Istorija srednjeg veka I v

←

ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna

→

UVOD

Opšti karakter Srednjeg veka. Početak Srednjeg veka obeležen je događajem od krupnog istoriskog značaja: padom svetskog robovlasničkog Rimskog Carstva pod udarcima revolucije robova i varvarskih najezdi. Kraj te epohe obeležen je jednim drugim, podjednako važnim događajem — slomom feudalnog režima pod udarcima seljačkih buna, u vatri buržoaskih revolucija XVII-XVIII veka. Razmak između ta dva događaja od svetsko-istoriske važnosti obuhvata širok period od trinaest vekova, koji mi označujemo imenom Srednji vek.

Tih trinaest stoleća istorije čovečanstva ispunjeno je bogatim, živim sadržajem, mnogostrukom klasnom, političkom i ideološkom borbom, koja je pokretala napred razvitak materijalne i duhovne kulture, pojavom i razvitkom novih oblika ekonomskog i društvenog života.

Ta stoleća videla su varvarske horde Alariha i Atile, koje su udarale po „gospodaru sveta“ — antičkom Rimu; haotične migracije plemena i raznih naroda; zametanje novih država, koje su izmenile politički lik Evrope, a delom čak i Azije i Afrike; porast moći hrišćanske, naročito katoličke crkve i vekovnu borbu izmeću papa i careva, borbu punu dramatičnih epizoda, krstaške pohode — taj, po Robertsonovom izrazu, „velelepni spomenik ljudskog bezumlja“ — koji su prvi put doveli Istok i Zapad u prisan dodir; mnogobrojne ratove feudalnih država, koji su uglavnom postavili političke granice današnjih nacija; jeretičke pokrete i burne ustanke kmetova protiv feudalnog i crkvenog jarma, krvave orgije feudalaca koji su ugušivali te ustanke i divljački fanatizam popova, koji su u plamenu lomača i mučilištima inkvizicije ugušivali i najmanju manifestaciju slobodne ljudske misli.

Ista ta mračna stoleća materijalne i duhovne vladavine feudalaca videla su razvitak gradova, toga, po Marksovom slikovitom izrazu, najlepšeg cveta Srednjeg veka;^[1] zametanje po tim gradovima nove, buržoaske kulture, novih klasa i novih oblika klasne borbe; velika geografska otkrića, koja su vanredno proširila intelektualni vidik Evropljana, i svirepe podvige konkvistadora u Novom Svetu; političke i verske borbe reformacije, koja je potkopala svetsku moć katoličke crkve: prve korake kapitalizma. obeležene propadanjem i pauperizacijom radnih masa u slavu „prvobitne akumulacije kapitala“; buržoasku revoluciju u Nemačkoj i Nizozemskoj.

Srednji vek nije nam ostavio u nasleđe samo spomenike feudalnog nasilja i monaškog fanatizma, narodne neprosvećenosti i teološko-skolastičke „mudrosti“. Ta, opšte uzevši, mračna epoha ostavila nam je i pesnička dela u kojima je narod ovekovečio svoj genije, veličanstvene i ogromne gotske katedrale, čudesne, neponovljivo lepe umetničke i pesničke tvorevine Renesansa, prve uspehe naučne i političke misli koja se tek počela buditi i koja je dala dug niz velikih ljudi i velikih mučenika, kojima se ponosi uspomena naprednog čovečanstva: rodonačelnici utopiskog socijalizma Tomas Mor i Kampanela; smeli mislioci Đordano Bruno, Galilej i Kopernik; vođi i ideolozi revolucionarnih masa, prvi vesnici tada još nejasne komunističke ideje — Dolčino, Džon Bul, Tomas Mincer — svi ti i mnogi drugi ljudi, koji su svojim životom, radom, a često i mučeničkom smrću pripremali i ubrzavali progres čovečanstva i njegovo buduće oslobođenje od svakog mraka, ugnjetavanja, nasilja i patnji, svi oni pripadaju Srednjem veku.

Prema tome, Srednji vek dao je svoj — i ne mali — doprinos opštoj riznici materijalnih i duhovnih vrednosti, čijim su naslednikom već postale radne mase zemlje pobedničkog socijalizma i čijim će naslednikom u istoriski bliskoj budućnosti postati i trudbenici drugih zemalja sveta.

Pre nego što pređemo na proučavanje Srednjeg veka, potrebno je da utvrdimo, prvo, šta nagoni našu nauku da trinaest vekova istorije čovečanstva izdvaja u jednu zasebnu istorisku epohu, drugim rečima, u čemu je suština Srednjeg veka; i drugo, zašto mi tu epohu nazivamo Srednjim vekom, otkuda potiče pojam „Srednji vek“.

Počećemo sa drugim pitanjem.

Postanak pojma „Srednji vek“. Podela svetske istorije na staru, srednju i novu formira se još u XV-XVI veku, u doba Renesansa. Humanisti, prvi pretstavnici u književnosti nove, sve razvijenije i moćnije klase — gradske buržoazije, počinju da svoje doba izdvajaju kao „novo“ doba, da ga zbližuju sa antikom i u isto vreme da mu stavljaju nasuprot doba koje je ovome neposredno prethodilo, a kome su oni dali naziv „Srednji vek“ (medium aevum). Dok se savremenost humanistima XV—XVI veka prikazivala kao „preporod“ antičke kulture, dotle im se „Srednji vek“ činio kao doba opadanja kulture, kao vreme grubog feudalnog varvarstva, duboko neprijateljskog prema novoj kulturi. Ta periodizacija našla je svog odraza kod filologa XVII veka, u njihovim pogledima na istoriju latinskog jezika: po njihovom prikazivanju, posle perioda „čiste“, „klasične“ latinštine došlo je posle pada Rimskog Carstva i varvarskih najezdi doba „iskvarene“, „varvarske“, takozvane „srednje“ i „niske“ latinštine (media latinitas, infirma latinitas).

Crkvena periodizacija. Tročlanoj podeli svetske istorije na staru, srednju i novu prethodila je podela istorije na četiri svetske monarhije koje slede jedna za drugom: na asirsko-vavilonsku, međansko-persisku, grčko-makedonsku i rimsku; ta je podela vladala u Srednjem veku i oslanjala se na bibliju. Rimska monarhija zamišljana je kao poslednja; ona je imala da postoji neizmenjena do samog „kraja sveta“. Toj crkvenoj periodizaciji bila je tuđa ideja razvitka; bog je postupno predavao vlast nad svetom ovome ili onom narodu, a sa postankom Rimskog Carstva završava se i taj proces smenjivanja monarhija. Tada se učvršćuje stalan i nepokolebljiv poredak, koji će ostati sve do kraja sveta.

Periodizacija istorije u XVIII i XIX veku. Nova, tročlana periodizacija, nastala u doba Renesansa, bila je dalje razvijena u XVIII veku, kod istoričara i publicista „Prosvećenosti“, koji su je isticali kao oruđe u borbi protiv mrskog im feudalizma. Malo pomalo ona je počela sticati opšte priznanje i stavljena je u temelj čitavog buržoaskog školskog preda vanja istorije. Za događaje koji čine hronološke okvire „Srednjeg veka“ obično se smatrala pobeda hrišćanstva u IV veku, ili pad Rimskog Carstva na Zapadu, koji se obično datuje sa 476 g. — kao početak epohe Srednjeg veka, a kao njen kraj — ili pad Carigrada 1453 g., ili otkriće Amerike 1492 g., ili najzad početak reformacije u Nemačkoj — 1517 g. Epoha koja dolazi iza toga smatrana je „Novim vekom“; iz te epohe izdvajan je period posle francuske buržoaske revolucije iz 1789 g. kao „najnovija“ istorija.

Marksističko-lenjinistička periodizacija istorije. Prihvatajući tročlanu periodizaciju opšte istorije sa podrazdelima „stara“, „srednja“ i „nova“ istorija, marksizam joj daje novu sadržinu. U osnovi marksističko-lenjinističke periodizacije istorije leži pretstava o istoriskom procesu kao progresivnom smenjivanju društveno-ekonomskih formacija ili osnovnih tipova produkcionih odnosa: robovlasničkog poretka, koji se razvio iz poretka prvobitne zajednice, dalje feudalnog i buržoaskog ili kapitalističkog poretka, i najzad socijalističkog poretka, prema kome je sva prethodna istorija samo predistorija čovečanstva. Svaka smena jednog društveno-ekonomskog sistema drugim dolazi usled ogorčene klasne borbe, koja nalazi svoj završetak u socijalnoj revoluciji. Revolucija likvidira zastarele produkcioie odnose, koji su sad postali kočnica za razvitak proizvodnih snaga, i stvara nove, progresivnije produkcione odnose.

Drug Staljin je na Prvom svesaveznom kongresu kolhoznika-udarnika sledećim rečima okarakterisao prelaz od robovlasničke formacije na feudalnu: „Revolucija robova likvidirala je vlasnike robova i ukinula ropstvo kao oblik eksploatacije trudbenika. Ali ona je na mesto vlasnika robova postavila feudalce i feudalni oblik eksploatacije trudbenika“.^[2]

Epoha „Srednjeg veka“ upravo i jeste doba feudalnih odnosa. U skladu sa tim marksističko-lenjinistička periodizacija uzima za granicu između Srednjeg veka i Novog veka događaje koji obeležavaju obaranje feudalizma u jednim zemljama Evrope i početak njegove likvidacije u drugim zemljama — buržoaske revolucije XVII-XVIII veka.

Opšti pojam feudalizma. Najpotpuniju i najtačniju karakteristiku feudalizma dao je V. I. Lenjin u svom delu „Razvitak kapitalizma u Rusiji“. On smatra da su za postojanje feudalizma potrebni sledeći uslovi:

„Prvo, vladavina naturalne privrede. Feudalni posed mora pretstavljati autarkičnu, zatvorenu celinu, koja se nalazi u veoma slaboj vezi sa ostalim svetom... Drugo, za takvu privredu potrebno je da neposredni proizvođač ima sredstava za proizvodnju uopšte i zemlju napose, šta više, potrebno je da on bude vezan za zemlju, jer spahija inače nema obezbeđenu radnu snagu... Treće, uslov za takav sistem privrede jeste lična zavisnost seljaka od spahije. Kada spahija ne bi imao direktnu vlast nad seljakovom ličnošću, on ne bi mogao da čoveka koji ima zemlju i vodi svoje gazdinstvo — natera da radi za njega. Potrebna je, dakle, „vanekonomska prinuda“, kako kaže Marks kad karakteriše takav privredni režim... Oblici i stupnjevi te prinude mogu biti najrazličitiji, počev od kmetskog stanja pa sve do staleške nepunopravnosti seljaka. Najzad, četvrto, uslov i posledica sistema privrede o kome je reč jeste krajnje nisko i stereotipno stanje tehnike, jer je vođenje privrede bilo u rukama sitnih seljaka, pritisnutih nevoljom, poniženih ličnom zavisnošću i duhovnom neprosvećenošću“.^[3]

U feudalizmu stoje jedna naspram druge dve klase. Jedna od njih jeste klasa feudalno zavisnih ljudi, ili kmetova, seljaka, kojima se docnije, sa nicanjem gradova, pridružio sloj sitnih gradskih zanatlija. Za razliku od antičkog roba, kmet je čovek „koga feudalac više ne može ubiti, ali ga može prodati, kupiti. Naporedo s feudalnom svojinom postoji individualna svojina seljaka i zanatlije nad oruđima za proizvodnju i nad svojim privatnim gazdinstvom, zasnovana na ličnom radu“.^[4] „Sitna seljačka privreda i nezavisni zanatski rad... — kaže Marks — oboje delom čine osnovicu feudalnog načina proizvodnje“.^[5] Naspram sitnog neposrednog proizvođača na selu i u gradu, koji raspolaže sredstvima za proizvodnju i potrebnim inventarom, stoji krupni zemljoposednik-spahija: „S druge strane, — kaže Marks — naspram njega stoji zapravo samo zemlja, kao uslov rada koji se nalazi u tuđoj svojini, koji se izdvojio u odnosu na njega i koji je personifikovan u zemljišnom sopstveniku“. ^[6]

Između te dve osnovne klase feudalnog društva vodi se tokom čitavog Srednjeg veka ogorčena borba. „Klasna borba izmeću eksploatatora i eksploatisanih čini osnovnu crtu feudalnog poretka“.^[7]

Feudalizam pretstavlja progresivniji oblik produkcionih odnosa u poređenju s robovlasničkim društvom. „Nove proizvodne snage traže da radnik ima izvesnu inicijativu u proizvodnji i volju za rad, interes za rad. Zato feudalac napušta roba, kao nezainteresovanog za rad i potpuno neinicijativnog radnika, i više voli da ima posla s kmetom, koji ima svoje gazdinstvo, svoja oruđa za proizvodnju i kod kojeg postoji izvesna zainteresovanost za rad, potrebna da bi se obradila zemlja i feudalcu plaćalo u naturi od letine“.^[8] Kmetovi stoje iznad robova i u tom pogledu što su ujedinjeni u seosku opštinu; organizacija te opštine (marke) daje im u ruke snažno oruđe u borbi protiv preteranih pretenzija feudalaca.

Oblik u kome se realizuje feudalna eksploatacija, tj. prisvajanje tuđeg viška rada ili proizvoda, jeste feudalna renta, koja se pojavljuje u tri oblika: u obliku radne rente (ili kuluka), u obliku rente u proizvodima (danka u naturi) i u obliku novčane rente (danka u novcu). Iako se svi ti oblici feudalne rente obično pojavljuju zajedno, ipak je u razna vremena svaka pojedina od tih renti dominantna, preovlađujuća. Najpre je takav dominantan oblik radna renta, zatim naturalna, i najzad novčana.

Svaki društveni poredak obeležen je i posebnim, njemu svojstvenim oblikom svojine, koji izražava vladavinu odgovarajuće klase: robovlasnika, feudalaca-spahija, kapitalista. Glavno obeležje feudalne svojine, kojom se ona razlikuje od antičke i buržoaske privatne svojine, jeste njena jerarhična struktura. Da bi klasa eksploatatora mogla realizovati vanekonomsku prinudu prema klasi neposrednih proizvođača, morala se ona ujediniti, organizovati. Jerarhična struktura zemljišne svojine u feudalizmu sastojala se u tome što su svi zemljišni sopstvenici bili međusobno ujedinjeni jerarhiskim odnosima, čineći „društvenu piramidu“ svoje vrste. Iznad svih stajao je kralj, koji je u najrazvijenijim feudalnim pravnim sistemima smatran za vrhovnog sopstvenika celokupnog zemljišta u kraljevini i od koga su „dobijali“ zemlju feudalci najvišeg ranga, magnati kraljevine (vojvode, grofovi, baroni). Od ovih poslednjih „dobijali“ su zemlju feudalci nižih rangova — vazali i podvazali, feudalni riteri. Osnovu te „piramide“ činilo je kmetsko i feudalno zavisno seljaštvo. U vezi sa tim posedovanje zemlje dobilo je uslovan karakter. Sama feudalna svojina (dominium) delila se u vezi sa tim na dominium directum i dominium utile, ili drugim rečima — na vrhovnu svojinu (proprietas) i posedovanje (possessio), od koga se razlikovalo još i neposredno korišćenje zemlje, date na obradu (usus fructus).

U „Nemačkoj ideologiji“ Marks i Engels pisali su o feudalizmu: „Jerarhična struktura zemljišne svojine i za njega (feudalizam — Red.) vezani sistem oružanih pratnji davali su plemstvu vlast nad kmetovima“.^[9] Karakterističan momenat za feudalizam pretstavlja i veza između zemljišne svojine i političke vlasti nad stanovništvom koje se nalazi na toj zemlji. Svaki krupni feudalni posed bio je u isto vreme i najniža politička ćelija feudalnog društva, sa seniorom na čelu, bio je specifična državica svoje vrste. Feudalna država uzeta kao celina upravo se i sastojala iz jerarhiske skupine takvih „poseda-državica“.

Stadiji razvitka feudalnog društva. Feudalno društvo u Zapadnoj Evropi prolazilo je u svom razvitku kroz tri osnovna stadija.

I. Doba ranog Srednjeg veka (od V do polovine XI veka) obeleženo je niskim nivoom razvitka proizvodnih snaga i otsustvom podele rada izmeću grada i sela. Zanatstvo se još ne odvaja od poljoprivrede i ne izdvaja iz poseda i sela. Gotovo neograničeno vlada naturalna proizvodnja; svako gazdinstvo proizvodi za zadovoljavanje svojih sopstvenih potreba i potreba feudalca-spahije; postoji samo razmena viškova proizvoda.

Takav nivo društvenog razvitka nastao je posle pada Rimskog Carstva, kao posledica revolucije robova i varvarskih osvajanja. U toku tog perioda postepeno se formiraju po svim zemljama Zapadne Evrope feudalni odnosi, u jednima još od IX veka (Franačka država), u drugim nešto docnije (na primer u Nemačkoj ili u Engleskoj).

II. Doba procvata feudalizma (od polovine XI do XV veka) obeleženo je povišenjem nivoa razvitka proizvodnih snaga i podelom rada izmeću grada i sela. Zanatstvo se odvaja od poljoprivrede i koncentriše po gradovima, koji niču kao posebni zanatski i trgovački centri. Razvija se trgovina i obrazuje sloj sitnih robnih proizvođača u gradu i na selu. Klasne protivrečnosti se zaoštravaju i akcije radnih masa protiv feudalaca dobijaju opasniji karakter po ove poslednje. Počinju da se formiraju osnovne nacije u Zapadnoj Evropi. Državni poredak dobija oblik staleške monarhije, sa zamecima pretstavništva državnih staleža u obliku parlamenta (Engleska), državnih staleža (Francuska), kortesa (Španija) itd.

III. Doba prvobitne akumulacije kapitala i raspadanja feudalizma (XVI-XVII vek) obeleženo je zametanjem i razvitkom kapitalističke manufakture u krilu feudalnog društva; sve većim obezemljivanjem seljaka i propadanjem sitnih zanatlija, tj. odvajanjem neposrednog proizvođača od sredstava za proizvodnju i njegovim pretvaranjem u „goli i nezaštićeni proletarijat“ (Marks); pljačkanjem kolonija, koje je počelo odmah posle velikih geografskih otkrića, i pojačanom eksploatacijom domorodačkog stanovništva po novootkrivenim zemljama; brzim porastom trgovine, koja dobija svetski karakter, i bankarskih kreditnih operacija; pojačanom koncentracijom trgovačko-zelenaškog kapitala, koji prodire i u industriju. Dalje se razvija formiranje zapadnoevropskih nacija, koje sada nalaze v politički izraz za svoje jedinstvo — u obliku feudalno-apsolutističke nacionalne monarhije. Dalje zaoštravanje klasne borbe izmeću vladajuće klase feudalaca i antifeudalnih elemenata grada i sela dovodi u nizu evropskih zemalja do eksplozije buržoaskih revolucija, u kojima glavnu pokretačku snagu pretstavlja kmetsko i feudalno zavisno seljaštvo, a pored njega i gradske plebejske mase; te revolucije dovode do likvidacije feudalizma i feudalno-apsolutističke države.

Geneza feudalizma. Razvitak feudalnih odnosa u Zapadnoj Evropi došao je posle pada robovlasničkog društva, kao rezultat revolucije robova i varvarskih osvajanja, koji su pripremili uslove za taj razvitak. Kod proučavanja geneze feudalizma potrebno je ispitati, s jedne strane, krizu robovlasničkog društva, koja je dovela do propasti tog društva, kao i zametke feudalnih odnosa koji su sazrevali u samom tom društvu; s druge strane, potrebno je proučiti onaj društveni razvitak kroz koji su u to vreme prolazila razna plemena takozvanih „varvara“ — Kelta, Germana i Slovena, — koji su zajedno s raznim romanskim i grčkim narodnostima ušli u sastav evropskih nacija, obrazovanih krajem Srednjeg veka, i uslovili početkom Srednjeg veka feudalni razvitak Evrope.

Beleške

1. Vidi Marks i Engels, Dela, t. XVII, str. 784 (na ruskom).
2. J. V. Staljin, Pitanja lenjinizma. „Kultura“, Zagreb, 1947, str. 395.
3. Lenjin, Dela, t. II, str. 140-141; vidi takođe „Agrarno pitanje u Rusija krajem XIX veka“, t. XII, str. 226-227 (na ruskom).
4. „Istorija SKP (b). Kratki kurs. „Kultura“, Beograd, 1945, str. 145.
5. K. Marks. Kapital, t. I. „Kultura“, Beograd, 1947, str. 267, primedba 24.
6. K. Marks. Kapital, t. III. Moskva, 1936, str. 699.
7. „Istorija SKP (b)“. Kratki kurs. „Kultura“, Beograd, 1945, str. 145.
8. Na istom mestu.
9. Marks i Engels, Dela, t. IV, str. 14 (na ruskom).