Istorija srednjeg veka I 2
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
Najstarije stanovništvo Evrope. Varvarski svet s kojim je rimska država dolazila u dodir obuhvatao je u Zapadnoj Evropi mnogobrojna plemena Kelta, Germana i Slovena, kao i plemena starijeg etničkog porekla, koja su sačuvala svoje starinske jezike i društveni način života, plemena koja su se formirala još pre pojave plemena indoevropske jezičke strukture (tj. Kelta, Germana, Slovena) u Zapadnoj Evropi.
Od tog starosedelačkog stanovništva Evrope, koje je govorilo jezicima preindoevropskog — jafetskog — stadija jezičkog razvitka, danas su sačuvani samo baskički jezici pripirenejskog stanovništva današnje severne Španije i južne Francuske (Gaskonja). U rimsko doba stanovništvo: najstarijih plemena zahvatalo je daleko širu oblast. Iberci, čiji su potomci današnji Baski, naseljavali su znatan deo Španije i po svoj prilici južne Galije (Akvitaniju); u jugoistočnoj Galiji i susednim oblastima severne Italije i zapadnih Alpa živela su plemena Liguraca, koja su, sudeći po najstarijim vestima, nastanjivala u rana vremena šire teritorije Zapadne Evrope. Može se pretpostaviti da su uopšte oblasti naseljene tim nastarijim plemenima i u rimsko doba bile daleko šire nego što nam o tome kazuju antički književni izvori.
1. Stari Kelti[uredi]
Područja naseljena Keltima. Kelti, koji su u jezičkom pogledu pretstavljali prelazan stadij razvitka od jafetskog sistema ka indoevropskom, živeli su pred kraj Republike i u doba Rimskog Carstva, po svedočanstvu Julija Cezara, u Galiji, u centralnim oblastima te zemlje, u slivovima reka Loare i Sene, dok su jug zemlje zauzimali Akvitanci, iberskog porekla, a sever Belgi, čije je etničko poreklo bilo nejasno za Grke i Rimljane, jer ih nazivaju čas Keltima, a čas Germanima. U Španiji su Kelti živeli u jugozapadnom delu, dok je centar zemlje bio naseljen plemenima mešanog porekla — Keltibercima. Najzad, u Irskoj i Britaniji Kelti su po svoj prilici činili osnovnu masu stanovništva, deleći se na mnogobrojna plemena. Kelti su isprva stanovali i u gornjem toku reka Rajne i Dunava (Helveti), kao i u Bohemiji (Boji) i zemljama koje se na nju nadovezuju, preduzimajući prepade i preseljenja u susedne oblasti, na primer, u dolinu reke Poa, na Balkansko Poluostrvo i čak u Malu Aziju.
Keltska su plemena, kao što možemo pretpostavljati, pripadala dvema osnovnim grupama: takozvanoj gaelskoj, u koju se mogu uvrstiti plemena Irske i Škotske i kimbarskoj (britskoj) grupi, kojoj su pripadali Valijci iz Velsa i Kornuelsa, Briti iz Britanije, kao i Kelti iz Bretanje, koji su sačuvali svoj bretonski jezik sve do danas. Jezik Kelta ostale Galije malo nam je poznat.
Kelti iz Galije u prerimsko i rimsko doba. Najbolje su nam poznati Kelti iz Galije, zahvaljujući vestima koje nam je o njima dao Julije Cezar. U doba rimskog osvajanja kod Kelta se zapaža prelaz od varvarstva na prvobitne stadije klasnog društva, ali još sa jakim ostacima gentilnog uređenja. Najstariji društveni oblik Kelta bila je rodovska opština (zajednica), koja se dugo vremena zadržala u nekim keltskim oblastima, na primer, u Irskoj, Velsu, Škotskoj i delom u Bretanji. U Galiji je prvobitna rodovska opština sredinom I veka pre naše ere, u doba Julija Cezara, već počela da se raspada. U njoj se izdvaja gornji sloj rodovsko-plemenske aristokratije, koja je, po rečima Julija Cezara, nosila naziv vitezovi (equites). Ti su vitezovi posedovali krupnije zemljišne parcele, koje su obrađivali pomoću robova; osim toga oni su imali i velika stada stoke. Na drugom polu rodovske opštine izdvajaju se osiromašeli ljudi, koje Cezar naziva plebsom. Oni stupaju u zavisan odnos prema krupnim zemljoposednicima i stočarima, postajući ambakti, ili klijenti. Ambakti često dobijaju zajam u stoci, plaćaju svome gospodaru danak u naturi i snose razne obaveze, među kojima i vojnu obavezu, ulazeći u sastav gospodareve družine. Među ambakte spadali su i došljaci, koji su izgubili vezu sa svojim rodovskim zajednicama i koji su se nastanili na pustom zemljištu. Oni su takođe stupali u zavisan položaj prema rodovsko-plemenskoj aristokratiji, koja je sticala sve veću vlast i uticaj u Galiji. Oko tih vođa keltskog društva počinju da se grupišu stalne družine, odane svojim vođama. Stvaranje takvih članova družina (soldurii), odanih svome vođi, nikako nije bitna osobina samo germanske starine, kako to tvrde buržoasko-nacionalistički nemački istoričari.
U keltskom društvu aristokratija je delila vlast sa sveštenicima, takozvanim druidima. Oni su činili posebnu svešteničku organizaciju i sakupljali se na naročite sastanke u centralnoj Galiji. Pored svešteničkih, oni su vršili i sudske funkcije, rešavali razne sukobe koji bi izbili među pojedinim plemenima.
Kelti su bili stalno nastanjeni zemljoradnici, iako je kod njih bilo jako razvijeno i stočarstvo. Stanovali su po selima, okruženim mnogobrojnim salašima, i imali utvrđena utočišta, kuda su se sklanjali prilikom napada neprijatelja. U tim skloništima postojalo je i izvesno stalno stanovništvo, u vidu raznih sitnih zanatlija. Po tim utvrđenim mestima mahom su se nastanjivali kovači, koji su izrađivali oružje. Ta utvrđena mesta (oppida) bila su centri kulta, kao i primitivne trgovine, koja je u to vreme bila veoma slabo razvijena.
Stari Kelti živeli su u pojedinim plemenima, koja su činila plemenske saveze, takozvane »civitates«, čija je međusobna povezanost bila još nestabilna. Pojedini delovi plemena, koja su u znatnoj meri još nosila rodovski karakter, čuvala su izvesnu samostalnost. Na čelu saveza plemena stajala je skupština aristokratije, koju Julije Cezar naziva senatom. Taj »senat« birao je iz svoje sredine funkcionere, civilne i vojne. O prvim začecima države kod Kelta svedoči pojava stalnih državnih poreza.
Kakve je razmere dostizao u tom galskom društvu proces formiranja klasa, može se suditi, na primer, po tome što je vođa Helvećana Orgetoriks (Helvecija je severna Švajcarska), koga pominje Cezar, imao kod sebe nekih deset hiljada robova i drugih od njega zavisnih ljudi. Prema tome, gazdinstvo pojedinih pretstavnika galske aristokratije dostizalo je znatne razmere. Ti »bogataši« iz redova rodovske aristokratije počinju da teže ka neograničenoj vlasti u državi. Razvija se socijalna borba, koja delom potseća na onu svojstvenu starogrčkim tiranijama. Zapažaju se i šire državne zajednice raznih saveza i plemena, sa pojedinim plemenima na čelu. Isprva su hegemoniju među svim keltskim plemenima imali Arverni, a docnije su se između sebe borili oko hegemonije u Galiji Hedui i Sekvanci. Ovi poslednji su čak najmili protiv svojih saplemenika germanskog vođu družina Ariovista.
Rimsko osvajanje ubrzalo je proces formiranja klasa i završilo pretvaranje keltskog društva u klasično robovlasničko društvo; na taj se proces zapravo i svodila takozvana »romanizacija«; ona se vršila osobito intenzivno u južnijim delovima Galije, dok su se po šumovitim predelima na severu još dugo vremena zadržali primitivniji društveni odnosi i stariji i galski dijalekti, koji nisu potpali pod uticaj latinskog jezika. Galska oppida, utvrđena mesta, pretvorila su se u gradove rimskog tipa, sa municipalnom samoupravom, i povezala među sobom mrežom rimskih puteva. Porasla je krupna zemljišna svojina, spojena sa eksploatacijom robova. Pred kraj Rimskog Carstva u Galiji se, kao i u drugim provincijama, razvija kolonat, organizuju se široke vile — posedi rimskog tipa. Galsko stanovništvo meša se sa pridošlim rimskim, obrazujući galo-romansku narodnost, sa posebnim romanskim jezikom.
Galija je u to vreme prolazila kroz istu krizu kroz koju i čitavo Rimsko Carstvo. U njoj često izbijaju krupni ustanci robova i zavisnog seljaštva (bagaudi). Ti ustanci, sprežući se s germanskim osvajanjima, potresaju, a zatim, krajem V veka, i potpuno ruše rimsku vlast u Galiji.
Kelti Britanije i Irske. Vesti kojima raspolažemo o Britanskim Ostrvima, Irskoj (staroj Hiberniji) i Britaniji (starom Albionu) potiču iz vremena Aleksandra Makedonskog (IV vek pre naše ere). Keltska plemena koja su nastanjivala ta ostrva i među kojima su najpoznatiji bili Briti već su znala za upotrebu gvožđa. U njihovoj zemlji odvajkada je obrađivan kalaj, zbog čega su Feničani ta ostrva u još ranije vreme nazivali »kalajnim ostrvima«. Od makedonskog doba sačuvane su ostave novca; njihova nalazišta omogućuju nam da pratimo starinski trgovački put koji je vodio Dunavom, Rajnom, a možda i Loarom, Senom, Ronom i Severnim Morem, i koji je Makedoniju vezivao sa dalekim Britanski Ostrvima. Briti su održavali trgovačke veze i sa Keltima sa kontinenta.
Za sva keltska plemena Britanije karakterističan je rodovski poredak u obliku patrijarhalnog roda, koji se obično naziva terminom klan. Ali su se još u doba Julija Cezara sačuvali u Britaniji ostaci ranijeg, materinskog roda; sačuvala se poliandrija, ili mnogomuštvo, pri čemu je više braće imalo jednu zajedničku ženu. Na osnovu velških, irskih i škotskih spomenika iz docnijeg vremena Engels utvrđuje da »kod Kelta monogamija u XI veku još nipošto nije potisnula brak parova«.[1] Žene su imale pravo glasa na narodnim skupštinama. Kod starih Pikta u Škotskoj kraljevska je vlast nasleđivana po ženskoj liniji.
Kod Kelta je bila razvijena zemljoradnja, ali je osobito veliki značaj steklo stočarstvo. Čak su i kazne za razne vrsta prekršaja određivane brojem krava. U zemljoradnji je preovlađivao sistem ostavljanja zemlje na ugaru; pritom su veliki deo zemlje obrađivale rodovske organizacije, po svoj prilici čitavi klanovi; jedan deo zemlje deljen je periodično među pojedinim gazdinstvima radi samostalne obrade. Još u vreme Julija Cezara izdvajaju se dva staleža, slično onome što se zapaža u Galiji: stalež sveštenika, sličnih galskim druidima, i vitezova — plemenske aristokratije, koja se za razliku od običnih Kelta borila obično na kolima kao stari heroji Homerovog doba.
Osvojivši Galiju, Julije Cezar je preduzeo dva pohoda u Britaniju (55-54 g. pre n. e.). Njega su tamo vukle legendarne vesti kako se na Britanskim Ostrvima ne vadi samo kalaj nego i zlato. Osim toga, rimske su trupe težile tamo da bi došle do što više robova. Prvi pohod, iz 55 g., bio je malo uspešan, zato je drugi pohod, 54 g., krunisan uspehom. Odnesena je krupna pobeda nad vođom saveza britanskih plemena Kasivelanom i uzeti su taoci, posle čega se Julije Cezar vratio na kontinent.
Od tog vremena uspostavljena je tešnja veza između Britanije i Galije. Galski trgovci počeli su da češće posećuju Britaniju. Galski ustanici koji bi pretrpeli poraz u borbi s Julijem Cezarom često su se spasavali na ostrva; isto su tako svrgnute vođe pojedinih britanskih plemena emigrirale u Galiju.
Samo rimsko osvajanje Britanije izvršeno je za vreme vlade cara Klaudija (43 g. n. e.), gotovo 100 godina posle pohodâ Julija Cezara u Britaniju. To osvajanje bilo je diktovano uglavnom interesima rimskih trgovaca i zelenaša: u to vreme mnoge plemenske vođe u Britaniji bile su uhvaćene u mreže rimskog zelenaškog kapitala. Ali je to osvajanje još bilo nesigurno. Uskoro posle toga, šezdesetih godina I veka, dolazi do krupnog ustanka britanskih plemena, pod predvodništvom kraljice jednog od tih plemena — Boadiceje ili Boudike. Taj ustanak, izazvan ugnjetavanjem od strane rimskih trgovaca i zelenaša, bio je ugušen, a odmah zatim dolazi do daljeg osvajanja Britanije. Osobito velike uspehe postigli su Rimljani u Britaniji za vreme namesništva Agrikole, čiju je biografiju napisao njegov zet, čuveni rimski istoričar Tacit. U cilju zaštite od severnih plemena podignuta su dva zida, ustvari dve utvrđene linije: takozvani Hadrijanov bedem i nešto docnije Antoninov bedem.
U buržoaskoj literaturi vođeni su veliki sporovi oko toga u kojoj je meri Britanija bila romanizovana. Arheološki podaci pokazuju da su samo gornji slojevi keltskog društva u Britaniji primali iz Rima visoku materijalnu kulturu, dok je ogromna većina donjih slojeva tog društva i dalje živela u rodovskom poretku. Ipak su po pojedinim mestima nicali rimski logori, oko kojih su se malo pomalo formirale naseobine trgovaca i zanatlija i koji su se pretvarali u gradove; širila se mreža rimskih puteva. Nazivi čitavog niza današnjih engleskih gradova završavaju se na »čester« (na primer Mančester): reč »čester« potiče od rimske reči castrum (logor). Već i samo to svedoči da su, pored starinskih gradova keltskog porekla, kakvi su na primer Londinium (London) ili Eborakum (Jork), mnogi od današnjih engleskih gradova postali na temeljima starinskih rimskih logora. Vile, posedi rimskog tipa, koje nam otkrivaju arheološka iskopavanja, bile su vrlo retke u zemlji. One su se nalazile uglavnom na jugoistoku. Rimski doseljenici — trgovci, činovnici, naročito vojnici — pretstavljali su samo, gornji, tanak sloj britanskog društva.
Veza između Britanije i Rimskog Carstva postepeno slabi, naročito počev od kraja III i tokom IV i V veka, pod uticajem napadâ franačkih i saksonskih plemena sa kontinenta. Radi odbrane Britanije organizovane su pomorske snage i uvedena specijalna dužnost komandanta za odbranu »Saksonske obale« (tj. Lamanša). U isto to vreme padaju i novi napadi sa severa — iz Škotske, i sa zapada — iz Irske.
Povlačenje rimskih trupa sa ostrva za vreme borbe Stilihona sa Alarihom imalo je za posledicu gotovo potpuno iščezavanje onog tankog sloja rimske kulture koji se učvrstio u Britaniji. To je doba takozvanog »keltskog preporoda« u Britaniji; u isto vreme, to je doba jačanja napadâ Skota sa severa i Germana (Saksa, Angla, Jita, Friza) sa kontinenta. Kelti su pružali herojski otpor. Iz tog doba sačuvala se legenda o hrabrom »kralju« Arturu i njegovim »riterima okruglog stola«, koji su docnije uzeti za siže poznatog srednjevekovnog riterskog romana.
Veći deo Britanije podlegao je udarcima Anglo-Saksa; samo su zapad — Vele, kao i Škotska još dugo vremena sačuvali svoju samostalnost. Keltski rodovski poredak i specifična keltska kultura naročito su se trajno zadržali u Irskoj. Tu se čak učvrstila zasebna hrišćanska crkva, koja nije priznavala nad sobom vlast Rima i koja se odlikovala osobenostima kulta. Mnogobrojne irske sage odrazile su legende Iraca o svojim starinskim herojima.
2. Stari Germani[uredi]
Poreklo germanskih plemena. Antički izvori nazivaju obično Germanima niz varvarskih plemena koja su stanovala severno od Dunava sve do Skandinavije i od Rajne do Visle. Ali su prvobitno južne, a možda i zapadne oblasti, te teritorije bile naseljene keltskim plemenima. Osim toga, pobuđuje veliku sumnju pripadnost Germanima mnogobrojnih lugiskih, ili ligiskih, plemena, koja su stanovala u slivu reke Odre i koja su tu ostala posle preseljenja takozvanih istočnih Germana (Gota, Vandala, Burgunda) iz oblasti istočno od Elbe; mešajući se sa Venedima, koji su se tamo preselili sa istoka, krajem takozvane »velike seobe naroda«, ta su plemena udarila temelj Zapadnim Slovenima (Vendi i Lužičani), uglavnom poelbskim (ili polabskim, od slovenskog naziva Elbe — Laba). Najstarije oblasti u kojima su stanovala germanska plemena bile su po svoj prilici slivovi reka Vezera i donje i srednje Elbe, poluostrvo Jitlandija sa susednim ostrvima i jugoistočni deo Skandinavskog Poluostrva.
Na toj teritoriji nastanjenoj starogermanskim plemenima nije tokom čitave istorije živela nikakva jedinstvena rasa. Stanovništvo stare »Germanije« rezultat je mešanja nekoliko fizičkih tipova, koji su se i docnije ukrštavali s raznim drugim etničkim grupama — Keltima, Slovenima, Fincima. Stari Germani pretstavljali su rezultat složenog ukrštanja raznih etničkih i rasnih tipova.
Stari Germani nisu vodili poreklo ni od kakvog jedinstvenog pragermanskog naroda, koji bi sa svoje strane vodio tobože poreklo od nekakvog nekada jedinstvenog »ariskog« pranaroda. Naprotiv, razvitak »germanskih« naroda (Nemaca, Anglo-Saksonaca i dr.) vršio se, kao i razvitak svih drugih naroda sveta, ujedinjavanjem isprva odvojenih plemena u plemenske saveze, a docnije ujedinjavanjem pojedinih plemenskih formacija u narodnosti i najzad u današnje nacije (tek sa razvitkom kapitalističkih odnosa).
Po novom učenju o jeziku, koje je zasnovao akademik N. J. Mar, sva takozvana indoevropska plemena i narodi, pa dakle i germanska plemena, prolazila su, pre no što su se formirala, kroz preindoevropski stadij jezičkog razvitka, koji je on nazvao jafetskim. Sa tog jafetskog stadija jezičkog razvitka sačuvali su se među stanovništvom Zapadne Evrope sve do danas samo jezici pripirenejskog, baskičkog stanovništva, živog ostatka najstarijeg jafetskog stanovništva Zapadne Evrope. Iste takve ostatke jezikâ najstarijeg jafetskog stanovništva imamo danas na Kavkazu (Svanci, Abhažani i druga plemena) i na Pamiru (Veršici).
Kad posmatramo strukturu jednog od germanskih jezika — nemačkog, nalazimo u njemu oko 30% jezičkog sastava koji se ne može objasniti na osnovu samog staronemačkog jezika i koji je ostatak starijeg, preindoevropskog (jafetskog) stadija razvitka tog jezika, na šta ukazuje i niz drugih starijih relikata u tom istom jeziku. Prema tome, otpada mišljenje o posebnom »ariskom karakteru« indoevropskih naroda, koji bi prolazili kroz razvitak koji tobože nema ničeg zajedničkog sa razvitkom drugih naroda sveta.
Razna starogermanska plemena formirala su se postepeno, ukrštanjem raznih rasnih i etničkih tvorevina; u doba kada su kulturniji narodi antike, Grci i Rimljani, došli s njima u dodir, Germani nisu još pretstavljali nikakvo jedinstvo. To su bila pojedinačna samostalna plemena i savezi plemena, koji su se sastavljali i rastavljali, stalno ratovali između sebe, često menjali svoja boravišta, a u mirno vreme nisu čuvali čak ni unutrašnje jedinstvo.
Sama ta plemena nisu znala ni za jedno ime, zajedničko za sve njih. Reč »Germani«, kao što je to sada tačno utvrđeno, dali su toj grupi plemena njihovi susedi Kelti; od njih su ga uzeli i Rimljani i Grci, pri čemu grčki pisci dugo vremena nisu razlikovali Germane od Kelta, koji su s Germanima imali zajedničko jafetsko poreklo.
Područja nastanjena starim Germanima. Od pojedinih krupnih plemenskih saveza u doba Julija Cezara (pedesetih godina pre n. e.) isticao se svevski vojni savez, koji je obuhvatao plemena nastanjena duž reka Elbeg Majne, Nekara i gornje Rajne. U svevski savez ulazili su Langobardi, Semnoni, Markomani i Hermunduri, kao i niz sitnijih plemena na donjoj Rajni i jedna grupa takođe sitnih plemena koja su stanovala na obalama Baltičkog i Severnog Mora, u docnijem Šlezvig-Holštajnu.
Na srednjoj Rajni isticali su se Sugambri (ili Gambriviji) i Marsi, sa kojima su se na istoku graničili Hati, Herusci i druga prirajnska plemena. Sva ta plemena stajala su u tesnoj vezi sa Belgima s ove strane Rajne; jedan njihov deo selio se na levu obalu Rajne.
Severno od donje Rajne, duž obale Severnog Mora, živela su plemena Friza i Hauka, a dalje, severno od ušća Labe i na Jitlandskom Poluostrvu — Angli, Saksi, Tevtonci, Kimbri i niz sitnijih plemena.
Pored svih tih plemena, koja se mogu obuhvatiti jednim nazivom — Zapadni Germani, istočno od njih, duž reka Odre i Visle, živela su plemena takozvanih Istočnih Germana — Goti, Vandali, Burgundi, a na severu, u Skandinaviji, — plemena Severnih Germana: Svioni (preci današnjih Šveđana), Gauti i drugi.
Vesti o Germanima pre Julija Cezara. Proučavanje istorije starih Germana počećemo od doba Julija Cezara (sredina I veka pre n. e.), koji u svojim »Komentarima o galskom ratu« često opisuje svoje sukobe sa raznim germanskim plemenima i daje karakteristiku njihovog društvenog uređenja. Naše ranije vesti o Germanima nisu potpune i konkretne, kao ni verodostojne. Oko 325 g. pre n. e. Pitea iz Marselja prvi put pominje na »Ćilibarskoj obali« (Severnog Mora) Tevtonce. Oko 180 g. pre n. e. pojavljuju se na donjem Dunavu Bastarni — plemena nepoznatog etničkog porekla, koji daju najamnike — »prve landsknehte«, kako ih naziva Engels, — za vojsku makedonskog kralja Perseja u njegovoj borbi protiv Rimljana. Najzad, krajem istog tog II veka pre n. e. u Galiju, a zatim i severnu Italiju, upadaju odnekud, tobože sa dalekog severa, Kimbri i Tevtonci, razbijaju jednu za drugom nekoliko rimskih vojski, da najzad pretrpe odlučan poraz od strane konzula Marija (102-101 g. pre n. e.). Ali su vesti o svim tim plemenima fragmentarne i malo verodostojne. Pređimo na Julija Cezara.
Društveno uređenje u doba Julija Cezara. Julije Cezar prikazuje njemu savremene Germane kao ljude koji žive u rodovskom poretku, po rodovskim zemljišnim opštinama, sa niskim stupnjem zemljoradničke. tehnike i uz preovlađivanje stočarstva. »Zemlja kod njih nije podeljena u privatnu svojinu — kazuje on o Svevima, — i oni ne smeju da ostaju duže od godinu dana na jednom mestu«. Isto to saopštava nam on i o svim Germanima: »Niko kod njih nema tačno odmerenog komada polja, niti poseduje privatnu svojinu, već starešine i vođe dodeljuju svake godine rodovima i zajednicama rođaka zemlju, tamo gde je i koliko je to potrebno, pa ih posle godinu dana nateruju da pređu na drugo mesto«.
Kod Germana zapažamo nizak razvitak proizvodnih snaga u zemljoradnji; ne kaže uzalud Cezar da se Germani »ne bave naročito rado zemljoradnjom« (»agriculturae non student«). To je zemljoradnja sa garenjem, vezana za česte promene obrađenih parcela i za ostavljanje zemlje pod ugar. Pritom se na nova mesta moraju prenositi i sama obitavališta, možda čitava sela i u svakom slučaju pojedine konstrukcije, vezane za obradu oranica, koje su često menjane. Sela su se sastojala po svoj prilici od čitavih rodova, a zemlja je obrađivana, kao što možemo pretpostavljati na osnovu reči Julija Cezara, ne u pojedinačnim, individualnim porodicama, nego u krupnijim rodovskim zajednicama, možda takozvanim velikim porodicama, tj. čitavim zadrugama.
S rodovskim poretkom. stajalo je u tesnoj vezi široko razvijeno gostoprimstvo kod starih Germana. Cezar kazuje da se »kod Germana smatra za greh uvrediti gosta, ma iz kakvog im razloga došli gosti, brane ih od uvrede, smatraju za neprikosnovene, stavljaju im na raspoloženje svoj dom i dele s njima svoju hranu«.
Pored primitivne zemljoradnje sa garenjem, kod Germana Cezarevog doba bilo je jako razvijeno stočarstvo, na šta ukazuje sastav hrane Germana koju Cezar opisuje: oni se hrane uglavnom mlekom, sirom i mesom, daleko manje hlebom. Mnogo vremena posvećuju Germani i lovu.
Sve to stvara veliku pokretljivost stanovništva, koje lako napušta svoja staništa u slučaju ratne opasnosti. Cezar često opisuje kako su za vreme njegovih pohoda preko Rajne najbliža germanska plemena napuštala svoja staništa i odlazila u najudaljenije predele, krijući po šumama svoje bližnje i svoju imovinu i otežavajući time Rimljanima ratne operacije. Ali su ipak Germani, koji su se bavili uglavnom stočarstvom i delom zemljoradnjom, bili relativno stalno nastanjena plemena, gradili (premda nesavršene) kuće, raspoređene u sela (vicus), i imali stalna utvrđena mesta (oppida), kuda su se sklanjali sa stokom za vreme sitnijih ratnih sukoba.
Ti su sukobi bili po svoj prilici prilično česti. Cezar kazuje: »razbojnički prepadi, ako se vrše van granica samog plemena, ne smatraju se za sramotu i ističu se kao sredstvo za vežbanje omladine i sprečavanje nerada«. Ne veli on uzalud za Sugambre da su »odgajeni u ratu i pljačkama«. Evo kako reljefno opisuje Julije Cezar sakupljanje pojedinačnih, privatnih odreda od strane starešina, u cilju vršenja takvih prepada: »Kada kogod od vođa bude na narodnoj skupštini izvikan za predvodnika i pozove ljude da pođu za njim, ustaju oni koji odobravaju i poduhvat i vođu, i obećavaju svoju pomoć, pozdravljeni od sviju; oni od njih koji zatim ne bi pošli za vođom smatraju se za dezertere i izdajice, i gube docnije svako poverenje«.
Rodovski poredak Germana koji opisuje Cezar obeležen je otsustvom društvenih klasa. Cezar izrično kaže da kod njih postoji socijalna jednakost: »Svako vidi da je u imovinskom pogledu ravan najmoćnijim ljudima«. Po njegovim rečima, kod Germana zbog otsustva privatne svojine na zemlju »nema strasti za širenjem privatnih zemljišnih poseda, usled koje jači obično proteruju sa svojih poseda slabije; kod njih nema ni strasti za novcem, koja rađa partije i sukobe«. Nesumnjivo je da se iza ovih Cezarovih moralnih pouka kriju realne osobenosti rodovskog društva, koje je on zapazio. Cezar ukazuje i na to da je kod Germana slabo razvijena trgovina, koja se svodi samo na prodaju opljačkanog i ratnog plena.
U Cezarovo vreme Germani nisu pretstavljali nikakvo čvrsto jedinstvo. Čak ni pojedinačna plemena »nisu u mirna vremena imala nikakve opšte upravne vlasti«; svaki odeljak plemena, koji je nosio očevidno karakter krupne rodovske organizacije, imao je svoje posebne vođe, a to su bile rodovske starešine (maiores natu); njihova je funkcija, po Cezarovim rečima, bila čisto sudska. Vrhovna vlast pripadala je narodnoj skupštini. Samo za vreme rata birane su vojne starešine koje su imale pravo da kažnjavaju smrću.
Svevski savez plemena. U Cezarovo doba među svim germanskim plemenima osobito su se isticali Svevi. On ih naziva najbrojnijim i najratobornijim od svih Germana. Taj naziv obuhvatao je čitav niz plemena: Markomane, Hermundure, Kvade, Semnone, Langobarde i druga sitnija plemena. Sva ta plemena stanovala su duž važnih rečnih puteva toga doba: duž Labe i delom Odre, koja je svojim gornjim tokom povezana s pritokama gornjeg Dunava, a delom i blizu gornje Rajne. U Cezarovo doba svevska plemena počinju da se udružuju u vojne saveze, da razvijaju protiv svojih suseda pojačanu vojnu delatnost, da šalju pojedine vojne odrede čak u udaljeniju Galiju. Pritom su Svevi neke od svojih suseda potisli sa mesta njihovih stalnih staništa; druge su pokoravali i naterivali da im plaćaju stalan danak. Najzad, neka plemena bila su prinuđena da stupe sa Svevima u vojni savez, obavezujući se da će im davati pomoćne vojne odrede. U Cezarovo doba svevski vojni savez stekao je takvu snagu da su Svevi u Cezarovim očima često zaklanjali sobom sve ostale Germane, služili mu kao uzor i primer za opisivanje Germana uopšte. Još prilikom prve svoje pojave u Galiji, 58 g. pre n. e., morao je Cezar da se sukobi s germanskim vojnim snagama na čijem su čelu stajali Svevi.
Ariovist. To je prvobitno bio odred najamnika, po rečima Gala, svega nekih 15 hiljada ljudi, pod predvodništvom Sveva Ariovista, koga su galska plemena Sekvanci i Arverni pozvali da im pruži pomoć (i primi za to platu) u njihovom ratu s jednim drugim galskim plemenom, Heduima. I mi ovde možemo primeniti Engelsove reči da je »plaćeništvo (sistem najamnika — Prev.) sramota i prokletstvo Nemaca postojalo već ovde u prvom zametku«.[2] Malo pomalo te su germanske snage popunjavane odredima raznih germanskih plemena i narasle su u vreme kad je Cezar došao u Galiju na nekih 120 hiljada ljudi; uz to su stalno priticale nove vojne snage. Germani su najpre dobili od svojih iznajmljivača Sekvanaca jednu trećinu njihove teritorije da je nasele. Pošto su odneli pobedu nad protivnicima Sekvanaca Heduima, Ariovistovi Germani su Hedue pretvorili u svoje dažbenike i uzeli od njih taoce, a zatim je Ariovist, ojačavši i zauzevši svojim garnizonima utvrđena mesta Sekvanaca i uzevši i od njih taoce, počeo da zahteva još jednu trećinu zemljišta. U vreme Cezarevog konzulata (59 g. pre n. e.) Ariovist je već imao takav uticaj da ga je rimski senat priznao za kralja i prijatelja rimskog naroda, davši mu bogate poklone. Otpočevši osvajanje Galije, Cezar se morao sukobiti sa Ariovistom, koji je već postao opasan po Rim. U odlučnoj bitki Ariovist je bio potučen, a ostaci njegovih vojnih snaga prebegli su preko Rajne. To je bio prvi pokušaj germanskih odreda da osnuju neku vrstu docnijih varvarskih kraljevina; te će se kraljevine obrazovati na rimskom tlu, ali tada na višoj ekonomskoj bazi, posle »velike seobe naroda«.
Germani u doba Tacita. Agrarno uređenje. Oko 150 godina dele Germane Cezarovog doba od Germana koje nam opisuje Tacit u svojoj »Germaniji« (kraj i veka n. e.). Za to vreme oni su znatno koraknuli napred u svom razvitku.
Germani su se sad već trajnije nastanili. Zemljoradnja je stekla veći značaj u njihovom životu, iako je stoka, koje je kod njih bilo u izobilju, i dalje glavna vrsta bogatstva; lov je već sasvim potisnut u zadnji plan. Ore se, kao uostalom i u vreme Cezara, pomoću pluga sa volovskom zapregom. Ali dok Cezar govori o promeni zemlje svake godine i prenošenju u vezi s tim i obitavališta, dotle Tacit ističe da se oranice, smenjuju redom posle nekoliko godina, što stoji u vezi sa već čvršćom nastanjenošću. Germani žive u stalnim selima; pritom su im kuće razbacane 6ez ikakvog reda, okružene svaka svojim salašem. Germani tada još nisu znali za pravo voćarstvo i povrtarstvo. Od ječma i pšenice već su umeli da prave nešto nalik na pivo.
Kao i u Cezarovo doba, kod Germana se još nije bila razvila privatna svojina na zemlju. Evo kako Tacit opisuje agrarno uređenje kod njemu savremenih Germana: »Zemlju, u zavisnosti od broja zemljoradnika, zauzimaju svi skupa redom, a zatim je dele između sebe po dostojanstvu; podela je olakšana prostranošću polja. Oranica se menja posle nekoliko godina i ostaje im suvišnog zemljišta«.
Nema sumnje da tu Tacit opisuje selo nastanjeno srodnicima. Upravo takvo selo ukazuje se pred nama u Tacitovom kazivanju o tome kako muž kažnjava ženu uhvaćenu u neverstvu: golu, ošišane kose, isteruje je on iz kuće i pred rođacima goni šibom kroz čitavo selo. O istom takvom rodovskom karakteru naselja svedoči i široko gostoprimstvo, koje se sačuvalo u punoj snazi, kao i u Cezarovo doba: »Odreći bilo kome smrtnom utočište, smatraju za greh, svako ga prima i ugošćuje onim što ima. Kad toga nestane, domaćin će ga uputiti gde će naći gostoprimstvo i otpratiti ga tamo; oni bez poziva ulaze u prvu kuću. Ništa ne mari: primaju ih s podjednakom predusretljivošću«. Očigledno, takvo kolektivno gostoprimstvo, neograničeno na okvire pojedinačne kuće, svedoči o prvobitnom stanovanju Germana u seoskim rodovskim grupama koje vode zajedničko gazdinstvo.
Arheologija nam takođe pruža neke podatke u prilog seoske i rodovske opštine. Pri iskopavanjima pojedinih naselja nađene su odvojeno od kuća hlebne peći, koje su očevidno bile zajedničke. Osim toga, pokraj kuća nigde se ne nailazi na prostorije za stoku, što ukazuje na to da je stoka kolektivno gajena u seoskom stadu. Takozvane kuće »sa stubovima«, koje imaju prilično krupne dimenzije, takođe ukazuju na kućne zajednice, na stanovanje u velikim porodicama koje vode zajedničko gazdinstvo.
O načinu eksploatacije zemlje u takvom rodovskom selu upravo se i govori u napred navedenom fragmentu iz 26 glave Tacitove »Germanije«. Tu se opisuje ugarni sistem zemljoradnje. Oranica se menja svakih nekoliko godina (arva per annos mutant); pritom je uzima na obradu čitavo selo (ab universis) u zavisnosti od broja radnih ruku (pro numero cultorum); i to se zauzima po izvesnom redu (invicem) jedna zemljišna površina za drugom, a preostala zemlja stavlja se pod ugar. Zemlja koja će se privremeno obraditi deli se među pojedinim gazdinstvima, verovatno, velikim porodicama, zadrugama, u skladu s produkcionim mogućnostima svakog pojedinog gazdinstva (secundum dignationem); pritom su porodice plemenskih vođa, razume se, bile jače u privrednom pogledu.
Rodovski poredak. O tome da su rodovski odnosi bili na snazi još u Tacitovo doba svedoči nam niz njegovih opisa, iz kojih se vidi da je čitav život jednog Germana proticao ustvari u sredini njegovih srodnika (propinqui) i rodovske organizacije (propinquitas).
U bitki Germani se svrstavaju za borbu po rodovskim organizacijama; njihovi konjički odredi i pešadiske kolone, poređane u obliku klina, sastoje se iz porodičnih i rodovskih zajednica (familiae et propinquitates). Opisujući borbu između dvojice vođa Heruska, Arminija i Segesta, Tacit nam u svojim »Analima« prikazuje ovog poslednjeg kao starešinu ne samo družine nego i rodovskih zajednica datog plemena. U prisustvu rođaka prima se na narodnoj skupštini mladić u broj punopravnih vojnika datog plemena. Za Germana je obavezno da prima na sebe zavadu i prijateljstvo svoga oca ili svojih rođaka. Kod plaćanja odmazde za ubistvo naknadu dobija čitava kućna zajednica (universa domus); rođaci dobijaju deo kazne i za sitnije prestupe. U prisustvu srodnika vrši se sklapanje brakova i isplata miraza; srodnici prisustvuju, kao što smo videli, i pri kažnjavanju neverne žene od strane njenog muža. »Ukoliko je više bližih i daljih rođaka, utoliko je više cenjena starost jednog Germana« — piše Tapit.
Kao opšti termin za oznaku reči »rod« kod starih Germana, koja odgovara grčkom genos i latinskom gens, služila je gotska reč kuni, srednjo- i gornjo-nemački künne. Kako ističe Engels, ta okolnost da od istog korena potiče i reč »žena« — gotski qvino, staroskandinavski kona, kuna (kao god i grčko gyné, slovensko žena), ukazuje na tragove prvobitnog matrijarhata.[3] Iako je u Tacitovo vreme matrijarhat već bio smenjen patrijarhatom, ipak nam Tacit ističe kao relikt da i u to doba »sestrin sin uživa kod svoga ujaka istu čast koju i kod oca; neki čak tu vrstu krvne veze smatraju tešnjom i svetijom, i kod traženja talaca pre biraju upravo nju«. Trag ranijeg matrijarhata pretstavlja i osobito poštovanje žene kod Germana; oni smatraju da žene imaju u sebi nešto sveto i proročansko, i zato ne odbacuju njihove savete i ne prenebregavaju njihova proročanstva; od ugovora koji se sklapaju među državama najrealniji se pokazuju oni koji su potkrepljeni davanjem u zalog uglednih devojaka.
Iz sredine srodnika izdvaja se rodovska aristokratija, sad već u većoj meri negoli u Cezarovo doba.
Sve germanske vođe (principes, reges) koje se pred nama pojavljuju u Tacitovim delima uvek se karakterišu kao pretstavnici te rodovske aristokratije. Starogermanska rodovska aristokratija Tacitovog doba pretstavlja skup aristokratskih rodova koji stoje na čelu pojedinih rodovskih pododeljaka plemena i iz njihove sredine biraju se plemenske i rodovske starešine i vojskovođe. Zato su osobiti ugled i naročite zasluge predaka mogle osigurati zvanje vođe (princeps) i kakvom mladiću. I ma da se vođe biraju na narodnim skupštinama plemena ili pojedinih njegovih delova (gau, pagus), ipak je krug izbora ograničen na postojeće članove aristokratskih porodica koje stoje na čelu plemena i njihovih rodovskih organizacija. U onim plemenima u kojima se već u Tacitovo doba zapaža stalna kraljevska vlast, kraljevi se takođe biraju iz sredine određene aristokratske porodice. Zato se pleme nalazilo u velikoj teškoći kada bi usled, neprekidnih ratova izumrli pretstavnici rodovsko-plemenske aristokratije. Tacit kazuje da su se upravo u takvoj teškoći našli Herusci, koji su na kraju krajeva morali da za kralja prime jednog živog potomka »kraljevskog roda«, Italika, i pored toga što je ovaj živeo u Rimu, daleko od svoga plemena, i već u velikoj meri potpao pod uticaj rimske kulture.
Izdvajanje rodovske aristokratije iznad običnih članova plemena (ingenui, vulgus, plebs) doprineo je u Tacitovo doba i razvitak družinskih odnosa. Dok su se u Cezarovo vreme kod Germana stvarala samo privatna, privremena udruženja, radi vođenja rata o svom trošku i riziku, dotle se sada oko proslavljenih vojskovođa okupljaju ratoborni elementi plemena u stalne družine. Vođe koje se ističu brojnošću i hrabrošću svojih družina postaju čuvene i slavne ne samo u okvirima svoga sopstvenog plemena nego i kod susednih plemena; njima dolaze poslanstva, donose im se darovi, i već sama njihova slava često rešava ishod rata. Ali se takve družine mogu izdržavati i snabdevati oružjem samo na račun pljačke suseda i pomoću ratova. Zato, ako neko pleme živi dugo vremena u miru sa susedima, mnogi ugledni mladići, kaže Tacit, odlaze u sastavu čitavih družina onim tuđim plemenima koja u to vreme vode bilo kakav rat.
Drugi momenat koji je doprineo uzdizanju rodovske aristokratije jeste početak procesa zametanja klasa kod Germana, obrazovanje ropstva. Tacit ovako opisuje glavni oblik ropstva kod Germana. »Ostale robove — veli on — oni ne upotrebljavaju onako kao što to mi činimo (tj. Rimljani I v. n. e.), raspoređujući ih u gazdinstvu na pojedine dužnosti: svaki rob ima svoju kuću i svoje penate, a gospodar razrezuje na njega, kao na kolona, određenu količinu žita, ili sitne stoke, ili odeće, i rob samo to i ima da izvršuje; ostale obaveze u kući snose žena i deca«. Pred nama je oblik ropstva koji veoma potseća na primitivne oblike ropstva u staroj Grčkoj, premda na višem stadiju društvenog razvitka; u Sparti — na helote, na Kritu — robove klerote, u Tesaliji — peneste. Uzdizanju aristokratije doprinelo je i koncentrisanje u jednim rukama krupnijih stada stoke, te jedine i Germanima najprijatnije vrste bogatstva, po Tacitovim rečima. Gomilanje robova i stoke u rukama pojedinih porodica upravo je i izdvajalo te porodice iz ostale rodovske mase, obezbeđivalo im vlast u rodu i plemenu, naterivalo ostale da vođe biraju isključivo iz njihovih redova i izdvajalo te porodice u zaseban stalan sloj rodovsko-plemenske aristokratije (nobiles, proceres, primores gentis). Pretstavnici te aristokratije, okruženi vojnim družinama, posedujući robove i velika stada stoke, odvajali su se sad već i prefinjenim zahtevima u pogledu odevanja i načina života. U isto vreme, po Tacitovim rečima, kod germanskih plemena postojao je običaj da se vođama dobrovoljno donose na dar krupna stoka ili zemljoradnički proizvodi; to se prima kao počasni dar, ali u isto vreme služi. i za zadovoljavanje potreba. Pomenućemo uz to, po Tacitovom kazivanju, da se vođe družina moraju stalno baviti ratom ili pljačkom, da bi mogli izdržavati svoje družine. Očevidno da pretstavnici rodovsko-plemenske aristokratije još nisu imali dovoljno prihoda od sopstvenog gazdinstva za zadovoljavanje sve složenijih potreba, izazvanih tokom društvenog razvitka.
Lično gazdinstvo rodovsko-plemenske aristokratije nije dostiglo, očevidno, neke naročite krupne razmere u poređenju sa prosečnim članovima plemena. Otsustvo ili neznatan broj kućnih robova takođe svedoči o skromnim razmerama ličnog gazdinstva aristokratije; u tom gazdinstvu sve su poslove obavljali sami članovi porodice. U prilog tome govore i podaci arheologije. Grobovi iskopani u velikom broju svedoče o slabom razvitku imovinske diferencijacije; čak se ni najbogatiji grobovi ne mogu ni izdaleka meriti, na primer, sa grobovima kod Skita. Grobovi vođa i njihovih družina ističu se jedino prisustvom mačeva, dok je redovno oružje običnog Germana, prema arheološkim podacima, bilo koplje. Odbranbeno oružje bio je drveni štit. Zbog nevelikih razmera ličnog gazdinstva čak i aristokrata, utoliko su veći značaj u toku sticanja bogatstva igrali kod Germana ratovi i pljačke. »Rat i organizacija za rat sada su postale normalne funkcije narodnoga života... Rat koji se prije vodio samo za osvetu zbog presizanja, ili za proširenje područja koje je postalo nedovoljno, sada se vodi naprosto zbog otimačine, postaje stalnom granom privrede«[4] — kaže Engels, karakterišući taj stadij društvenog razvitka. Takvo stanje stalnog rata pokazalo se veoma korisnim po Rimljane, jer je slabilo Germane. »Neka kod tih plemena nikad ne nestane međusobne omraze!« — piše Tacit.
Politička organizacija germanskih plemena. Takvo društveno uređenje počelo je stvarati u političkom pogledu »vojnu demokratiju« (Engels). Vrhovna vlast pripadala je narodnoj skupštini, koja se sastojala od svih punopravnih članova plemena ili njegovih delova; članovi skupštine skupljali su se naoružani. Tim skupštinama rukovodili su sveštenici. Vođe su iznosile predloge i držale govore; ako se izrečeno mišljenje ne bi sviđalo prisutnima, oni su ga odbacivali bučnim žagorom, a ako se sviđalo, odobravali su mašući kopljima. Na takvim skupštinama vršena su i suđenja, kao i izbori vođa čitavog plemena i pojedinih njegovih delova. Ovi poslednji su rukovodili sudskim pretresima na okružnim narodnim skupštinama, pri čemu je kaznu plaćala obično čitava rodovska organizacija osuđenoga.
Sva važnija pitanja koja su pretresana na narodnoj skupštini razmatrana su prethodno na skupštini okružnih starešina i drugih vođa; manje važna pitanja konačno su rešavana na takvim skupštinama starešina.
Na čelu čitavih plemena stajali su posebni plemenski glavari (principes civitatis), ponekad kraljevi (reges), koji su vršili ujedno funkcije starešina i vojskovođe. Obično su pak pored rodovskih starešina birane i posebne vojne vođe (duces); pri izboru ovih poslednjih nije se polazilo toliko od principa rodovskih odnosa, koliko od ličnih vojničkih kvaliteta.
Kraljevska vlast, koja se pojavila kod čitavog niza plemena na osnovu vojne komande, bila je ipak ograničena, nalazeći se u zavisnosti i od veća starešina i od narodne skupštine. Svaki pokušaj da se ojača kraljevska vlast obično je dovodio do sukoba sa tim organima rodovskog društva.
Kod plemena kod kojih se uzdigla kraljevska vlast zapaža se izvesno plemensko jedinstvo, naročito za vreme rata. Kod onih plemena kod kojih još nije bilo kraljevske vlasti tog jedinstva često uopšte nije bilo; pojedini delovi plemena sa pojedinim vođama na čelu mogli su voditi samostalnu spoljnu i unutrašnju politiku, ustajući ponekad s oružjem u ruci jedni protiv drugih. Tako su se u plemenu Heruska dešavali česti razdori između pojedinih vođa, koji su stajali na čelu raznih delova plemena, na primer, između Arminija i Segesta, od kojih se prvi borio protiv Rima, a drugi bio rimski saveznik.
Razlike u stupnju razvitka pojedinih plemena. Takvo je bilo uređenje starogermanskog društva, koje je u Tacitovo doba prolazilo kroz poslednji stadij rodovskog društva, ili varvarstva, kako kaže Engels.[5] Ali su se kod nekih plemena zapažale i izvesne osobenosti u njihovom društvenom razvitku. Neka germanska plemena, osobito ona koja su se naseljavala na rimskoj teritoriji s položajem podanika Carstva (na primer, Batavci i Ubijci), otišla su nešto dalje u pogledu privatne svojine i imovinske diferencijacije. Njihove vođe, koje su sada često stupale u rimsku vojnu službu, sticale su sebi krupnije zemljišne posede, koji potsećaju na rimske vile. Takav je bio, na primer, jedan od vođa batavskog ustanka iz 70 g. — Civilis.
Ali pored plemena kod kojih se zapaža veći razvitak privatne svojine na zemlju i nešto veća imovinska diferencijacija, koja je dovodila do zametanja klasa, moramo istaći na drugom, suprotnom polu plemena koja su se nalazila ispod opšteg stupnja društvenog razvitka koji su Germani već bili dostigli. Takvo je, na primer, primorsko pleme Hauka, koji su živeli na obali Severnog Mora, blizu ušća Emsa i na susednim ostrvima. U svojoj »Istoriji prirode« Plinije nam opisuje te Hauke kao veoma primitivno pleme, koje živi od ribolova, ne zna za zemljoradnju ni stočarstvo, pa čak ni za lov. Njihova obitavališta potsećaju na sojenice, uslovljene periodičnim morskim plimama; piju samo kišnicu, koju skupljaju u naročitim jamama; kao gorivo služi im treset, koji oni vade. I Tacit govori o tim primorskim Haucima kao o pomorskim gusarima, koji pljačkaju obale severne Galije.
Germani i Rim. Rimska osvajanja u Germaniji. Posle Cezarovog osvajanja Galije Germani su postali neposredni susedi Rima, vršeći česte napade na Galiju. Posinak cara Avgusta Druz (12-9 g. pre n. e.), docnije car Tiberije i njegove vojskovođe (8 g. pre n. e. — 6 g. n. e.) preduzeli su nekoliko pohoda preko Rajne i pokorili niz germanskih plemena s one strane Rajne, tako da je Germanija sve do Labe smatrana već za rimsku provinciju. Na osvojenoj teritoriji Rimljani su osnivali tvrđave, rodovska aristokratija pojedinih germanskih plemena počela je da stupa u rimsku službu. U Kelnu, gradu Ubijaca, zaveden je carski kult, kojim je rukovodio germanski sveštenik.
Ali je 9 g. n. e. vlast Rima preko Rajne bila srušena jednim udarcem. Novi namesnik Germanije Publije Kvintilije Var počeo je da među germanskim plemenima zavodi rimsku administraciju, tuđu njihovom rodovskom poretku, i rimske sudove. Buknuo je ustanak, pod hegemonijom Heruska i sa Arminijem na čelu. Ovaj se ranije nalazio u rimskoj službi i imao titulu rimskog viteza. Zahvaljujući veštoj Arminijevoj taktici Var je zajedno sa tri legije i sa pomoćnim trupama upao u klopku u Teutoburškoj Šumi; gotovo čitava rimska vojska bila je uništena, a sam Var izvršio je samoubistvo.
Od tog vremena granica između Rima i Germanije postala je Rajna; samo su plemena na morskoj obali — Batavci, Frizi i Hauci — privremeno ostali pod vlašću Rima. Čak ni Germanikovi uspešni pohodi preko Rajne nisu mogli da tu uspostave rimsku vlast. Osvajačka politika zamenjena je odbranbenom. Od Rajne, kod današnjeg Koblenca, do Dunava, kod današnjeg Regensburga, podignuta je linija utvrđenja, takozvani rimski bedem, limes Romanus. Sva ta linija sastojala se od rova sa ogradom od kolja i bila ispresecana pojedinim utvrđenjima i vojnim položajima, spojenim između sebe vojnim putevima; u pozadini se protezala linija velikih vojnih logora, uglavnom duž Rajne. Glavni uzrok za prelaz Rima od osvajačke politike na odbranbenu ležao je u unutrašnjoj krupnoj promeni same rimske vojske. Slobodnog seljaštva, osnovice nekadašnjih rimskih legija, sada je gotovo sasvim nestalo. U vojsci koja je Rim branila od varvara sve veći značaj sticali su pomoćni odredi, regrutovani velikim delom iz redova istih tih varvara. Nekadašnja taktika i strategija sve su više opadale. Vojska je bila sposobna samo za odbranu granica.
Miroljubivi odnosi između Germana i Rima. Jedan deo germanskih plemena stupao je u miroljubive odnose s Rimom, potpadajući pod uticaj više kulture. Na donjoj Rajni, u zemlji Ubijaca, osnovana je rimska kolonija — Colonia Agrippina (današnji Keln), koja je postala centar trgovačkih veza sa Germanima preko Rajne. Na Dunavu uspostavljene su trgovačke veze sa Hermundurima; tu je centar tih odnosa postala rimska kolonija Augusta Vindelicorum (današnji Augsburg). Rimski trgovci dopirali su do prestonice kralja Maroboda. Neka plemena sklapala su sa Rimljanima saveze, druga su čak dobijala od Rima svoje kraljeve (na primer, Herusci). Pojedini Germani, ponekad i čitave družine, stupaju u službu Rima. Germani zarobljeni za vreme ratova obrađuju kao robovi i koloni carsku zemlju rimske aristokratije. Malo pomalo, sve više germanskih elemenata prodire u rimsko društvo.
Ustanak Civilisa i Markomanski rat. 69-70 g. izbio je ustanak Batavaca i Kaninefata, pod predvodništvom Civilisa. Njima su se pridružili Frizi, Hati, Tenkteri, Brukteri, među kojima je krupnu ulogu igrala proročica Veleda. U to vreme vodio se rat između dvojice pretendenata na carski presto, Vitelija i Vespazijana; rimske trupe koje su podržavale Vespazijana u Galiji uzele su učešća u ustanku. Osim toga digla su se i neka galska plemena, čije su vođe želele da osnuju nezavisno »galsko carstvo«. Posle privremenog uspeha oni su bili pobeđeni.
Posle tog ustanka proteklo je nekih sto godina u relativnom miru, sve do takozvanog Markomanskog rata (165—180 g.), kada je za vreme vlade cara Marka Aurelija germansko pleme Markomana, zajedno s drugim germanskim, sarmatskim, alanskim i tračkim plemenima (ukupno nekih 18 plemena), upalo u podunavske rimske provincije, a pojedini odredi prodrli čak na teritoriju same Italije, usput je pustošeći.
Markomanski rat bio je ustvari predigra za docniju »veliku seobu naroda«.
Religija starih Germana. Religija starih Germana naučno je veoma malo ispitana. Raširena buržoaska »rasistička« koncepcija starogermanske religije stavlja u osnovu njenog razvitka uvek isti pranarod (arijevce), koji je imao ne samo poseban, njemu svojstven prajezik, iz koga su se docnije tobož razvili svi poznati indoevropski jezici, nego i posebnu, njemu svojstvenu prareligiju, iz koje su se tobože razvile sve poznate religije indogermanskih naroda, pa dakle i religija starih Germana. Međutim, religija, kao i svaka ideologija, prolazila je u svom razvitku kod svakog pojedinog naroda kroz stadije opšte svim tim narodima, stadije koji odgovaraju određenim stadijima društvenog razvitka kroz koje prolaze svi narodi na svetu. Prvobitno religije i kultovi pojedinih rodovskih grupa i plemena, zatim religije i kultovi plemenskih saveza i najzad religije raznih krupnih naroda i nacija, koje su često zajedničke za čitave njihove grupe, — sve te religiske pretstave i kulture odražavale su u svom razvitku postupne etape razvitka matrijarhata i patrijarhata, perioda antičkog ropstva, feudalizma i kapitalizma, da najzad iščeznu zajedno sa likvidacijom eksploatacije jednog čoveka od strane drugog i sa izgradnjom komunističkog društva.
Prema tome, ne prvobitno jedinstvo već mnoštvo lokalnih kultova i verskih sistema — to je polazna tačka istorije religije kod pojedinih plemena i naroda.
Ona religija koja se obično prikazuje kao religija starih Germana održava verske pretstave docnijeg perioda, koje su se formirale u Skandinaviji i na Islandu tek u razdoblju od XI do XIII veka n. e. i koje su nam sačuvane u legendama »Ede«; te pretstave nose na sebi pečat doba formiranja feudalnih klasnih odnosa na severu i čak tragove uticaja hrišćanstva. U tim verskim nazorima starih Skandinavaca došao je do izraza viševekovni sakupljački i sistematizatorski rad mnogobrojnih narodnih pripovedača-skalda, koji su nastojali da dovedu u sklad heterogene verske pretstave raznih plemena i njihovih saveza, da stvore jerarhiju bogova, sa vrhovnim božanstvom Odinom (Vodanom) na čelu. Prema tome, o tim verskim pretstavama Skandinavaca treba govoriti u glavi o ranoj istoriji Skandinavije.
Što se tiče verskih nazora germanskih plemena u doba Cezara i Tacita, naši podaci o njima krajnje su oskudni.
Julije Cezar tvrdio je da Germani nisu imali sveštenika sličnih galskim druidima, već da su kao bogove poštovali samo prirodne sile: sunce, vatru i mesec; zato su kod njih postojale proročice, koje su gatanjem pomoću specijalnih štapića proricale eventualan ishod bitke.
Konkretnije podatke o starogermanskoj religiji imamo u Tacitovim vestima. Kod Germana su u to doba već postojali sveštenici i hramovi, kao i sveta mesta posvećena bogovima (naročito sveti gajevi), a takođe i likovne pretstave bogova. Očevidno, adoracija prirodnih sila dobija već antropomorfan karakter. Veliku ulogu i dalje igraju proročice, koje čak utiču na međunarodne odnose, kao što je to, na primer, bio slučaj sa napred pomenutom proročicom Veledom. Pojedine proročice putovale su u Rim u diplomatske svrhe, bile pretstavljane caru, dobijale darove, pa se zatim vraćale u otadžbinu. Široko je bilo razvijeno prinošenje ljudskih žrtvi, naročito zarobljenika, u čast vrhovnih bogova.
Svako pleme imalo je svoje verske kultove, ali sada veliki značaj stiču kultovi čitavih plemenskih saveza. Takav kult bio je poznat, na primer, kod svevskog saveza plemena oko Labe, čiji su se pretstavnici sakupljali u svetom gaju plemena Semnona i tu vršili kult prinošenja ljudskih žrtava. Drugi takav kult bio je poznat na severu, kod niza sitnih plemena koja su živela u južnom delu Jitlandskog Poluostrva. Na jednom od ostrva Baltičkog Mora postojao je sveti gaj posvećen boginji Nertus, majci-zemlji; tu su se nalazila boginjina sveta kola. U izvesno vreme ta su kola, u koja su bile upregnute junice i koja su od neposvećenih bila zaklonjena zastorom, obilazila plemena, koja su se klanjala boginji, i onda su svuda nastupali veliki praznici u čast boginjine posete.
U to vreme zapažaju se i pokušaji sastavljanja genealogije bogova, praroditelja pojedinih plemena. Tacit kazuje da su Germani zamišljali da tri glavne grupe zapadnogermanskih plemena — Ingevoni, Istevoni i Herminoni — vode poreklo od tri sina pračoveka Mana, sina boga Tuisto (ili Teuta — otuda Tevtonci i današnji Deutschen, ili Teutschen), koga je rodila vrhovna boginja — majka-zemlja. Ali su u Tacitovo doba postojali i drugi pokušaji sličnih genealogija, koji su težili da obrazlože poreklo i drugih plemena.
U to doba sačuvala su se kod pojedinih plemena i zasebna plemenska vrhovna božanstva i najstariji kultovi vrhovnoj boginji — majci-zemlji, koji potiču još iz vremena matrijarhata. Malo pomalo te starinske kultove smenjuju kultovi muških vrhovnih božanstava, koja personifikuju nebo, sunce i prirodne sile s njima u vezi. Antički pisci upoređivali su ta muška božanstva s rimskim bogovima — Merkurom, Marsom, Herkulom i Vulkanom. Ta muška božanstva poznata su docnije pod raznim imenima: kod Sveva poštovan je bog Ciu, kod Bavaraca (potomaka starih Markomana), kao god i kod Heruska, — bog Er (Eor ili Heru), kod grupe herminonskih plemena — Irmin (Hermin ili Hermun, kao i kod Hermundura), kod severnih plemena — Odin (Vodan).
Pored vrhovnih božanstava, poštovanje prirodnih sila stajalo je u vezi i sa kultom mnoštva bogova, mnogobrojnih duhova, dobrih i zlih, koji žive pod zemljom u obliku patuljaka i bave se obradom metala, ili zlih džinova, koji vode stalnu borbu sa svetlim božanstvima; najzad, u obliku raznih nižih duhova svetlosti — elfâ. Sačuvali su se ostaci totemizma, vezani za pretstavu o pretvaranju bogova u razne životinje i za posvećivanje bogovima niza životinja. Najzad, postojalo je i verovanje u zagrobni život i kult mrtvih, koji je nalazio svog izraza u pogrebnim ceremonijama.
3. Stari Sloveni[uredi]
Poreklo slovenskih plemena. Pitanje porekla slovenskih plemena tek se nedavno počelo obrađivati u našoj sovjetskoj istoriskoj nauci, i zato još mnogo šta ostaje nejasno. Sam termin Sloveni prvi put postaje uobičajen tek kod pisaca VI veka (Pseudo-Cezarija Nazijanca, Menandra, Jovana Efeskog, Prokopija, Jordanesa, Pseudo-Mavrikija), koji ga upotrebljavaju za niz prekodunavskih plemena, koja se pojavljuju još u IV veku. Ranije, u razdoblju od I do III veka, preci Slovena bili su poznati pod imenom Venedi (Veneti, Vinidi), a po svedočanstvu Prokopija, i pod imenom Spori.
Po svedočanstvu Plinija, Tacita (I v. n. e.), Ptolemeja (II v. n. e.), i takozvane »Pojtingerove« karte (IV vek) Venedi su živeli na srednjem toku reke Visle i dalje na istok, dopirući do baltičke obale na severu i do Karpata i Dunava na jugu. Još tada su se ta plemena razlikovala od ostalih plemena Sarmatije stalnom nastanjenošću i bavljenjem zemljoradnjom.
U VI veku Venedi postaju poznatiji pod imenima Slovena (Stlavina, Slavina, Sklavina) i Anta, od kojih su prvi živeli u slivu reke Visle pa sve do Dunava na jugu, a drugi na obalama Crnog Mora, duž Dnjestra i Dnjepra (Srednje i Gornje Podnjeprovje).
Krajem VI veka Sloveni su već zauzimali zamašnu teritoriju od Elbe (Labe) do Dona, Oke i Gornje Volge i od Baltičkog Mora do Srednjeg i Donjeg Dunava i Crnog Mora. U VI i VII veku Sloveni su zaposeli široka područja na Balkanskom Poluostrvu, zalazeći daleko na jug. Može se pretpostavljati da su Venedi, mešajući se u svom prodiranju sa starosedeocima zapadnih i južnih perifernih oblasti čitavog tog širokog područja koje su nastanili, udarili temelj docnijim Zapadnim i Južnim Slovenima.
Na zapadu, istočno od Labe, poznata su nam još u I veku n. e. mnogobrojna plemena Lugijaca. Kao što je već pomenuto, ta su plemena posle odlaska Istočnih Germana (Gota, Burgunda, Vandala), koji su privremeno živeli na toj teritoriji, ostala u svojoj otadžbini i stopila se sa Venedima koji su prodirali sa istoka. Nisu se uzalud kod Zapadnih Slovena sačuvali takvi plemenski nazivi kao što su Vendi i Lužičani. U vezi s tim interesantna su i ukazivanja nekih antičkih pisaca da su istočno od Labe postojala još u vremenu od I do V veka n. e. plemena čija su imena veoma bliska docnijim slovenskim. Na primer, Strabon (I vek n. e.) pominje pleme Mugilona na mestu na kome docnije (u X veku) znamo za pleme Mogiljana. Istoričar Prisk (V vek), koji opisuje život plemena koja su ulazila u Atilin hunski savez i živela u Panoniji, ukazuje na to da kod njih postoji više slovenskih reči (na primer, med za oznaku medovine), što svedoči o tome da su u Panoniji još u V veku postojali slovenski elementi.
Na specifičnost plemena koja su nam docnije poznata pod imenom Lugijaca, na njihovu različnost od germanskih plemena — ukazuju i podaci arheologije. U razdoblju od XIV do IV veka pre n. e. na prostranoj teritoriji istočno od Labe (uglavnom istočna Nemačka, Češka, Slovačka, Poljska) poznata je takozvana lužička kultura, koja se jasno razlikovala od njoj savremene kulture u oblastima na zapad od Labe, oblastima koje se smatraju za teritoriju predaka germanskih plemena. Poznata su lužička naselja sa dugim kućama »sa stubovima«, u kojima su živele čitave rodovske grupe, sa zajedničkim ambarima za žito, zajedničkim oborima za stoku u centru sela i sa zajedničkim pećima za hleb, sa ostacima dobro obrađene specifične keramike i grobovima u kamenim sanducima (cistama) sa takozvanim »loptastim« amforama. Lužička kultura dovodi nas do docnijih mnogobrojnih lugiskih plemena, koja su nastanjivala tu teritoriju i koja su bila njeno prastaro stanovništvo, a preko Lugijaca — do još docnijih Zapadnih Slovena.
Može se pretpostavljati da i u oblastima južno od Dunava, u kojima se vršio proces formiranja Južnih Slovena, slovenska plemena nisu bila čisto pridošli elemenat, već da su se stopili sa starosedeocima — Tračanima i Ilirima. U protivnom slučaju postaje potpuno neshvatljivo kuda su nestali mnogobrojni Iliro-Tračani, koji su nastanjivali tu teritoriju. Nije slučajnost što su Sloveni prilikom prvih svojih napada na Istočno rimsko carstvo nazivani još »Getima«, starinskim tračkim plemenskim imenom.
Autohtonost slovenskih predaka u Istočnoj Evropi, istočno od Visle, potvrđuje i arheologija. Arheologija pokazuje neprekidnost razvitka stalno nastanjenih zemljoradničkih plemena Srednjeg Podnjeprovja — od skitsko-sarmatskog perioda (Skiti — orači), preko kulture Anta sve do docnije slovenske kulture Kijevskog perioda. Srednje Podnjeprovje odvajkad je bilo krupan kulturni centar, koji se razvijao u tesnoj vezi kako sa zapadnim slovenskim oblastima, tako (i naročito) sa stepskim skitsko-sarmatsko-gotsko-hunskim kulturnim jugom, koji je severu predavao nasleđe kulture antičkih gradova na Crnom Moru. Posle raspada hunskog plemenskog saveza antska su plemena i dalje razvijala onu kulturu koja se formirala na Crnom Moru još u vremenu od II do V veka n. e.
Na severu, duž Gornjeg Dnjepra, Zapadne Dvine, Gornje Oke i Volge, arheologija pokazuje drugi centar etnogeneze Istočnih Slovena, koji stoji u tesnoj vezi s plemenima takozvane đakovske kulture, plemenima koja su tu postojala od početka I milenija pre n. e. pa sve do polovine I milenija n. e. Približavajući se tom centru sa zapadne strane, ležala je oblast u kojoj su se formirala plemena takozvane baltičke grupe, od kojih su se do danas sačuvali Litvanci i Letonci. Severni centar slovenske etnogeneze obuhvatao je niz plemena, poglavito zemljoradničkih, ali sa jako razvijenim stočarstvom; ta su plemena živela u patrijarhalnom rodovskom poretku, sa kulturom koja je prvobitno nešto zaostajala iza više kulture Srednjeg Pridnjeprovja. Ali su tesne veze između severa i juga sve većma nivelisale te razlike, doprinoseći utvrđivanju etničkog i kulturnog jedinstva; ono se kod Istočnih Slovena zapaža otprilike sredinom I milenija n. e.
Društveno uređenje kod starih Slovena. Naše vesti o društvenom uređenju starih Slovena, koje potiču od pisanih izvora, odnose se na docnije vreme negoli podaci o starim Germanima. To dolazi otuda što je Rimsko Carstvo došlo u neposredan dodir sa Slovenima znatno docnije. Ipak nam još Tacit saopštava da su preci Slovena — Venedi — slični Germanima, da su stalno nastanjen zemljoradnički narod i da se jako razlikuju od svojih suseda, šumskih lovaca Fena (Finaca), i od stepskih stočaranomada Sarmata. Isto to potvrđuje nam i arheologija.
Društveno uređenje starih Slovena opisuju nam pisci VI-VII veka (Prokopije u nizu dela, Pseudo-Mavrikije u »Strategikonu«, vojnoj raspravi s kraja VI i početka VII veka); njihove oskudne podatke treba dopuniti podacima arheologije. Pritom se može govoriti podjednako i o Slovenima i o Antima. »Plemena Slovena i Anta sličnog su načina života i karaktera, i slobodoljubiva; njih ni na koji način ne možeš naterati na ropstvo ili potčinjavanje« — kaže izvor (Pseudo-Mavrikije) istovremeno i o Slovenima i o Antima.
Stari Sloveni bili su stalno nastanjen narod koji se bavi zemljoradnjom kao glavnom granom proizvodnje, sa široko razvijenim stočarstvom, lovom, ribolovom i pčelarstvom (divljim). Pseudo-Mavrikije veli o Antima da »imaju veliku količinu raznovrsnih konja i zemaljskih plodova koji leže u ambarima, a naročito prosa«. Na Srednjem Dnjepru već je bila poznata plužna agrikultura. Sloveni su znali i za obradu gvožđa i izrađivali svakovrsne zanatske proizvode (bronzane ukrase sa inkrustacijama, posude od gline, koje su ponegde već izrađivane na grnčarskom vitlu itd.).
Stari Sloveni živeli su po selima, ponekad prilično velikim, naseljenim čitavim rodovskim grupama; stoga su i docnije takva sela često dobijala nazive koji se završavaju na ići, -ovići, -ovci. Privredna jedinica bila je partrijarhalna velika porodica ili velika porodična zajednica, koja se kod Južnih Slovena zvala kuća ili zadruga.
Engels ovako karakteriše tu slovensku porodičnu zajednicu: »...patrijarhalna kućna zajednica, kako je još danas nalazimo kod Srba i Bugara pod imenom zadruga ili bratstvo... sačinjavala je prelazni stupanj između iz grupnog braka proizrasle matrijarhalne porodice i inidividualne porodice modernoga svijeta... Južnoslovenska zadruga daje najbolji još živi primjer takve porodične zajednice. Ona obuhvaća više generacija, potomaka jednog oca, s njihovim ženama, koje sve žive zajedno na jednom dvoru, zajednički obrađuju svoja polja, hrane se i odijevaju iz zajedničke zalihe, a višak prihoda posjeduju zajednički. Zadruga je pod vrhovnom upravom domaćina, koji je zastupa prema vani... Njega biraju i nipošto ne mora biti najstariji«.[6]
Staroslovenska naselja upravo su se i sastojala od takvih velikih porodičnih zajednica. Na to ukazuje i saopštenje Pseudo-Mavrikija da se po antskim naseljima pojedina polupodzemna obitavališta spajaju međusobno tajnim hodnicima, pretstavljajući na taj način čitave komplekse odaja, ujedinjene zajedničkim gazdinstvom.
Velike porodične zajednice ujedinjavale su se u rodove i plemena, sa plemenskim vođama (filarsima, kako ih nazivaju vizantiski pisci) na čelu. Ali vlast tih vođa nije bila velika, veliki su značaj imale narodne skupštine (veća). Prokopije nam saopštava o Slovenima: »Tim narodom ne upravlja jedan čovek, već od iskona žive u demokratiji. Zato oni o svemu što je za njih korisno i štetno većaju zajednički«. To dolazi otuda što kod starih Slovena još ne zapažamo podelu na klase. Prvi zameci ropstva nosili su još potpuno patrijarhalan karakter. Pseudo-Mavrikije ovako karakteriše ropstvo kod starih Slovena. »Svoje zarobljenike oni ne drže u ropstvu neograničeno vreme, kao ostali narodi, nego, ograničivši im rok, ostavljaju im da biraju: ili žele da se uz izvestan otkup vrate u svoju otadžbinu, ili da ostanu tu gde su na položaju slobodnih ljudi i prijatelja«.
O patrijarhalnosti života Slovena i Anta svedoči i gostoprimstvo, koje je kod njih široko razvijeno. »Prema gostima ljubazni su i blagonakloni, i prate ih iz mesta u mesto, gde je to ovima potrebno, tako da ako se nebrižljivošću nekog domaćina desi da gost pretrpi kakvu štetu, zameće njegov sused, koji mu je gosta predao, kavgu protiv njega, smatrajući osvetu gosta za svetu dužnost«. (Pseudo-Mavrikije).
Neprekidni ratovi koje su Sloveni vodili sa svojim susedima dovodili su do razvitka vojne demokratije kod njih. Ponekad se kod njih obrazuju i krupne zajednice, čitavi savezi plemena. Kod Anta se u IV veku, za vreme ratova sa Gotima, uzdiže knez Bož, koji je stajao na čelu 70 starešina. Ali su takve zajednice bile kratkog veka. Zato je Pseudo-Mavrikije mogao pisati o Slovenima: »Pošto kod njih ima mnogo kneževa, a ovi su nesložni između sebe, nije zgoreg privući neke od njih na svoju stranu, bilo rečima bilo darovima, a naročito one bliže granici, pa navaliti na druge, da ih ne bi neprijateljstvo sve složilo i ujedinilo pod vlast jednoga«.
Naoružanje Slovena bilo je veoma primitivno; svaki vojnik bio je naoružan sa dva kratka koplja, ponekad i štitom. Upotrebljavali su i luk i strele namazane otrovom. Omiljena taktika Slovena, kao i svih varvara, bilo je stvaranje zaseda i vršenje iznenadnih napada po teško prohodnim mestima.
Ali rimski pisci ističu da su Sloveni vrlo brzo savladali rimsku vojnu tehniku, pa i složenu tehniku opsade utvrđenih gradova. Sloveni su umeli da grade čamce od jednog debla i preduzimali su ponekad na njima veoma daleke pomorske pohode.
U VI-VII veku Sloveni su toliko ojačali da su postali opasni po Istočnorimsko carstvo. Oni su probili dunavsku granicu i širokom bujicom jurnuli na teritoriju Carstva, vršeći tu ulogu sličnu ulozi Germana u pogledu Zapadnorimskog carstva. Ali Sloveni nisu srušili Istočnorimsko carstvo, neto su veoma doprineli padu robovlasničkog poretka u njemu.
Religija starih Slovena. Religija starih Slovena sastojala se u poštovanju prirodnih sila. »Gospodarem sveta — kaže Prokopije o Antima — oni smatraju jednog boga gromovnika i prinose mu na žrtvu bikove i druge žrtvene životinje... Oni štuju takođe reke i nimfe i druga božanstva, i pritom svima njima prinose žrtve i gataju«. Takvo vrhovno nebesko božanstvo kod niza plemena bio je Perun (Pirin — kod Bugara, Porenucije — kod Pomeranskih Slovena). Čitav niz plemena imao je zajednička i druga vrhovna božanstva, na primer Svaroga, boga neba, zaštitnika kovačkog zanata; pored ruskih Slovena, on je bio poznzt i kod Pomeranskih Slovena, gde je poštovan njegov sin Svarožić, bog vate. I Istočni i Zapadni Sloveni znali su za boga stada Velesa. Ali pored tih bogova koji su zajednički gotovo svim plemenskim grupama, mi znamo i za lokalna božanstva, koja mahom personifikuju sunce. Takav je bio kod kijevskih Slovena bog Hors; to ime znači na iranskom sunce i ukazuje na veze starih Slovena i njihovih predaka preko Skita i Sarmata sa iranskim svetom. Takva su bila božanstva Dažd-bog, Svjatovit (u obliku četvoroglavog idola), Triglav, Jarovit. Zapažaju se i neki ostaci starije religije iz doba matrijarhata, na primer, u obliku poštovanja boginje plodnosti, majke zemlje, boginje Žive, ili u obliku poštovanja pojedinih elementarnih duhova — duhova vodâ, šumâ i poljâ. Predmeti verskog kulta bili su kladenci, izvori, sveti gajevi, sveta ostrva i brda. Božanstva roda bili su »rod« i »rožanica«, a božanstvo-zaštitnik kuće (porodice) — »domovoj«.
I. Klasici marksizma. Marks, Oblici koji prethode kapitalističkoj proizvodnji. »Proleterska revolucija«, br. 3, 1939. — Marks i Engels, Prepiska. Pisma od 14 i 25 marta 1868 g., 22 novembra, 8 decembra 1882 g., Dela, t. XXIV. — Engels, Poreklo porodice, privatnog vlasništva i države, Dela, t. XVI, deo I. (Vidi hrvatski prevod. — Prev.) — Engels, Prilog istoriji starih Germana, Dela, t. XVI deo I. — Engels, Marka, Dela, t. XV.
II. Izvori. Cezar, Beleške o galskom ratu. — Tacit, Germanija. — Strabon, Geografija. — Stari Germani. Zbornik dokumenata u redakciji Udaljcova, Moskva, 1937. — Hrestomatija za istoriju srednjeg veka, u redakciji Gracijanskog i Skaskina, t. I, Moskva, 1939, str. 3-30. — Socijalna istorija srednjeg veka, u redakciji Kosminskog i Udaljcova, t. I, 1927, str. 35-100. — Hrestomatija za zapadno-evropsku književnost. Srednji vek (IX-XV vek), u redakciji Šorove, 1938, str. 125-144.
III. Studije. Priručnici. Maurer, Uvod u istoriju opštinskog, zadružnog, seoskog i gradskog uređenja i društvene vlasti. Moskva, 1880. — Fistel de Kulanž, Istorija društvenog poretka u staroj Francuskoj, t. I, Moskva, 1901. — Opšta istorija evropske kulture, t. VII. Francuska u ranom Srednjem veku, 1913 (Blok, Nezavisna Galija i Rimska Galija). — Vinogradov, Srednjovekovni posed u Engleskoj, gl. I, Petrograd, 1911. — Kovaljevski, Ekonomski porast Evrope, t. III, 1903, str. 370-422. — Delbrik, Istorija ratne veštine u okvirima političke istorije, t. II, Moskva 1937. — Ljubavski, Istorija Zapadnih Slovena, 1918. — Pogodin, Iz istorije slovenskih seoba, 1901. — Famincin, Božanstva starih Slovena, 1880.
- ↑ F. Engels, Porijeklo porodice, privatnog vlasništva i države. Izdanje »Naprijed«, Zagreb, 1945, str. 120.
- ↑ F. Engels, Porijeklo porodice, privatnog vlasništva i države. Izdanje »Naprijed«, Zagreb, 1945, str. 131.
- ↑ F. Engels, Porijeklo porodice, privatnog vlasništva i države. Izdanje »Naprijed«, Zagreb, 1945, str. 123.
- ↑ F. Engels, Porijeklo porodice, privatnog vlasništva i države. Izdanje »Naprijed«, Zagreb, 1945, str. 150.
- ↑ F. Engels, Porijeklo porodice, privatnog vlasništva i države. Izdanje »Naprijed«, Zagreb, 1945, str. 24.
- ↑ F. Engels, Porijeklo porodice, privatnog vlasništva i države. Izdanje »Naprijed«, Zagreb, 1945, str. 51.