Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 3.10
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
>>→ |
1. Obnova srpskog despotstva u Sremu. — 2. Mađarska i srpskohrvatska aktivnost protiv Turaka. — 3. Pad Hercegovine.
U ovo vreme obnovljeno je i srpsko despotstvo, ali — u Sremu. Kralj Matija je iste godine, kad je Nikolu Iločkoga dao izabrati za bosanskog kralja, imenovao i srpskim despotom Vuka Brankovića, Grgurova sina, koji je ranije, u Srbiji, pripadao turkofilskoj stranci i bio jedno vreme njen kandidat za despota. Zauzet ratovanjem na severu svoje države, kralj Matija nije mogao dovoljnu pažnju obratiti rovitoj južnoj granici, i stoga je došao na misao da njenu odbranu poveri uglavnom samim stanovnicima tih oblasti, Srbima i Hrvatima.
Slovena je bilo u Sremu i južnoj Ugarskoj od ranih vremena Srednjega veka, odonda još kad su sa Obrima zauzimali panonski bazen; pa, iako je velik broj njihovih saplemenika u VII veku prešao preko Save i Dunava, ostalo je ipak, kao što obično biva, njihovih ljudi i na starom području. Srpski elemenat na toj strani pojačan je tamo, verovatno, za vlade kralja Dragutina i njegova sina Vladislava, koji su bili gospodari Srema, a Vladislav i većeg dela Slavonije. Od kraja XIV veka, pod pritiskom turske najezde, počinje prelaženje Srba u Ugarsku spočetka pojedinačno, a posle u masama. Andrija i Dmitar Mrnjavčevići, braća Kraljevića Marka, prešli su tamo čak iz južne Srbije, ne zaustavljajući se u tada turkofilskoj severnoj Srbiji Stevana Lazarevića, sa kojim ni inače njihova porodica nije bila u ljubavi. Od početka XV veka, otkad srpski vladari postaju mađarski vazali, veze između Srba i Mađara postaju življe, a priliv Srba u Mađarsku sve veći. Srpski despoti Stevan i Đurađ dobijaju od mađarskih kraljeva ili sami kupuju čitav niz dobara na jugu Ugarske. Već je despot Stevan dobio od kralja Sigismunda Zemun, Kupinik, Mitrovicu i Slankamen, i postao veliki župan torontalske županije sa bečejskim i bečkerečkim spahilukom. Njegov naslednik, despot Đurađ, proširio je despotske posede još više; njemu je pripadao čitav kraj od Čuruga do iza Sente, a u drugim krajevima Mađarske od većih mesta: Tokaj, Munkač, Arad, Kikinda i Vršac. Na svoja imanja despoti su, naravno, dovodili svoje ljude, i to u tolikom broju da je mađarski sabor god. 1439., doduše dobrim delom iz političkih razloga, ustao protiv toga i tražio otad samo mađarsko činovništvo i na tim posedima. Posle smrti despota Đurđa i Lazara ti su posedi razdani mađarskim velikašima, koji su na saboru u Segedinu god. 1458. izglasali, po želji poznatih despotovih protivnika, da se njihova imanja konfiskuju. Posle pada Despotovine mnogi se Srbi spasavahu u Ugarskoj, a naročito oni koji su pripadali njihovoj stranci. Među njima je bilo uglednih velikaša, koji su, prelazeći, vodili sa sobom ne samo dosta mnogobrojno dvorsko osoblje, nego i svoju ratničku pratnju. Tako su u Ugarsku prešli, sa 1200 ratnika, iz Jagodine, Jakšići, braća Stevan i Dmitar, koje narodno predanje pogrešno veže za Beograd. Njima je kralj Matija poklonio dobro Nađlak u čanadskoj županiji i neka imanja oko Moriša. Vojvodi Milošu Belomuževiću dao je kralj Matija grad Šašvar i Jenopolje u aradskoj županiji. Naročito milo beše Mađarima kad je god. 1465. na njihovu stranu prešao vanredno hrabri Vuk Branković, koga naše narodno predanje zove Zmaj Ognjeni Vuk. Njegova porodična tradicija i lično junaštvo napravili su Vuka središnom ličnošću među Srbima u Ugarskoj. Da ga jače pridobije za sebe, kralj Matija mu je dao grad Slankamen i čin srpskog vojvode. Kad se u borbama po Češkoj Vuk naročito istakao sa svojim srpskim odredom u mađarskoj vojsci, kralj mu dade još grad Belu Stenu i oblast Totuševinu. God. 1471. kralj Matija je obnovio srpsku despotsku čast i dao je Vuku kao članu dinastije Brankovića, kojoj je pripadala i u Srbiji. Tim aktom priznao je mađarski kralj izvestan izuzetan položaj srpskom elementu u Sremu, i davanjem despotske titule potsetio je Srbe na njihovu državnu tradiciju, koju i sam poštuje. To je on učinio očevidno sa namerom da Srbe življe potstrekne na borbu i da im probudi nadu na obnovu države, čije bi postojanje bilo i u interesu same Mađarske. Za Srbe obnova despotske časti značila je unekoliko produženje njihove državne egzistencije, svejedno što je to bilo na tuđem području; oni se nisu morali osećati kao prosti begunci, koji svoju ratničku snagu daju pod najam, nego kao ratnici jedne na maču izgubljene države, koji se bore da je vaspostave. Pada u oči činjenica da kralj vodi računa o raspoloženju Srba iz bivše Despotovine i da im za despota imenuje njihova čoveka, dok je Bosni postavio za kralja tuđina, koji sa njom nije imao nikakve veze.
Obnova despotstva i obnova bosanskoga kraljevstva imale su za cilj da izazovu više privatne i lokalne inicijative u iznalaženju sredstava i načina za borbu protiv Turaka. Mađari su tim ujedno obavezali oba obnovljena organizma da svoju sudbinu vežu za njih, što im je sve bilo naročito potrebno u času kad su Turci sa jedne strane pokazivali tendenciju da isticanjem svojih kandidata, kao Matije Šabančića, i prihvatanjem Hercegovića predusretljivošću pridobiju Bosnu i uvuku se duboko u hrvatsko i slavonsko područje, i kad su Mlečani, sa druge strane, živo nastojali da na račun ugarskog dignu svoj prestiž. Da bi se lokalna odbrana što uspešnije organizovala, odvojio je kralj Matija jajačku i srebreničku oblast u posebne vojničke banate, koje je poveravao vojnički najpouzdanijim vođama. God. 1477. dao je i posebno pravo Slavoniji da sama organizuje svoju odbranu i da na svojim saborima bira vrhovne kapetane protiv Turaka. Za odbranu severne Dalmacije i Like organizovana je posebna kapetanija u Senju, koji postaje jedno od glavnih vojničkih središta prema Bosni i Mlecima.
Kad je završio ratovanje na severu, god. 1474., počeo je kralj Matija opet aktivniju politiku na južnim granicama. Bilo je za to krajnje vreme. Usled turskih upada god. 1474./5. Slavonija je bila toliko opustošena da se, po jednoj vesti, na deset milja nije mogla videti kuća ili čovek. God. 1475. Turci su besneli čak u okolini Ptuja, a 24. avgusta te godine razbili su na Sutli hrabru ali malu vojsku hrišćanskih branilaca. U jesen god. 1475., uz pomoć srpskih ratnika na kopnu i vodi (šajkaša), uputio je kralj svoju vojsku prema Šapcu, koji mu se, sa svojim zaleđem, bio kao klin uvukao između bosanskog poseda i Beograda. Posle duže opsade grad je pao u mađarske ruke 15. februara god. 1476. Jedan deo Srba, pod despotom Vukom, udario je potom planinama uz Drinu i zauzeo Srebrenicu i grad Kušlat, da se posle toga vrati na Zvornik i Šabac. Na vest da su smederevski Turci za to vreme izveli jednu diverziju prema Banatu, pod vođstvom hrabroga Ali-bega (popularisanog, možda, u Đerđelez Aliji), krenuo je Vuk i protiv njih, i porazio ih u borbi kod Požežene. Ovi uspesi hrišćana, koje je despot Vuk sve više zbirao oko sebe, pokolebaše dosta turskih prijatelja. Sam bosanski kralj Matija Šabančić nudio se svome imenjaku da pređe na hrišćansku stranu, ako ga prizna kao bosanskoga vladara. Kada su ga Turci zbog toga napali, uputili su mu Mađari hitno pomoć, koja je došla u pravi čas. Ali, koliko se danas zna, kraljevskog naslova nisu mu, zbog Nikole Iločkoga, priznali ni tada, ni posle Nikoline smrti († 1477.). Da je kralj Matija dosledno vodio svoju balkansku politiku, za Mađarsku u to vreme nesumnjivo najsudbonosniju, on bi lakše omogućio ostacima starih hrišćanskih dinasta i država da se čvršće priljube uza nj. Međutim, on je, isto kao i kralj Sigismund, zauzet na više strana i sa mnogostrukim ambicijama, vodio svoju politiku na mahove, ne izdržavajući na jednom poslu nikad više od tri četiri godine. Kraljevi uspesi god. 1475.—1476. ostadoše nedovršeni. Za mađarsku državu on je, istina, postigao dosta, a to mu je, uostalom, i bilo glavno; za »opštu hrišćansku stvar«, o kojoj se naročito često govorilo u Rimu, on je odavno počeo da gubi pravi interes, videći nemoć hrišćanskih vlada da se slože za jedno zajedničko delo, osećajući da je u njihovim pregovorima više opštih mesta nego konkretnih zaključaka i sagledajući izukrštanost njihovih težnja i postupaka. Dobijanjem severne Bosne i posedom Šapca i Beograda, Mađarska se opasala dosta dobrim zaštitnim rovom, koji je obezbeđivao od neočekivanih turskih provala. Da je uspeo još i pokušaj despota Vuka, u zimu god. 1476./77., da preotme i Smederevo, Mađarska bi u dobroj meri, bar privremeno, imala granicu koja, ako i ne bi odgovarala onom za čim je ona išla u celom XV veku, ipak je u svakom pogledu bila bolja od granica koje behu stvorene u leto god. 1463.
Kada se god. 1477. kralj Matija zapleo u rat sa nemačkim carem Fridrihom III, postali su Turci mnogo agresivniji na sve strane. God. 1478. padoše u njihove ruke nekad slavna Skender-begova Kroja i Skadar, godinu dana potom sultan zauze Zetu, a 14. avgusta god. 1480., na zaprepašćenje celog hrišćanskog sveta, uđe turska vojska u Otranto. Papa i ostali vladari upreše oči uglavnom na Mađarsku. Sultanova vojska, dobro obaveštena, beše već i tamo našla svoj put. Tokom god. 1477.—79., u tri četiri maha, turske čete su dopirale duboko u alpiske zemlje. Hrvatski plemići, ponajviše Frankopani, počeše se u nevolji obraćati za pomoć mletačkim susedima. Mesto da ih razume, kralj Matija im je to zapisivao kao težak greh, i digao je protiv njih vojsku, koja je oduzela Frankopanima, isto kao i Turci, mnoge posede i gradove. Da spase ostrvo Krk, Ivan Frankopan ga je 22. februara god. 1480. predao u zaštitu Mlečanima.
Bosanski sandžak Daud-beg prodre u proleće god. 1430. preko Hrvatske u Štajersku, a odatle u Mađarsku, sve do Đura, oplenivši područje hrišćanskih protivnika, pošto je prethodno prevario kralja Matiju i dobio od njega slobodan prolaz preko hrvatskog zemljišta na područje cara Fridriha. Da se osveti, prešao je u jesen sam kralj Matija u Bosnu sa jednom vojskom, a drugu je poveo kapetan donje Ugarske Pavle Kaniži u Srbiju. Ova druga vojska prodre bez mnogo smetnja sve do Kruševca, odakle prevede na 60.000 srpskih duša na mađarsko područje. Kralj Matija se zaustavio kod Grebena u blizini Jajca. Jedan njegov odred od 3—4000 ljudi, koji su vodili despot Vuk, jajački ban Petar Doci (proslavljeni Dojčin Petar »varadinski ban«) i hrvatsko-dalmatinski ban Ladislav Egervari, progoneći Turke, dopro je sve do Sarajeva, pa je ušao i u sam taj grad oko 8.—10. novembra 1480., i tu tri dana plenio i harao. Posle prvog iznenađenja Turci su se pribrali, organizovali otpor i potisli napadače, kojima, uostalom, nije ni bio cilj da izazovu pravu borbu, nego da izvrše jedan kazneni prepad. O tome događaju peva jedna kasida nekog muslimansko-srpskog pesnika iz XV—XVI veka, koju predanje pripisuje popularnom svecu Ajvaz Dedi, poglavici prusačkog kadiluka. I epska poezija bosanskih muslimana obradila je ovaj neobični podvig Vuka Jajčanina, kako ga ona zove. Mesto Klokot kod Fojnice dovedeno je u vezu sa »klokoću krvi od junaka«, koja je pala kad su Turci stigli hrišćane. Kralj Matija je u svom izveštaju papi preterano, sa samohvalisanjem, pretstavio taj pohod kao neki veliki uspeh, koji da je napravio pustoš u Bosni i potpuno obezglavio Turke, dok je on ustvari bio samo jedna smela ratnička avantura bez ikakvih trajnijih posledica.
Jedno vreme činilo se da će borba oko prestola u Turskoj, koja je nastala posle smrti sultana Fati Mehmeda (umro 5. maja god. 1481.) između njegovih sinova Bajazita i Džema, zaustaviti tursku vojničku aktivnost i oslabiti njihovu snagu. Stoga se požuri Vlatko Hercegović, valjda po primeru Ferdinanda Aragonskoga, koji odmah istera Turke iz Otranta, da i on otpočne neprijateljstva protivu njih. Dubrovčani su mu prebacivali da je taj posao preduzeo suviše na svoju ruku, ne hoteći valjda da u dobiti, kojoj se sigurno nadao, ima sudeonika. Ali, sav podvig se izjalovi. Bosanski sandžak, brzi Daud-paša, presrete Vlatka kod Nevesinja i potpuno ga razbi. Vlatko se na begu zaustavio tek u Novome, gde ga je mogla pomagati mletačka i napuljska flota. Ali, ni tu se nije mogao dugo održati. Pritisak Turaka, koji su grad držali u opsadi, bio je toliko silan da se grad, posle nekoliko meseci, 28. januara god. 1482., morao predati. Herceg Vlatko spasao se sa svojim ljudima na prijateljsku flotu. Umro je posle nekoliko godina (1489.) na ostrvu Rabu, gde su mu Mlečani dali poslednje utočište. Njegov brat Ahmet-paša postao je god. 1481. zet novoga sultana, Bajazita II (koji brzo savlada brata Džema), i kao takav imao je veoma lepu karijeru.
Sa padom Novoga, poslednjeg tvrdog grada Hercegovine, u kojem je zapovedao srpski gospodar, pala je konačno pod tursku vlast cela Hercegovina do mora i Neretve. Od prijateljskih sila ne pokuša nijedna da je spasava. Mlečani su loše prošli braneći Skadar i Albaniju, i sada nisu smeli da se mnogo izlažu; napuljska pomoć ograničila se samo na slanje flote, a za Mađare je hercegovačko ratište bilo suviše daleko. Oni su u jesen god. 1481. organizovali jedan poveći pohod u Srbiju, koji je po novo dopro do Kruševca, i imao, kao i onaj upad do Sarajeva, više avanturistički nego strateški karakter. Hercegovini nije ništa pomogao, mada je kralj Matija mislio da će je tom demonstracijom rasteretiti.