Istorija srednjeg veka I 15
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
Opšti uzroci krstaških ratova. Krupne promene koje vidimo tokom XII i XIII v. u socijalno-ekonomskim odnosima Zapadne Evrope nastale su pod uticajem grandioznog pokreta na Istok, poznatog pod imenom Krstaških ratova. Opšte ime Krstaških ratova daje se vojno-kolonizacionim poduhvatima evropskih naroda na Istoku u vreme od 1096 do 1270 g.
Koji su bili opšti uzroci tog pokreta, koji je s prekidima trajao gotovo dva veka?
Krstaški ratovi mogu se posmatrati kao deo obimnog kolonizacionog pokreta koji je od XI v. zahvatio Zapadnu Evropu. Dok su osnivanje gradova i naselja, osvajanje pustara i šumskih masiva pretstavljali pojave unutrašnje kolonizacije, nije se oskudevalo ni u kolonizacionim poduhvatima spoljnog karaktera, a u nekima od njih već su se čule i krstaške parole. Normani su zauzeli Južnu Italiju i oteli Arabljanima-muslimanima Siciliju. Njihovi dalji planovi bili su usmereni prema Vizantiji i muslimanskom Istoku. Italijanski gradovi pokušavali su da se ugnezde na Istoku. Osamdesetih godina XI v. učinjeni su pokušaji osvajanja u Tunisu. U Španiji je tekla rekonkvista u surovoj borbi s muslimanima, u kojoj su aktivno učešće uzeli i francuski riteri. Neposredno pred prvi krstaški rat prešao je preko Pireneja niz riterskih vojski iz raznih krajeva Francuske radi borbe sa Arabljanima koji su bili u ofanzivi (vidi gl. XXVI).
Ali svi ti poduhvati i osvajanja samo su drugostepene epizode u poređenju sa onim ogromnim pokretom koji je krajem XI v. zahvatio najrazličitije klase evropskog društva i bacio ih na muslimanski Istok da traže tamo sreću.
U krstaškim ratovima učestvovale su najrazličitije društvene klase, pa su i uzroci koji su ih nagonili da idu na Istok bili, prirodno, bitno različiti.
Veliku ulogu u tom pokretu igrali su, na prvom mestu, feudalci. Sitni riteri koji su krenuli u te ratove težili su da se dokopaju zemlje i kmetova. U domovini je veći deo zemlje već bio pod obradom, a pretvaranje šumskih. masiva u oranicu pretstavljalo je spor i dugotrajan proces. Međutim, broj sitnih feudalaca brzo je rastao; u riterskim porodicama bilo je vrlo mnogo dece. Da se feudi ne bi rasparčavali među naslednicima, održavana je praksa da jedan nasleđuje: feud se predavao samo najstarijem sinu. Mlađi sinovi ostajali su bez zemlje. Kao posledica, nastala je neka vrsta viška riterskog stanovništva, koje je težilo da zauzme nove zemlje. Tome se pridružilo i to što su računali na direktno pljačkanje basnoslovnog bogatstva Istoka, koje su riteri u svojoj pretstavi preuveličavali. Zatim, mnogi su riteri stigli da se zapletu u dugove. Pohod na Istok bio im je zgodan izgovor da se oslobode svojih poverilaca.
Za krupne feudalce — kraljeve, vojvode i grofove — osvajanja takve vrste na Istoku obećavala su proširenje njihovih poseda, jačanje političkog uticaja, povećavanje prihoda. Oni, uostalom, nisu odmah prišli pokretu. U Prvi krstaški rat nije krenuo nijedan kralj, a od krupnih feudalaca krenuli su samo oni koji iz bilo kog razloga nisu mogli da srede svoje prilike kod kuće. Isto tako nisu najkrupniji feudalci učestvovali ni u Četvrtom krstaškom ratu. Ali se zato na čelu svih ostalih krstaških ratova nalaze kraljevi i carevi.
Ali, nisu samo feudalci težili na Istok. U tom su pokretu veliku ulogu igrali gradovi, naročito italijanski — Đenova, Piza i Venecija. Za njih su ekspedicije na Istok imale veliki trgovački interes. Pošto su turska osvajanja poremetila i oslabila trgovačke veze sa Istokom, direktno zauzimanje teritorija u Prednjoj Aziji imalo je za cilj da učvrsti ulogu italijanskih gradova kao posrednika u trgovini sa Zapadom. Sem toga, oni su imali stalnog suparnika — Vizantiju, koja je, doduše, bila oslabila krajem XI v., ali je još zadržala trgovačku prevlast u istočnom delu Sredozemnog Mora. Trgovački gradovi težili su da potisnu tog konkurenta i da osnuju svoje faktorije po istočnim obalama Sredozemnog Mora, što je u datoj situaciji bilo mogućno jedino pomoću oružane sile.
Sve je to potsticalo italijanske gradove da učestvuju u krstaškim ratovima, i njihova je uloga u njima bila stvarno nezamenljiva, na prvom mestu zbog toga što su jedino oni mogli da organizuju snabdevanje krstaša oružjem i provijantom i da na sebe uzmu prevoz vojski koje su krenule morem sa Zapada.
Ali, krstaški ratovi su počeli s masovnim pokretom seljaštva. Lako je to razumeti ako se setimo položaja seljaštva, čija je ogromna većina bila u XI v. .pretvorena u kmetove i podvrgnuta pojačanoj eksploataciji. Seosko stanovništvo strašno je stradalo i od feudalnih međusobica. Seljaci su išli u krstaške ratove bežeći od ugnjetavanja feudalaca, računajući da će na novoj zemlji, u novoj situaciji naći slobodu koje su bili lišeni u otadžbini.
Treba uzeti u obzir još jedan momenat koji je doprineo da široke mase uzmu učešća u pohodima — a to su gladi i epidemije, koje su pretstavljale stalnu pojavu u Zapadnoj Evropi i, kako izgleda, bile naročito jake u XI v. U vreme između 970 i 1040 g. bilo je 48 gladnih godina, tj. više od polovine. Počev od 1089 g. pa gotovo do samog početka krstaških ratova nailazi neprekidan niz teških godina, punih gladi i epidemija (kuge i ostalih bolesti). I pre krstaških ratova gladi su često izazivale masovno bežanje seljaka iz oblasti koje je upropašćavala nerodica. Sada su krstaški ratovi pokazali izlaz i dali pravac stihiskim pokretima takve vrste.
Najzad, treba istaći ulogu crkve u krstaškim ratovima. Crkva i, naročito, papstvo stali su u izvesnom smislu na čelo krstaških ratova i davali im ideološki smer. Papstvo je u to vreme jačalo svoj autoritet (vidi gl. XVII). Krstaški ratovi bili su proglašeni za bogougodno delo. Papstvo je htelo da ih iskoristi kako bi uspostavilo svoju prevlast nad celim hrišćanskim svetom. Ono je maštalo i o obraćanju muslimana u hrišćanstvo i o stvaranju na Istoku novih hrišćanskih država koje bi bile potčinjene papskoj stolici.
Krstaški ratovi su doprineli i porastu prihoda crkve. Crkva je ubirala poreze za krstaške ratove. Ti porezi ponekad su pretstavljali dobrovoljne priloge, koje su skupljali pretstavnici crkve, naročito monasi, po svim zemljama Zapada, ali su često uzimali i karakter prinudnih nameta. Pa i kada su krstaški ratovi prestali, porezi za njih nisu obustavljeni. Na taj način dospevali su u ruke crkve ogromni novčani fondovi, koje ona često nije upotrebljavala za ono za šta su bili neposredno namenjeni, već za druge ciljeve.
Hadžiluci na Istok. Put na Istok bio je još ranije prokrčen. Odavno su u tom pravcu kretale gomile hadžija. Pritom su se verski ciljevi često spajali s trgovačkim, a trgovačka putovanja .dobijala su karakter verskih hadžiluka. Kao što su muslimani vezivali putovanja u Meku s trgovačkim ciljevima, tako su isto i hrišćanske hadžije ili hodočasnici, išli na Levant — na istočne obale Sredozemnog Mora, u Siriju i Palestinu — i radi poklonjenja »svetinjama« i radi trgovine. Hadžije sa Zapada kretale su na te bogougodne hadžiluke u čitavim karavanima. To su bila naporna, složena putovanja, radi, kojih su se skupljali ljudi iz raznih zemalja. Bilo je nekoliko omiljenih centara u kojima su se skupljali hodočasnici, da zatim krenu odatle, u velikim odredima, zaustavljajući se u naročito poštovanim centrima — u Rimu ili u gradovima na Rajni i Dunavu, odakle je polazio dobro poznati put preko Ugarske u Carigrad.
Hadžijama i trgovcima, koji su iskorišćavali ta bogougodna putovanja za trgovačke ciljeve pridruživali su se i riteri koji su tražili avanture. Krupni feudalci, ponekad u pratnji stotina naoružanih ritera, išli su da se poklone »svetim mestima« na Istoku.
Ta trgovačko-hodočasna i ne uvek miroljubiva putovanja igrala su vrlo veliku ulogu u upoznavanju Zapada sa Istokom. Ona su prokrčila puteve kojima su zatim krenuli krstaši i pokazala zapadnim riterima i trgovcima koji su se spremali na Istok bogatstva istočnih zemalja. I doista, zamislimo stanje u tadašnjem gradu ili riterskom zamku. Grad od pet hiljada stanovnika nije, po tadašnjim razmerima, bio mali grad. Bio je prigušen zidinama, tesan, neudoban i prljav. Riterski zamak bio je do XI v. obično od drveta. Tek se u tom veku drveni zamkovi počinju zamenjivati kamenim. Ti kameni zamkovi sastojali su se od kule i stanbenih prostorija, polumračnih i rđavo zagrevanih. Riteri su uglavnom nosili odela od tkanina koje su izrađivane kod kuće.
Šta je očekivalo ritere koji su se spremali da otputuju na Istok? Imali su prilike da posećuju gradove ne od pet već od više desetina hiljada stanovnika, gde je jedan kvart bio veći od velikog evropskog grada. Videli su pred sobom velelepne hramove i dvorce istočnih gradova, videli su raskoš u kojoj su živeli vizantiski i arapski bogataši. Trgovci su sa Istoka dovozili luksuzne predmete i začine, koji su kod zapadnoevropskih ritera stvorili pretstavu o Istoku kao o zemlji fantastičnog izobilja.
Stanje na Istoku. Uslovi stvoreni na Istoku obećavali su, naizgled, lak uspeh. Od dva istočna kalifata (Egipatskog Fatimida i Bagdadskog Abaoida) osvojili su 1055 g. ovaj drugi Turci-Seldžuci, koji su odmah zatim oduzeli Fatimidima Siriju i Palestinu. 1071 g. Turci su razbili vizantisku vojsku kod Mancikerta, zarobili cara Romana Diogena i zavladali velikim delom Male Azije. Seldžučka država raspala se na nekoliko kneževina — Mosul, Damask, Antiohiju, Tripoli, Alepo i dr. U Maloj Aziji stvoren je Ikoniski sultanat. Na jugoistoku Male Azije zadržala se samostalna kneževina Mala Jermenija. Seldžučke kneževine bile su međusobno u neprijateljstvu; u njima su izbijali nemiri domaćeg seljaštva. Egipatski Fatimidi su težili da vrate izgubljenu Siriju i Palestinu.
Vizantija je u to vreme, neposredno posle udarca koji su joj zadali Turci-Seldžuci (vidi gl. XI) preživljavala velike teškoće. Sa Zapada su carstvo pritiskivali Normani, koji su nedavno završili sa osvajanjem vizantiskih poseda u Južnoj Italiji; Vizantiji je, doduše, pošlo za rukom da uz pomoć Mlečana, koji su se bojali jačanja Normana na Jadranskom Moru, zadrži njihovo prodiranje. Zato je Venecija dobila nečuvene trgovačke olakšice u oblastima carstva i čitav kvart u Carigradu.
Druga je opasnost dolazila sa severa. Pečenezi, koji su našli podršku među Slovenima na Balkanskom Poluostrvu ugnjetavanim od Vizantije, doprli su 1091 g. do samih zidina Carigrada. Vizantija je uspela da ukloni i tu opasnost, stupivši u vezu s Kumanima koji su satrli Pečenege.
Tako se u doba Prvog krstaškog rata Vizantija donekle oporavila od udaraca spolja i pripremala za borbu s Turcima. Ali ranije, u kritičnim momentima za državu, vizantiski su se carevi više puta obraćali za pomoć na Zapad — papi, caru, pa i nekim feudalnim kneževima (obraćali su se i na Rusiju). To je na Zapadu stvaralo izgovor za mešanje u stvari Istoka i rađalo preuveličane pretstave o lakoći osvajanja Istoka, koji su razdirali unutrašnji sukobi.
Propovedanje Krstaškog rata. Još je papa Grgur VII pozivao u rat protiv Turaka i sam hteo da mu se stavi na čelo, ali ga je sprečila borba s Henrihom IV (vidi gl. XVII). Uskoro posle njegove smrti papa Urban II ponovo je počeo propovedati sveti rat. 1095 g. održan je u Klermonu, u severnoj Francuskoj, crkveni sabor. Po završetku poslovnog dela sabora papa je održao govor pred ogromnim masama koje su se sa svih strana skupile u Klermonu. Pozvao je da se krene u krstaški rat za »oslobođenje groba gospodnjeg«, a nije zaboravio ni da potseti na bogati plen koji je na Istoku očekivao »oslobodioce«. Njegov poziv izazvao je sveopšte oduševljenje. Sakupljeni su dočekali papin govor s poklicima: »Bog to hoće« i uzeli krst, tj. počeli da zašivaju na svoje odelo krstove od crvenog materijala, obavezujući se na taj način da će ići u rat.
Crkva je krstašima stavljala u izgled čitav niz važnih olakšica. Za vreme njihovog otsustva nalazila su se njihova imanja i porodice pod zaštitom crkve. Sem toga, lice koje bi uzelo krst oslobađalo se plaćanja dugova za vreme svog bavljenja u krstaškom ratu. Mnogi su uzimali krst samo zato da ne bi plaćali dugove odlažući samo učestvovanje u ratovima na neodređeno vreme. Kmetovi koji su se spremali u rat oslobađani su vlasti svojih gospodara.
Na inicijativu pape bili su poslati propovednici krstaških ratova po svim zemljama Zapadne Evrope. Oni su svuda izazivali isto oduševljenje kakvo je izazvao predlog Urbana II na Klermonskom saboru. I već sledeće godine (1096) krenule su krstaške vojske na put.
U Prvom krstaškom ratu uzele su učešća dve različite socijalne grupe, i zato se on mora podeliti na dva dela.
Pohod sirotinje. Najpre je stihiski krenula u rat seoska sirotinja. Sem zvaničnih propovednika krstaškog rata koje je poslala crkva bilo je dosta narodnih propovednika kod kojih se verski cilj tog poduhvata stapao s nekakvim nejasnim pretstavama o oslobođenju, o poboljšanju sudbine seljaštva koje bi krenulo u krstaški rat. Propovednici, kao Petar Amijenski (»kao magarac glupi pustinjak«, po rečima Marksa[1]), koji su propovedali krstaški rat u severnoj Francuskoj našli su mnogo privrženika među seljacima, koje su glad i feudalna eksploatacija doveli do očajanja. 1096 g. krenule su iz svojih mesta mase seljaka uglavnom iz srednje i severne Francuske i zapadne Nemačke. To je bio lakomislen i opasan poduhvat. Seljaci su bili potpuno nespremni za rat takve vrste i imali su pogrešnu pretstavu o svim njegovim teškoćama. Mnogi nisu bili ničim naoružani ili su se naoružali kako su stigli. Ta seljačka armija nije imala ni potrebnog snabdevanja. Često je morala da silom uzima životne namirnice od stanovništva onih mesta kroz koje su seljaci prolazili. Seljačkoj vojsci priključili su se svakojaki sumnjivi elementi, često i zločinci koji su želeli da taj pokret iskoriste samo za to da nekažnjeno pljačkaju.
Sirotinja se kretala u nekoliko odreda jednim od starih hadžiskih puteva — duž Rajne i Dunava prema Carigradu. Istim su putem krenule iz Nemačke bande polugladnih ritera-bandita, koji su mislili samo na pljačku i otimačinu. Uz njihovo aktivno učešće došlo je u gradovima Lotaringije, na Rajni i u Pragu do prvih jevrejskih pogroma u istoriji Evrope u Srednjem veku.
Svi ti odredi morali su da se kreću preko ugarskih poseda, zatim preko bugarske zemlje. I Mađari i Bugari napadali su na te neočekivane došljake koji su na svom putu sve pljačkali. Posledica tih sukoba je bila da je deo odreda izginuo ili se razbežao. Odred sirotinje kome je bio na čelu Petar Amijenski stigao je do Carigrada jako proređen.
Vizantiski car, prirodno, nije očekivao takvu pomoć za Zapada. On je predložio Petru da sačeka dolazak glavnih krstaških snaga, ali je vojska koja je došla s Petrom požurila da se prebaci u Malu Aziju, a tamo su je Turci satrli. Svega je nekoliko hiljada uspelo da se spase od propasti paničnim bekstvom u Carigrad. Zajedno s njima ostao je i Petar Amijenski da čeka na dolazak glavnih snaga.
Pohod feudalaca. Krajem 1096 g. krenuli su na Istok odredi feudalaca. Oni su se bolje pripremili za rat — bili su bolje naoružani nego seljaci i uspeli su da se snabdeju novcem rasprodavši deo svojih zemalja. Mnogi su krenuli u rat, ponevši sa sobom sve pokretno imanje i svoje porodice.
Glavna masa feudalaca sakupila se u Lotaringiji. Na čelu ove vojske stajali su Gotfrid Buljonski i njegov brat Balduin.
Od ritera iz severne Francuske, u prvom redu iz Normandije, sakupila se vojska kojom je komandovao normandiski vojvoda Robert.
Vođ ritera iz južne Francuske bio je grof Rajmund Tuluski.
Na čelu normanske vojske iz Južne Italije stajali su Boemund Tarentski, najumniji i najtalentovaniji od svih vođa Prvog krstaškog rata, i njegov sestrić Tankred.
Za riterskim odredima išle su ogromne gomile seljaka, rđavo naoružanih, a često i sasvim golorukih. Za vojskama se vukla ogromna komora.
Svi ti odredi pretstavljali su potpuno samostalne jedinice. Oni među sobom nisu bili organizaciono povezani, čak je i u svakom od njih svaki pojedini senior išao sa svojim slugama, sa svojom družinom, i slabo je slušao opštu komandu.
Odredi su krenuli raznim putevima. Jedni su pošli rajnsko-dunavskim putem, drugi obalom Jadranskog Mora, a treći preko Italije, odakle su se morem prebacivali na Balkansko Poluostrvo.
U proleće 1097 g. svi su se ti odredi sastali u Carigradu. Tu su počeli sukobi između Grka i krstaša. Krstaši su se držali izazivački i grubo. Prefinjenom gornjem sloju vizantiskog društva izgledali su zapadni riteri kao varvari, a oni su stvarno činili sve da bi opravdali taj glas. Kći cara Aleksija Ana Komnina, koja je napisala istoriju carevanja svog oca (»Aleksijadu«), sa prezirom govori o tim sirovim i glupim varvarima i prostacima, izuzimajući samo vrlo malo njih. Krstaši su pljačkali okolno stanovništvo otimajući mu namirnice za snabdevanje svoje vojske. Car Aleksije požurio se da ih prebaci u Malu Aziju uzevši prethodno od njih vazalnu zakletvu i obavezavši ih da vrate Vizantiji sve njene ranije posede na Istoku koje budu osvojili od Turaka.
U Maloj Aziji Turci su neprestano uznemiravali krstaške odrede. Oni su strašno opustošili zemlju tako da su riteri morali da gladuju. Krstaši su bili potpuno nespremni za marševe po jakim žegama. Njihovo teško gvozdeno naoružanje ovde se strašno usijavalo. Ljudi i konji padali su od sunčanice.
Krstaši su prošli kroz Malu Aziju i bili prijateljski dočekani u Malojermenskoj kraljevini, u Kilikiji. Tada je Balduin, brat Gotfrida Buljonskog, osvojio jermenski grad Edesu, koji je ležao na putu iz Mezopotamije u Siriju i koji je bio neobično važan zbog svog strategiskog položaja. On je tu osnovao Edesku grofoviju. Zatim je više od godine lana bilo utrošeno na opsadu Antiohije. Taj krupni centar bio je zauzet samo zahvaljujući izdaji komandanta jedne tvrđave. Osvajanje Antiohije bilo je praćeno strašnim pokoljem muslimana. Tu je bila osnovana druga krstaška državina — Kneževina Antiohija, kojoj je stao na čelo Boemund Tarentski. Oduševljeni pljačkom i osvajanjima, vođi krstaša nisu se žurili svom nameravanom cilju — Jerusalimu. Tek u proleće 1099 g. znatno proređena krstaška vojska stigla je do Jerusalima i zauzela ga posle žestokog juriša. Odmah zatim usledio je pokolj pred kojim bledi pustošenje Antiohije. Arhiepiskop Viljem Tirski, koji je krajem XII v. napisao istoriju Jerusalimske kraljevine na osnovu još sveže tradicije, dao je potresan opis zverstava i gramžljivosti krstaša pri zauzimanju Jerusalima. Sâm se autor s puno simpatije odnosi prema postupcima krstaša videći u zauzimanju Jerusalima božju nagradu za njihove podvige. Krstaši su ubijali sve, ljude i žene, nisu štedeli ni decu, čije su glave razbijali o kamenje. Muslimane, koji su tražili utočišta u džamijama, ubijali su u tim hramovima. Posle strahovitog klanja dolazile su verske ceremonije, a onda se opet pristupalo seči. Krstaši su se dočepali ogromnog plena. Ponašanje krstaša u Jerusalimu »razbesnelo je čitavo stanovništvo muslimanskog Istoka.«[2]
Krstaške države na Istoku. Posle zauzimanja Jerusalima krstaši su postepeno zavladali svim istočnim obalama Sredozemnog Mora. Uz pomoć Mlečana, Đenovljana i Pizanaca bilo je osvojeno nekoliko lučkih gradova.
Prema tome, na Istoku je nastalo više krstaških država. Najveća među njima bila je Jerusalimska kraljevina, koja je obuhvatala Palestinu i južni deo Sirije. Prvi vladar Jerusalimske kraljevine bio je Gotfrid Buljonski. Od Jerusalimske kraljevine nominalno su zavisile tri vazalne države: Grofovija Tripoli, Kneževina Antiohija i Grofovija Edesa. Ustvari, pak, one su bile potpuno nezavisne.
U kraljevini i kneževinama krstaši su do tančina preneli feudalni sistem koji je vladao na Zapadu, naročito u Francuskoj. Zakoni Jerusalimske kraljevine, ili »Jerusalimski asizi«, poznati su nam samo po docnijoj izmenjenoj redakciji, koja je u XIII v. zapisana na Kipru, gde su se dugo zadržali političko-pravni običaji Jerusalimske kraljevine.
Engels je smatrao da je feudalizam našao svoj najčistiji izraz u uređenju Jerusalimske kraljevine: »... on se (feudalizam — Red.) najviše približio svojoj ideji u efemernoj Jerusalimskoj kraljevini, koja je u Jerusalimskim asizima ostavila za sobom klasičan izraz feudalnog poretka.«[3]
Jerusalimski asizi su nabrajali u kojim slučajevima kralj ima pravo da traži službu od svojih vazala, ljubomorno pazeći da kraljevska vlast ne poveća svoje zahteve prema vazalima. Kraljevsku vlast ograničavala je »visoka palata« — skup krupnih feudalaca, bez koga kralj nije mogao doneti nijednu važnu odluku. U slučaju da kralj pogazi prava ma kog feudalca, svi su feudalci imali pravo da kralju otkažu službu.
U krstaškim državama vladala je feudalna jerarhija u istom obliku u kome je postojala u Zapadnoj Evropi. Čitava je teritorija bila podeljena na riterske feude, obavezne na vojnu službu. Neki seljaci koji su došli s riterima bili su proizvedeni u ritersko zvanje i dobili riterske feude. To je bilo potrebno radi odbrane osvojene zemlje i zato što su se smanjili redovi krstaša. No, seljaci su većinom morali da kod ritera uzimaju zemlju u zakup i da za to daju deo letine. Crkva je zauzela ogromna zemljišna imanja i bila oslobođena poreza i vojne službe.
Osnovnu masu trudbenika u krstaškim državama činilo je zavisno seljaštvo, sastavljeno uglavnom od Arabljana-muslimana i grčkih i siriskih hrišćana, koje su surovo eksploatisali novi gospodari. Kmetovima su bile nametnute dažbine, kuluk i državne obaveze. Oni su morali da daju svojim novim gospodarima deo letine i sve moguće zanatske proizvode. Obaveze nisu bile utvrđene običajem i zavisile su od volje gospodara. Domaći seljaci mrzeli su zapadne feudalce, prezirući ih kao inoverce i više puta su im pružali otpor. Seljaci su odbijali da kupe letinu. Napadali su na feudalce i ubijali ih. 1125 g. izbio je veliki seljački ustanak u Bejrutu.
Italijanska trgovina na Istoku. U državama koje su osnovali krstaški vrlo je važnu ulogu igrala trgovina, a u toj trgovini prvo je mesto pripadalo italijanskim gradovima — Pizi, Đenovi i Veneciji. Italijanski trgovci dobili su niz povlastica. U lučkim gradovima bili su im određeni zasebni kvartovi, u kojima su oni živeli uživajući punu samostalnost. Njima su upravljali njihovi konzuli, koje su postavljale vlasti italijanskih gradova i koji su tim vlastima bili odgovorni. Italijanski trgovci koristili su se svojim povlaštenim položajem da razviju široku trgovinu sa Istokom mimoilazeći Vizantiju.
Iz italijanskih gradova kretali su na Istok karavani brodova, koji su vozili zapadnu robu — u početku oružje, konje, robove i žito, koga nije bilo dovoljno u krstaškim državama, a docnije — vunene i lanene tkanine. Karavani su ostajali u lukama na Istoku po nekoliko meseci, a zatim su se vraćali dovozeći istočnu robu — začine, šećer, voće, vina, pamuk, vunu, mirise, boje, drago kamenje, staklo i svilu. Italijanski trgovci nisu samo vodili posredničku trgovinu, oni su imali zemlje i kmetove koji su im plaćali obrok pamukom, šećernom trskom, pomorandžama,. bademima i drugim južnim proizvodima. Italijanskim trgovcima bile su potčinjene gradske zanatlije koje su takođe plaćale dažbine svojim proizvodima (osobito tekstilnom i staklenom robom). Ta je roba takođe slata u Evropu. Čitavu trgovinu sa Istokom regulisale su vlasti italijanskih-trgovačkih republika. Među italijanskim trgovcima vladalo je neprekidno suparništvo, koje je često dovodilo do oružanih sukoba. Od neitalijanskih gradova jedino je Marselj imao kvart u Jerusalimu. Na Istok su dolazili radi trgovine i trgovci iz Barcelone i Monpelijea.
Kratkotrajnost krstaških osvajanja. Krstaška osvajanja nisu bila dugog veka. Ona su dostigla najveće razmere oko 1130 g., a zatim su brzo počela da opadaju. Jedan od uzroka tome bila je nestabilnost same krstaške države s njenom slabom centralnom vlašću. Pojedini feudalni seniori bili su prepušteni svojim sopstvenim snagama. Krstaške oblasti zauzimale su samo uzan obalski pojas Sirije i Palestine, koji se samo na nekoliko tačaka pružao u unutrašnjost zemlje. Pritom su se krstaši uglavnom koncentrisali u primorskim gradovima i u velikim utvrđenim zamkovima. Na istoku od njihovih oblasti počinjala je Sirska pustinja. Neprekidni napadi ugrožavali su s te strane krstaške oblasti. Granica koja se otegla na 1200 km bila je utvrđena nizom zamkova koji ipak nisu mogli da zaštite krstaške države od stalnih naleta turskih odreda. Sem toga, evropski osvajači neprekidno su se svađali jedan s drugim i nisu se ustezali da sklapaju saveze s muslimanskim kneževima protiv svojih jednoveraca. Pravilnoj organizaciji odbrane smetala je i fluktuacija krstaškog stanovništva. Nisu ni izdaleka svi kolonisti umeli da se prilagode novim uslovima privrede na Istoku. Vrlo ih se mnogo vraćalo u Evropu stekavši što je moguće više plena. Nove partije »hadžija« neprekidno su stizale iz Zapadne Evrope, pa su se jedni tu naseljavali, a drugi se vraćali nazad.
Vladajuću klasu u Jerusalimskoj kraljevini i drugim krstaškim oblastima činili su riteri, prvenstveno francuski, zbog čega se za Evropljane na Istoku ukorenio naziv Franci. Njih je bilo svega nekoliko hiljada. Taj privilegovani gornji sloj pretstavljao je u sredini domaćeg stanovništva, koje je prema njemu bilo duboko neprijateljski raspoloženo, vojni logor svoje vrste. Radi stalne odbrane krstaških poseda nije bila dovoljna vojna služba ritera — feudalnih zemljoposednika. Zbog toga su stvorene prave vojne organizacije — duhovno-riterski redovi.
Duhovno-riterski redovi. Prvi takav duhovno-riterski red bio je red Templara ili Hramovnika, tako nazvan zbog toga što se njegova prvobitna zgrada nalazila pored mesta gde je, po predanju, bio jerusalimski hram. Red je bio osnovan 1119 g. Po ugledu na njega obrazovan je drugi red — Jovanovaca ili Hospitalaca, koji je nastao reorganizacijom već davno postojećeg dobrotvornog bratstva (naziv tog bratstva potiče od bolnice svetog Jovana u Jerusalimu, koju su oni osnovali). Zatim je već krajem XII v. nastao treći red — Tevtonski, koji je pretstavljao organizaciju nemačkih ritera.
Članovi tih redova bili su vezani monaškim zavetima: nisu smeli da imaju porodicu, bili su obavezni da se pokoravaju statutu reda i da slušaju svog starešinu, grosmajstera ili velikog magistra. Ti su redovi došli do velikih zemljišnih poseda na Istoku i u Zapadnoj Evropi, gde su dobili velike poklone od kraljeva.
Redovi su zavisili neposredno od pape i nisu bili potčinjeni vlasti onih vladara na čijim su se teritorijama nalazili njihovi posedi. Njihove su zemlje bile oslobođene dažbina. Duhovno-riterski redovi su bili oni koji su najviše vrbovali ritere da se presele na Istok.
Oni su pretstavljali najorganizovaniju snagu krstaških država. Oni su imali niz zamkova na istočnoj granici. Kada su krstaše počeli da potiskuju sa Istoka, riterski su se redovi poslednji odatle povukli.
Kada su izgubili svoje posede na Istoku, duhovno-riterski redovi preneli su svoju delatnost na Zapad.
Ne ograničavajući se na sticanje zemlje, Hospitalci i Templari, osobito ovi poslednji, iskoristili su bogatstva napljačkana na Istoku u zelenaške ciljeve i postali jedni od prvih bankara Evrope.
Tevtonski je red usmerio svoju delatnost na obale Baltičkog Mora, gde je zajedno s mačonošcima, koji su početkom XIII v. stvorili svoju organizaciju po ugledu na Tevtonce, osnovao svoju državu (vidi gl. XXIV).
I. Klasici marksizma. Marks, Hronološki izvodi, t. I (»Arhiv Marksa i Engelsa«, t. V, str. 109—132). — Engels, Pismo K. Šmitu od 12 marta 1895 g. (Marks i Engels, Pisma, 1931, str. 414).
II. Izvori. Hrestomatija za istoriju Srednjeg veka, u red. Gracijanskog i Skaskina, t. I, 1939, str. 236—264. — Stasjuljević, Istorija Srednjeg veka, t. III, 1907.
III. Studije. Priručnici. Lavis i Rambo, Epoha Krstaških ratova, t. I, gl. IV, Moskva 1914. — Kugler, Istorija Krstaških ratova, 1895. — Uspenski F., Istorija Krstaških ratova, Petrograd 1901. — Jegorov, Krstaški ratovi, 2 sv., Moskva 1914—1915. — Dobijaš-Roždestvenskaja, Zapadni hadžiluci u Srednjem veku, Lenjingrad 1924. — Dodi, Istorija monarhiskih ustanova u Jerusalimskoj kraljevini, 1897. — Vasiljev, Vizantija i krstaši, 1923. — Delbrik, Istorija ratne veštine u okviru političke istorije, t. III, Moskva 1938. — Čitanka iz istorije Srednjeg veka, u red. Vinogradova, razna izdanja, t. II, -§ 34—36.