Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 1.15
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
1. Razvoj političkog života u našim raznim oblastima. — 2. Značaj Raške i Bosne. — 3. Zajedničke veze i uslovi razjedinjavanja Jugoslovena.
Sloveni su preplavili Balkansko Poluostrvo i njegovo neposredno susedstvo kao jedna velika etnička zajednica. Ali, pri obrazovanju njihovih država ta zajednica nije se osetila, iz dva razloga: prvo, radi njihove plemenske rasutosti, koja im nije dala da se grupišu u veće organizacije; i drugo, usled ogromnog područja preko kojeg su se razlili i posebnih geografskih i političkih uslova pod kojima su se, tako razliveni, imali da snalaze i razvijaju.
Kad izuzmemo obrazovanje bugarske države, za koju inicijativa nije došla od Slovena, onda vidimo da se državna aktivnost slovenskih plemena javlja samo kao reakcija na tuđ pritisak ili usled ugrožavanja od drugih. Slovenci se bune protiv Obara i njihovih nasilja; Hrvati se grupišu prema Francima, Srbi prema Bugarima i posle, u Maćedoniji i Zeti, prema Grcima. Unutarnjih organizatorskih instinkata za obrazovanje države i za neku jaku centralnu vlast u njih nema, mada su toliko vekova proveli u zajednici sa raznim azijatskim plemenima, čije su sklonosti u tom pravcu dobro poznate.
Razvijanje jugoslovenskih država išlo je po izvesnoj geografskoj postupnosti. Javljale su se najpre na graničnim područjima, tamo gde su naša plemena bila prva na udarcu i gde su ekspanzija i surevnjivost poduzetnijih suseda izazivale i njihovu aktivnost. Nije slučajno što je centralna Bosna poslednja od naših oblasti ušla u politički život i što unutarnje plemenske organizacije Trebinjaca i Zahumljana ne dospevaju nikad da dostignu neku vodeću ulogu. Prvo se javila država Samova, gore na severozapadu, između Franaka i Obara, obuhvatajući jedan deo Slovenaca; zatim je došla Ljudevitova posavska, pa posle dalmatinska Hrvatska, a na jutu kao granična područja Maćedonnja i Raška.
Od tih država prva je podlegla Slovenačka. Njen geografsko-politički položaj bio je najteži. Ona je bila prelazno područje sa severa prema moru i Italiji, i sa istoka prema zapadu i obratno. U ranom Srednjem veku, radi Rima i papa, Italija je glavna zemlja političkog života i prometa; prema njoj naročito struji nemački svet. Ovaj postepeno, kao mnogo jači, osvaja alpisko područje od Švajcarske do Drave. Slovenci su se našli na putu te franačke ekspanzije, koju su, uglavnom, donekle oslabljenu slovenskom masom, zaustavili tek Mađari. Snaga slovenskih plemena toga područja i sama i u vezi sa susedima nije bila dovoljna da se njihove državne tvorevine održe prema Francima, najjačem tvoračkom plemenu Srednjega veka. Bila je za njih sreća što su se mogli održati i etnički, mada znatno potisnuti sa prvobitnih suviše razmaknutih granica. Sreća je za njih u tome što su bili mnogobrojni i naslonjeni na celoj istočnoj strani na svoje saplemenike i što Nemci nisu, za nekoliko vekova, vršili sistematske kolonizacije protiv njih. Nemačke koloniste uvlačile su se na prazna područja među rasplinutim Slovenima, pa je između njih i Slovenaca, zadugo, bilo više paralelizma u razvoju nego antagonizma, a posebno u malom svetu zemljoradnika. Ta prošaranost stanovništva bila je, opet, i jedan od razloga što ti Slovenci, dobrim delom potomci Duljeba, najpasivnijeg i inače od svih jugoslovenskih plemena, nisu mogli da krenu nijednu veću akciju nekog plemenskog odnosno narodnosnog karaktera. Istorija Slovenaca, od propasti Ljudevitove države, pretstavlja dobrim delom istoriju karantanskih marki i njihovih graničnih pomeranja, vršenih u vezi sa nemačkim a ne slovenačkim interesima. To područje po državnom karakteru smatra se nemačkim. U nekim spomenicima XII—XIII veka ime Teutonia proteže se na celo ovo područje sa Slovenima zajedno. Slovenski elemenat tih oblasti je pasivni podanički elemenat, koji ničim ne utiče na savremenu istoriju sem svojim izdržavanjem na teškom mestu.
Prelazno područje bila je i posavska Hrvatska, posle pokoravanja Slovenaca nedovoljno zaštićena kakvim većim planinskim vencima od Franaka sa zapada p naročito, posle, od Mađara sa severa. Odbijeni od nemačkih granica, Mađari rano nastoje da zagospodare celim obimom stare Panonije i da se pojave na obalama Jadranskog Mora. Stoga posavska Hrvatska, stalno na udarcu, ne može nikako da razvije pravi politički život; u njoj su stoga, još izrana, slovenski gospodari ili odani vazali Francima, ili hrvatski velikaši u vezi sa Mađarima.
Prava Hrvatska, u dalmatinskom Zagorju i unskom bazenu, suviše zbijena, patila je stoga što nije imala duga daha za trajnije napore. Nije imala ni uspeha u svojoj ekspanzivnoj politici. Prema Bosni, gde je nailazila na srodan elemenat, ta ekspanzija bivala je privremena, izvođena na mahove, nije razvijana sa planom i stoga nije uticala na stvarno i stalno jačanje države. U posavskoj Hrvatskoj rano se sukobljavala sa mađarskom ekspanzijom i bila je otud potiskivana i pre Ladislavljeva i Kolomanova pohoda. Jedino je imala trajnijeg uspeha u radu sa Neretljanima, koji su joj se sve tešnje priljubljivali. Najfatalnija je bila politika prema romanskim gradovima, za kojima su hrvatski vladari, iz lako razumljivih razloga, težili od prvih vremena jačanja hrvatske države. Od vremena kad su Mađari počeli prodirati prema moru, a Mlečani težiti da postanu gospodari Dalmacije, hrvatska država je imala da pretrpi teške krize. Da je imala i bolju državnu politiku, njeni bi napori morali biti veoma veliki da se održi između dva tako opasna i moćna takmaca. Ovako, ona je sama, stvarajući rascep u zemlji, omogućavala brži i neposredniji rad svojih protivnika. Sem toga, Hrvatska, kao i Zeta, behu periferiske oblasti našeg naroda, suviše izložene, a periferiske oblasti nemaju dovoljno uslova za geografsku i političku atrakciju ostalih krajeva. Hrvatsko ujedinjavanje išlo je uz to veoma teško, jer je, sem izvesnih političkih prepreka, bilo i geografskih, — u ono vreme loših i jedva savladljivih komunikacija.
Zeta, kao i Dalmacija, imala je nehomogeno stanovništvo: u gradovima romansko, u Zagorju slovensko. Sem toga, Zeta je bila na etnički gotovo neuočljivoj granici između albanskog i slovenskog elementa, koji su toj rasi davali poseban tip i vitalitet; ali, zbog jakih, sve do danas održanih tradicija plemenskih ta mešana, na zajednicu nepriviknuta rasa bila je malo pogodna osnova za jednu disciplinovanu državnu organizaciju. Usled toga, zatim zbog svog periferiskog položaja, posle zbog blizine vizantiskog dračkog temata odakle se moglo neposredno uticati na poslove u njoj, Zeta nije mogla da postane stalna vodeća snaga u stvaranju srpske srednjovekovne države. Humska državica Viševića nije nikad ni pokušavala da to postigne; na području između Srba i Hrvata ona nije imala dovoljno snage da razmahne ni u jednom ni u drugom pravcu. Nju je, već prema snazi, potiskivala prema istoku ili zapadu čas raško-zetska akcija Srba, čas aktivnost Hrvata iz dalmatinskog Zagorja.
Ostale su samo dve jugoslovenske veće oblasti u unutrašnjosti koje su imale da postanu nova središta naših srednjovekovnih država, pošto su maćedonski pokreti, zbog toga što su i suviše ugrožavali interese Vizantije, nepoštedno ugušivani. Te preostale oblasti behu Bosna i Raška. One su se nalazile u središtu naših plemena, u planinama, zadugo nikom neposredno na udarcu, sa pretežno našim srpskim, odnosno slovenskim elementom, sa nešto romanskih stočara, kulturno bezopasnih a etnički žilavih. Iz tih središnjih oblasti krenuto je Vlastimirovo i Časlavljevo delo, koje nije uspelo, bilo sa unutarnjih sukoba ili pogrešnih političkih kombinacija, bilo sa nedovoljne organizacije, ali nikako ne stoga što ne bi bili pogodni uslovi za razvijanje narodne snage otuda. Bosna je sve do pred kraj XII veka politički pasivna; ali, dosta je aktivna u širenju svog teritorijalnog poseda. Mala prvobitna oblast oko izvora Bosne, takozvana Vrhbosna, obuhvatiće doskora granice koje dopiru na istok do Drine, na jug do Neretve i sa Ramom do blizu Drežnice, a na zapadu preći će brzo prema Hrvatskoj stare granice Plive i Vrbasa. Raška, kao i Bosna, bogata planinama, stvorenim za zbegove i skloništa u času opasnosti, sa brdskim rekama punim snage, sa širokim pašnjacima za stoku, pretstavlja zemlju punu zdravlja, pokreta i pregalaštva, u kojoj borbeni brđanski elemenat ima psihu patrijarhalnog morala i kult muškosti. To je i danas najsvežiji i najaktivniji deo naše rase. Raška i Bosna preuzimaju svoju istorisku ulogu u času kad obe naše kraljevine, Hrvatska i Zeta, gube svoju nezavisnost i kad su već odavno podlegle periferiske države Slovenačka, Bugarska i Maćedonija.
Prvih vekova našeg života na novom području Balkanskoga Poluostrva, kada su se mase slovenske, po instinktu, približavale jedne drugima, ima nekoliko momenata koji su dokumentovali njihovo osećanje zajednice i potrebu da se uzajamno podrže. To su: zajednički ustanak protiv obarskih ugnjetača, Ljudevitov otpor protiv Franaka, ljubav za slovensku službu, pomaganje Hrvata Srbima u borbi sa Bugarima, veze između maćedonskih Slovena i Zećana u borbi protiv Grka, pokret Hrvata i Slovenaca protiv Nemaca. Kasnije, što se više izrađuje državni život i državna politika pojedinih plemena, te veze, ukoliko ne slabe, dolaze manje do izraza. Državne političke kombinacije, kao na pr. u Hrvatskoj, idu ponekad ne samo protiv tih veza van svojih granica nego čak i protiv vlastitih podanika. Kod samih slovenskih vladalaca bilo je momenata i odluka u duhu antislovenske politike. Novi problemi balkanske politike i odnosa sa susedima van Balkana stavljali su pojedine vladare pred odluke u kojima se moralo ponekad, u lošoj kombinaciji, da žrtvuje pozitivno narodno za ljubav nečeg neodređenog tuđeg. Sudbina slovenske liturgije u Moravskoj, Panoniji i Hrvatskoj najbolji je primer za to. Napuštanjem slovenskog jezika u crkvi Slovenaca i Hrvata učinjen je jedan od najotsudnijih poteza u slabljenju veza između jugoslovenskih plemena. On je, ako se mogu praviti takva poređenja, štetio te odnose možda ništa manje od same podele crkava, koja je, sa svoje strane, uslovila tu štetu i počela da stvara sve dublje opreke.
Na slabljenje veza uticale su i dve političko kulturne orijentacije kod Južnih Slovena. Srbi su od kraja IX veka ulazili sve više u političku i kulturnu sferu Vizantije, dok su kod Hrvata preovlađivale veze sa Francima i zapadom. Vizantiski uticaj, vršen na njih iz Dalmacije, imao je romanski a ne grčki duh. Kod Slovenaca je sasvim prevladala germanska kultura.
Geografska nejedinstvenost balkanskog područja nije bila podesna da omogući, bez teškoća, ni bliže veze između pripadnika pojedinih užih plemenskih skupina, kao na pr. u Rami i Završju, u posavskoj Hrvatskoj i dalmatinskoj, a kamoli da naspori veze između udaljenijih. »Plastika Balkanskoga Poluostrva (kaže Cvijić), gde se kao inače nigde u Evropi sastaju četiri ili pet planinskih sistema, zatim i mnogobrojne manje plastičke individualnosti, išle su pored drugih uzroka na ruku razvijanju i održanju plemena i oblasnog separatizma; to je potpomognuto i nekulturnim stanjem i oskudicom komunikacija«.