkvu u ime „tri svetitelja (Jerarha)“ i naredi, da se u njoj saranjuju arhijereji. Pored ovoga još i dom za strance i bolnicu na slatkim vodama s crkvom u ime čudotvorca sv. Nikole. Stefan je sazidao i m. Manasiju (1407) i tada je bio partijarh Kprpl, koji je i osveštao Manasiju, zadužbinu Visokog Stefana 1408. god.

U vremenu do Stefana Lazarevića Visokog, crkvena književnost u Srbiji još se u veliko razvijala. Sem Camblaka koji je napisao život mladoga cara Uroša i Dušana, kaluđera Isaije i Konstantina filosofa, koji je živeo u vreme Đurđa Brankovića i opisao po preporuci part. Nikona život. Stefana Lazarevića, spominju se još i resavski prevodnici, koji su u Manasiji prepisivali i s grčkog jezika prevodili crkvene knjige. Najzad i sam Stefan Visoki, poznat je kao valjan književnik i prevodilac toga doba.

Po smrti Stefanovoj, Srbijom počne upravljati njegov sinovac Đurđe Branković (Smederevac). O stupanju svome na vladu on govori ovako: „Mi se preko svoje volje primismo  vlade i blagoslovom part. Nikona srpske i pomorske zemlje, koji je tada (1427 g.) došao bio u Beograd“. Đorđe je nameravao da sasvim oslobodi Srbiju od Turaka. Potucajući se po svetu da nađe pomoći, on se najzad dogovori sa madžarskim kraljem Vladisavom i erdeljskim vojvodom Hunjadijom, da se dignu na Turke. Kad je Hunjadije došao s vojskom na Balkan, Turci se uplaše i segedinskim mirom (1444 g.), vrate Srbima sve njihove zemlje, koje su dotle osvojili, Đurđa priznadu za despota srpskog. U isto vreme, papa Nikolaj V, videći rđavo stanje Srbije i srpske crkve, pohvata da se koristi time i pošalje svoje legate u Srbiju da uvedu katoličku veru, ali se prevari u računu, jer narod srpski, pored sve nesreće koja ga je zadesila, osta tvrd i postojan u svojoj veri. Patrijar srpski u to vreme bio je Nikodim II. Tek posle smrti Đurđa, pri partijaru Arseniju II, kad se Jelena paleolog, uzdajući se u pomoć zapada, sa svim predala bila papi i primila zaštitu rimskog prestola, - Srbi, da bi očuvali svoju veru i narodnost predadu Turcima sva utvrđena mesta i gradove u Srbiji (1459 g.).

Srpska crkva pod Turcima. Seoba Srba u Austriju i ukidanje Pećske patrijaršije.

Prvo i najveće zlo, koje su Turci učinili srpskom narodu i srpskoj crkvi, bio je namet na patrijaršiju i oduzimanje crkvenih dobara. Ovo je mnogo doprinelo, da se partijarsi udruže s narodom i podjednako snose nesrećnu sudbinu i jaram turski. Nesreća ova predala je za neko vreme srpsku crkvu u ruke ohridskom arhiepiskopu da njome upravlja. Tako srpska crkva za čitavo stoleće, sve do patrijara Makarija (1557 - 1574 g.) nije imala svoga naročitog partijara u Peći. Makarije obnovi patrijaršiju pećsku i nastavi red srpskih patrijara. Okolnost jedna davala mu je mogućnost, da učini mnogo dobra za crkvu srpsku. Brat njegov Mehmed-paša iz Sokola, bio je vezir i zet sultanov. Pomoću njegovom Makarije dobije od Sultana odobrenje, da može obnavljati crkve i manastire, koje su Turci srušili. Pre svega obnovi staru pećsku obitelj i preseli se u Peć, gde je katedra partijara i pređe bila. U njoj je umro i sahranjen.

Za vreme njegovog upravljanja srpskom crkvom, štampane su mnoge crkvene staro-slovenske knjige.

Kad je srpskom crkvom upravljao patr. Jovan (sedamnaesti po redu), živeo je čuveni zulumćar Sinan - Paša. Došav sa vojskom preko Dunava u Beograd zapovedi da se iz man. Mileševa donese telo sv. Save i spali ga na istočnom vračaru 27 aprila 1595 god.

Ova i još mnoga druga nasilja, prinude partijare da stupe u bliske političke snošaje sa tuđim vladaocima i od njih traže pomoći.

Prvi je partijar Maksim (1659 - 1681) otpočeo tajne pregovore sa Autrijom, da se Srbi njenom pomoću oslobode od Turaka. Ali otvoreni i javni ustanak Srba protiv Turaka u savezu s Austrijom, bio je za vreme patr. Arsenija III Čarnojevića. U proleće 1690 god. primi partrijar pismo od cara Leopolda I i proglas na sve hrišćane u Turskoj da se pridruže njegovoj vojsci, obećavši im prava i povlastice u oblastima gde žive. Parijar je sa srpskim narodom snažno pomagao austrijskoj vojsci, ali je Ćuprilić - paša pretera na trag preko Save i Dunava u jesen 1690 g. Za njom pređe i patrijar Arsenije s mitropolitima, eposkopima, kaluđerima i prevede sa sobom 37-40 hiljada porodica, koje se nasele u Sremu, Bačkoj, Banatu, oko Oseka, pa sve duž dunavske obale do samoga Budima. Patrijar Arsenije smesti se u varošici Sent-Andreji blizu Budima i tu podigne sebi patrijaršeski Dvor. Docnije se preseli u Sremske Karlovce, gde je i danas katedra Mitropolita (partijar) srpskog u Austro-Ugarskoj.

Po odlasu patr. Arsenija, postavljen je sultanovim beratom za patrijara pećskog Kalinik rodom Grk. S njim su došla i dva grčka episkopa, koji mu po naredbi carigradskog partijara i Sultana, predadu upravu pećske patrijaršije. Kalinik nije dugo sedeo u Peći. On ode u Temišvar i tamo je umro (16. avg. 1710 g.). Posle njega bio je partijar Atanasije I, a ovoga je nasledio patr. Mojsije.

Uskoro Turci opet zauzmu Beograd od austrijanaca i mitropolija bude vraćena u Karlovce. Misli se, da je ovom prilikom prešao u Austriju i patr. Mojsija, sabor srpskih episkopa, po odobrenju sultana, izbere za patrijara Arsenija IV Jovanovića (Šakabentu; 18. febr. 1725. god.). Ime ovoga partijara, podseća nas na najnesrećnije dane u srpskoj Istoriji. Ne misleći o užasnim posledicama, koje mogu snaći srpsku crkvu i narod, on se počne dogovarati sa bečkim dvorom u cilju oslobođenja Srbije od turske vlasti. Karlo IV, izdajući se za velikog branioca potlačenih hrišćana u Turskoj, upotrebi ovu priliku i nagovori partijara da pozove Srbe da se sele u Ugarsku, obećavajući znatna prava i povlastice Srbima. Ali tada su još u životu čuveni Raškovići u Starom Vlahu, koji odvraćahu narod da se ne seli i ne napušta svoj zavičaj i svoju zemlju. Karlo se ponovo obrati partijaru. Arsenije IV isto kao i njegov imenjak i sabrat Arsenije III, poveruje laskavim obećanjima Karla i njegovih doglavnika i u najgore doba godine, naumi da iseli narod u austrijske zemlje. Srećom Turci doznadu ranije nameru njegovu i puste se za njim u poteru. Neke vrate natrag, mnoge iseku i ostave na mestu; a patrijar s nekolicinom sveštenika jedva umakne i preće u Austriju. Ova užasna i krvava seoba Srba, dogodila se 1738 god.

Begstvo patr. Arsenija IV toliko je ozlojedilo Turke, da nisu hteli dozvoliti Srbima da sami izberu novog partijara. Grci, koji su odavna zlobnim očima gledali na srpsku crkvu, ovo jedva dočekaju i u dogovoru s Turcima (oko 1740 g) pošalju na upražnjeno mesto partijara pećskog Grka, Janićija III, koji je još u Carigradu potvrđen bio sultanovim beratom za pećskog patrijara.

Od tada su na partijaršeskoj stolici u Peći sedeli i crkvom srpskom upravljali čas Srbi, čas Grci - naizmenice, dokle nije ukinuta.

Poslednji (tridesetpeti) partijar bio je Grk Kalinik (1765). Još u ono doba, kad je patr. Arsenije IV prebegao u Austriju, u jerarhiji partijaršije pećske bilo je dosta Grka, koji su u prilikama nametnuti bili iz Carigrada, na upražnjena mesta episkopska. Posle progonstva patr. Vasilija Brkića (1763 g.) koji je bio prethodnik Kalinika, episkopi - Grci izjave patr. carigradskom Samuilu da oni neće više Srbina za partijara. Narod se odupre tome, ali sultan u dogovoru sa carigradskim partijarom izda ferman, kojim je pećska patrijaršija ukinuta i spojena sa carigradskom 1766 god

Patrijar Kalinik bude zbačen s patrijaršestva; za tim i svi episkopi Srbi i zamenjeni budu Grcima. Grčki Mitropoliti i episkopi - fanariote, uzmu upravu crkvenu u svoje ruke, koja je trajala sve do oslobođenja Srbije od Turaka, pod Velikim Milošem Obrenovićem I.

Prvi mitropoliti u oslobođenoj Srbiji.

Ustanak pod Kara-Đorđem svršio se propašću srpskom i begstvom Kara-Đorđa u Austriju (1813 g.). Narod se razbegao i krio po šumama i gudurama od zuluma turskog. Turci su se grozno svetili za ustanak i hvatajući viđenije Srbe, dovodili ih u Beograd i žive nabijali na kolac.

U ovakvom žalosnom stanju nalazila se Srbija i srpski narod, kad je vojvoda rudnički Miloš Obrenović razvio takovsku zastavu (1815) i pozvao narod da ponovo ustane na Turke. Mudri i junačni Miloš u bojevima na Ljubiću, Čačku i Požarevcu, pobedi Turke i zauzme Srbiju od Turaka. Narod srpski prizna Miloša za svoga Gospodara, a sultan ga potvrdi za Kneza Srbije, s pravom nasledstva. Tako jedan deo srpskog naroda, dobije slobodu i svoju državu.

Knez Miloš, odmah prvih godina svoje vlade, pored staranja o državnim poslovima vodio je pregovore sa carigradskom partijaršijom o uređenju jerarhije i crkve srpske. Mitropoliti - Grci, koji se zatekoše na upravi srpske crkve, nisu se dopadali Milošu najviše zbog njihovog šurovanja s Turcima. Zato naumi da postavi Srbina za mitropolita i čim umre Antim (1830 g.) poslednji mitropolit beogradski, - Grk, Knez Miloš u dogovoru sa crkvenim i narodnim starešinama izbere: Meletija Pavlovića, arhimandrita m. Vraćevšnice; Gerasima Đorđevića arhimandrita m. Studenice i Nićifora Maksimovića, arhimandrita m. Sretenja, pa ih pošalje u Carigrad patrijarhu s molbom: da Meletija posveti za arhiepiskopa beogradskog i Mitrolopita srpskog; Gerasima za episkopa šabačkog, a Nićifora za episkopa užičkog.

Pošto biješe objavljen carski hatišerif (30. nov. 1830 g.), o pravima Srbije, patrijar prinuđen bude da posveti Meletija za mitropolita (18. avg. 1831 g.), a on drugu dvojicu za episkope. Ovo je bio prvi mitropolit - Srbin u oslobođenoj Srbiji. Docnije (1832 g.), potpisan je ugovor (konkordat) od patrijara carigradskog i Kneza Miloša, da u buduće mitropoliti i episkopi budu Srbi, koji će se posvećivati u Srbiji.

Po smrti mitropolita Meletija (1833 g.), Knez Miloš obrati se tadašnjem karlovačkom mitropolitu Stefanu Stratimiroviću za savet o izboru lica za mitropolita. On mu preporuči njegovoga sekretara Pavla Jovanovića, Srbina rodom iz Iloka u Sremu. Pošto Pavle pristane na predlog Kneza Miloša da bude mitropolit srpski; zakaluđeri se i dobije ime Petar. Posle 15 dana postane arhimandrit i poslan je u Carigrad s pismom Kneza Miloša na patr. Grigorija, koji ga posveti za arhiepiskopa beogradskog i mitropolita srpskog (6. dek. 1833 g.). Po ugovoru od 1832. god. nije bio dužan ići radi posvećenja u Carigrad, no može biti da su Kneza Miloša rukovodili viši politički obziri, kad je Petra naročito poslao u Carigrad. Mitropolit Petar bio je neumoran, obilati crkveni radenik, organizator i odličan propovednik crkveni. U crkvi i sveštenstvu uveo je primeran red i strogost u izvršivanju svešteničke dužnosti. Ustanovio je prvu konzistoriju (duhovni sud) pri mitropoliju i Bogosloviju za sveštenstvo oba reda (1836 g.). Ali zbog političkih i dinastičkih promena, koje se dogodiše 1858 - 59 god. na sveto-andrejskoj skupštini, prinuđen bude da napusti Srbiju i preseli se u Austro-Ugarsku, gde dobije za episkopa u Gornjim Karlovcima. Umro je u Karlovcima 22. sept. 1864 g. Sahranjen je u fruškogorskom manastiru Krušedolu.

Njega je još za života zastupao tadašnji episkop šabački Mihailo. Sabor srpskih episkopa za vreme trajanja skupštine u Kragujevcu, izbere Mihaila za mitropolita 25 jula 1859. god. Mitropolit Mihailo još kao episkop šabački, pročuo se svojom smernošću, pobožnošću i učenošću. Kao Mitropolit pisao je mnoge bogoslovske rasprave, besede i poučne knjige za narod. Posle ratova s Turcima 1876 -1879. njegovim zauzimanjem proglašena je 1870 god srpska crkva za nezavisnu, koju je tadašnji patrijar vaseljenski Joakim III svojom gramatom priznao i utvrdio. Svojim književnim radovima, besedama i reformama u upravi srpske crkve, zaslužio je ime „Veliki Jerarh i dostojni naslednik prestola sv. Save“. Upravljao je srpskom crkvom preko 40 godina i posle kratkog bolovanja umro 5. februara, a sahranjen s najvećom svečanošću 8. febr. 1898 g. u sabornoj beogradskoj crkvi.

Glava četvrta: Crkve ostalih srpskih pokrajina.

Današnja Crna Gora bila je u negdašnjoj oblasti Zete i pripadala staroj srpskoj državi. Sv. Sava ustanovio je episkopiju zetsku na Prevlaci, kod manastira sv. arhangela Mihaila u Boci Kotorskoj. Njena jerarhija nije se prekidala, samo što je katedra episkopa premeštana iz jednoga mesta u drugo, dok se najposle nije utvrdila na Cetinju 1485 g. pod mitropolitom Visarionom, koji je ujedno bio i vladalac Crne Gore. Od tada, za 200 godina Crkvom i državom upravljali su u Crnoj Gori Mitropoliti. Poslednji Mitropolit - vladaoc bio je Petar II Petrović Njeguš, čuveni pesnik, srpski, koji je umro 1851 god. u najboljem dobu svoga života.

Dok je pećska patrijaršija postojala, crnogorska crkva zavisila je od nje; a pošto bude ukinuta (1766 god.) dođe pod vlast ruskoga Sinoda i mitropoliti crnogorski posvećuju se Petrogradu.

Bosna se odvojila od Srbije od polovine X do polovine XI veka, u vreme spljetskog sabora, koji je osudio slovensku službu i sv. Metodija proglasio jeretikom. U vreme sv. Save Bosna je već imala svoju zasebnu crkvenu upravu sa nekim novinama, pa je docnije, kad je katedra episkopa, po tom, mitropolita, premeštana u Sarajevo (XVI v.), gde je i sada, nazivala se: Dobrobosanska Mitropolija. Bila je pod vlašću pećske patrijaršije neprekidno od 1766. Kako je pak te godine ukinuta pećska patrijaršija i predana carigradskoj, potpala je i dabrobosanska mitropolija pod nju i ostala sve do austrijske okupacije Bosne i Hercegovine 1878 god.

Od XII do XV veka u Bosni se jako širila bogomilska jeres, gde je našla vrlo povoljno zemljište za svoju lažnu nauku. Kao ogranak njen bila je Crkva Bosanska ili Vera Bosanska, - nakalemak sve tri vere u Bosni. Ne zna se upravo kakva je bila ta vera; imala je svoju jerarhiju po ugledu na pravoslavnu, a obrede crkvene pozajmila od bogomila, dogoneći ih po narodnom verovanju i praznovericama.

Danas pravoslavnom crkvom u Bosni upravlja Mitropolit sa sedištem u Sarajevu, koga bila Sinod Karlovačke mitropolije, a utvrđuje madžarska vlada.

U Hercegovini (Humu) srpska crkva bila je od svoga postanja do 1219 god. pod spljetskim arhiepiskopim. Meću episkopijama, koje je ustanovio sv. Sava, spominje se i Humska u Stonu kod man. sv. Bogorodice. Ova episkopija postojala je sve do 1324 g. Kad je kralj Dušan ustupio Dubrovčanima Ston i Rt. (1333 g.), da mu plaćaju za to danak, tada već nije bilo srpske episkopije u Stonu. Docnije bila je katedra episkopska u Nevesinju, pod gorom Zalom, u hramu sv. Bogorodice. Krajem XIV v. katedra Humska prenesena je u trebinjski manastir Tvrdoš. U to vreme bio je mitropolit Visarion (1596 g.). Iz manastira Tvrdoša preneta je u drugoj polovini XVIII v. u Mostar, gde i danas postoji. S pomenom imena oblasti, promenuo je i mitropolit humski svoj naziv i nazvao se Hercegovačkn Sem ove glavne katedre, bile su još dve: Mileševska i Petrovažka ili polu-hercegovačka, koje su pod Turcima ukinute. Pre autstrijske okupacije, pravoslavni mitropolit u Mostaru, zavisio je od Carigradskog partijara; a od tada je pod crkvenom vlašću karlovačkog mitropolita i bosansko-hercegovačke vlade. Prelaskom patrijara Arsenija III, i docnije Arsenija IV. u Austriju, zasnovana je i današnja Karlovačka Mitropolija za pravoslavne Srbe, koji se s partijarima odseliše iz Raške i Stare Srbije u Ugarske zemlje. Prvi mitropoliti-patrijari dobiše od Austrijskih careva znatne povlastice za sebe i narod srpski. Srbi su dobili potpunu slobodu veroispovedi, nezavisnu crkvenu upravu i despote; i dok se pećska patrijaršija primicala sve bliže svojoj propasti crkva i narod sprski u Austriji napredovali su i utvrđivali u zauzetim zemljama. Pomagani svojim despotima, koji su tek po imenu bili vladari srpski, partijarsi su s narodom podizali crkve i manastire i pronalazili bogate izvore za održavanje sveštenstva i manastira.

To svedoče bogati Fruškogorski manastiri, u kojima i danas počivaju sveti ostaci: Kneza Lazara, mladoga cara Uroša, Majke Angeline i Stefana Štiljanovića, - ovih mučenika za veru i narod srpski.

Posle smrti patr. Arsenija III, koji je umro u Beču (1706 g.), sabor u Krušedolu izbere za mitropolita Isaiju Đakovića. Kad je 1718 Srbija došla pod vlast austrijskog cara Karla VI, tada je i mitropolija premeštena u Beograd, gde su izabrani za mitropolite: Mojsilo Petrović (1718.) i Vićentije Jovanović (1730). Uskoro Turci zavladaju Beogradom (1739) i mitropolija se premesti opet u Karlovce, gde se i danas nalazi. Kad je autstrijska vojska po ugovoru s Turcima napustila Beograd, prešao je s njom i patr. Arsenije IV. Carica Marija Terazija potvrdi ga za mitropolita Karlovačkog i odobri mu da se može nazvati „patrijar“ (1. okt. 1740). Od 1748 g. izmenjalo se na katedri Karlovačke mitropolije deset patrijara. Oni su bili dostojni predstavnici crkveni i čuvari Pravoslavlja i narodnosti srpske. Poslednji partijar bio je German Anđelić, veliki dobrotvorac austrijskih Srba.

Srpski Svetitelji.

Istorijski život srpskog naroda u staroj srpskoj državi, razvijao se i napredovao ne samo u državno-političkom, već i u moralno-religiskom pravcu. Kao što je bilo junaka na maču i koplju, da pokažu moć državnu, tako isto bilo je boraca za veru i crkvu pravoslavnu, da ojačaju i utvrde jedinstvo i moć duhovnu. To nam najočitije prestavlja radnja i staranje Stef. Nemanje i Sv. Save o srpskoj crkvi i pravoslavnoj veri u Srbiji. Njihovim zauzimanjem, usađeno je na svagda hrišćanstvo u Srba, koji su do toga vremena lutali u mraku neznaboštva i prevrtljivosti u primanju nove vere. Njihove sjajne zadužbine, još i danas svedoče o rodoljublju, pobožnosti i bogougodnim delima, ovih osnivača nezavisne države i crkve srpske. Uticaj njihov na razviće države i crkve srpske, bio je ne samo za života njihova, već i posle smrti, veliki i značajan. A svetim pravedni životom, - do samopregorenja zaslužiše, da ih srpska crkva slavi i veliča kao ugodnike Božje i priznaje za svece.

Sem sv. Simeuna Nemanje „novog mirotočca“ i sv. Save prvog arhijepiskopa, prosvetitelja i učitelja srpskog, u pravoslavnoj srpskoj crkvi, bilo je i drugih ugodnika, na koje se blagodat Božja obilato izlila, za njegov sveti život i bogougodna dela, radi proslavljanja imena Hristova. Meću ovima, naročito zaslužuju pomena: Sv. Vladimir knez zetski (22. maja); Sv. Stefan (Simon monah) prvovenčani kralj (24. sept.); Sv. Arsenije /, arhijepiskop (28. oktob.); Sv. Nikodim. arhijepiskop (11. maja); Sv. Stefan Dečanski (11. nov.); Sv. Car Uroš, - mladi (2. dek.); Sv. Knez Lazar mučenik kosovski (15, juna); Sv. Janićije II prvi srp. partijar (3. sept.); Sv. Maksim arhiepiskop (18. jan.) i majka Angelina (30. jula).

Svim ovim božijim ugodnicima, napisane su zasebne crkvene službe, koje se poju u naročito određene dane u godini; ali se redovno svuda ne praznuju, već mestimice, onde gde je koji svetac živeo i umro. Samo se svuda svetkuje pomen Sv. Sava (14. jan.), i proslavlja kao najveći praznik u Srpstvu. Službe srpskim svetiteljima napisali su većinom srpski svetogorski kaluđeri i njihovi učenici.

Ali nisu svima svecima srpskim još napisane zasebne sužbe. U crkvenoj knjizi „Srbljaku“, koju je sredio po rimničkom (od 1761 g.) neumorni trudbenik na crkvenom polju, potonji mitropolit srpski Mihailo (štampan u Beogradu 1861 g.) ima 22 zasebne službe srpskim svecima i jedna (23-ća) svima ujedno (Sabor srpskim prosvetiteljima 30. avg.). Od njih je nekolicini sam sastavio i napisao službu; a druge su preštampane iz gornjih izdanja.

---

1. Upor. sv. I. str. 48; i sv. II. str. 50.