Vizantijske slike (Š. Dil) 0

Vizantijske slike Pisac: Šarl Dil

1. glava >→

Uvod.

Veliki međunarodni vizantološki kongres, — prvi naučni kongres u našoj zemlji, — koji je održan u Beogradu aprila meseca ove. godine, izazvao je širok interes za Vizantiju i njenu kulturu i njene uticaje na susedne narode. Sva naša stara istorija, kulturna, politika i književna, u uskoj je vezi sa Vizantijom i ne može se ni pravo razumeti ni tačno izložiti, ako se ne obrati dovoljno pažnje vizantiskim studijama. Da zainteresuje svoje čitaoce za te stvari, Uprava Srpske Književne Zadruge rešila se, da izda ove vanredno zanimljive Vizantiske slike Šarla Dila, jednog od danas najboljih stručnjaka u vizantologiji, pisane s puno ukusa i književne ambicije, koje su imale velika uspeha u svima zapadnim zemljama. U ovoj prvoj knjizi dato je deset tih slika; a za drugu, gde ima govora i o našim licima, ostavljen je ostali deo slika, uz koje će doći i jedan stručan predgovor o njihovom piscu.

ŠARL DIL

U doba Luja ХIV, kada je Francuska bila dostigla veoma visok stepen političkog i kulturnog razvitka, javljaju se u Francuskoj, pod utiscima uspomena na veliku epohu ekspanzije francuskog elementa u poznom Srednjem Veku u Prednjoj Aziji i jugoistočnoj Evropi, i počeci studija vizantiske prošlosti. Veliki naučenjaci XVII stoleća, isto tako izvrsni istoričari kao i temeljiti filolozi, počeli su, u vezi sa proučavanjem francuske istorije poznog Srednjeg Veka, istraživati i istoriju Vizantiske Imperije, proučavati razvitak njenih političkih, društvenih i kulturnih ustanova, te tvorevine vizantiske literature. Rezultat njihovih opsežnih i dubokih naučnih istraživanja bila su fundamentalna dela, koja u glavnom ni danas još nisu nadmašena niti zamenjena. Među ovim francuskim naučenjacima najistaknutija. ličnost je Šarl di Fren (di Kanž), jedan od najvećih naučenjaka svih vremena, koji je dao prvu na naučnoj osnovi izrađenu istoriju Vizantije.^[1]

Posle zastoja u vizantiskim studijama, koji je vladao u XVIII stoleću, u Zapadnoj Evropi se u XIX veku, pod uticajem romantike i novog humanizma, ponovo javlja jači interes za istoriju grčkog naroda u Srednjem Veku, ali dok se ideja univerzalne istorije grčkog naroda održava jedino u Engleskoj, francuski naučenjaci ograničavaju svoj interes i rad na ispitivanje pojedinih odseka vizantiske istorije. Koncem XIX stoleća dolaze vizantiske studije u Francuskoj do velika poleta; specijalno na polju istorije i istorije umetnosti javljaju se znamenite monografije starijih Dilovih savremenika: Ramboa, Bejea, Šlimberžea, Lekrivena, Gaskea, koje su mnogo doprinele rasvetljenju i boljem poznavanju pojedinih odseka političkog i kulturnog razvitka Vizantije.

Meću Francuzima, koji su koncem XIX i početkom XX stoleća, u saradnji sa ruskim, nemačkim, engleskim i talijanskim naučenjacima, podigli vizantiske studije do ove naučne visine, na kojoj se danas nalaze, zauzima nesumnjivo najuglednije mesto Šarl Dil, kako s obzirom na opsežnost i obilnost naučnog rada tako i s obzirom na značaj postignutih naučnih rezultata.

Šarl Dil, rođen u Štrasburgu u Alzasu 1859. godine, posle svršenih univerzitetskih studija, pravi brzu naučnu karijeru: postaje član des Есоles françaises de Rome} (1881-3.) et d' Athénes (1883-5.), gde, učestvujući u svestranom praktičnom radu, stiče opsežna teoriska znanja i bogata praktična iskustva koja su mu u potonjim njegovim naučnim radovima mnogo koristila; kasnije, posle četvorogodišnjeg praktičnog rada postaje profesor istorije na filozofskom fakultetu u Nansiju, a 1899. dolazi u istom svojstvu u Pariz. Njegovi znameniti radovi na polju vizantiske istorije krunisani su vidnim spoljašnjim uspehom: dekretom od 26. marta 1907. osnovana je na Univerzitetu u Parizu posebna katedra za vizantisku istoriju i poverena je Dilu, koji je od 1899. pored redovne katedre za opću istoriju imao i specijalan kurs za vizantisku istoriju na spomenutoj visokoj školi.

Polazna tačka, a ujedno i težište naučnog rada Dilova jeste na polju istorije umetnosti. Prvi njegovi naučni radovi posvećeni su specijalnim pitanjima iz istorije umetnosti u Italiji, a rezultate ovih prethodnih studija konačno je na širokoj osnovi formulisao u monografiji »L'art byzantin dans l'Italie meridionale« (Paris; 1894.). U ovom delu je na jasan način izložen uticaj Vizantije na razvitak umetnosti u južnoj Italiji, a pojava renesansa u ovim krajevima u XI stoleću objašnjava se vizantiskim uticajem. Uporedo s proučavanjem srednjevekovne umetnosti u Italiji posvećuje Dil naročitu pažnju i studiji srednjevekovne umetnosti u Grčkoj.

Dil se u svom naučnom radu ne ograničava na istoriju umetnosti, nego već rano, u početku svog rada, obraća pažnju važnim problemima političke i kulturne istorije. Međutim i u istoriskim monografijama Dil s predilekcijom obrađuje partije, koje se odnose na istoriju umetnosti ili stoje s ovom u kakvoj bilo vezi. Od sredine devedesetih godina prošlog do prvih godina ovog stoleća naučni rad Dilov kreće se pretežno na polju istorije, ali već posle kratkog vremena ponovo se glavni deo njegova naučna interesa koncentriše na istoriju umetnosti.

Posle proučavanja istorije vizantiske umetnosti više od jedne četvrtine veka, i poznavši sve probleme, koje ova nauka pruža, Dil je rezultate ovih svojih studija izneo u svom važnom delu o vizantiskoj umetnosti (Manuel d' art Вуzantin. Paris 1910.). Ovo delo je, i pored pojedinih prigovora koje su neki istorici umetnosti stavljali na pojedina autorova naučna mišljenja i predstave, imalo u naučnom svetu vidan uspeh i u kratkom vremenu doživelo je drugo dopunjeno i prošireno izdanje (Manuel d' art Byzantin. I—II. Paris 1925/6.). U ovom neobičnom duhovito i vešto napisanom delu formulisani su poslednji rezultati naučnih istraživanja međunarodnog kruga istorika umetnosti, kao i rezultati piščevih oštroumnih studija. Preglednošću i potpunošću Dilov »Priručnik vizantiske umetnosti« nadmašuje sva dela slične prirode. Dispozicija je vešto i logički sprovedena, način izlaganja je jasan i precizan, a definicije određeno formulisane. Svaku epohu umetnosti općenito karakteriše prikazujući karakteristične crte i klasifikujući spomenike pojedinih epoha. Naročitu pažnju posvećuje autor raspravljanju generalnih problema koji su od načelne važnosti za istoriju vizantiske umetnosti kao celinu, kao što su naročito problem postanka orijentalne hrišćanske umetnosti i renesanse u vizantiskoj umetnosti XIV и XV stoleća. Kod prvog problema glede koga postoji više naučnih teorija Dil postupa veoma obazrivo te karakterišući ulogu, koju su u formaciji hrišćanske umetnosti na Istoku igrale Mesopotamija, Iran, Jermenska, Sirija, Mala Azija, ističe da je uticaj Carigrada na ovaj proces bio dosta znatan i da istorici umetnosti odveć potcenjuju uticaj Carigrada u istoriji vizantiske umetnosti i njenog razvitka. Drugi važan i složen problem u istoriji vizantiske umetnosti, postanak renesanse u XIV i XV stoleću, Dil nasuprot teorijama koje ovu pojavu smatraju posledicom stranih uticaja, tumači unutrašnjim, domaćim uzrokom: s jedne strane jakim osećajem grčkog patriotizma, koji na domaku političke propasti postaje svestan svoje velike i slavne prošlosti, a s druge strane velikim mističkim pokretom, koji dominira grčkim duhovnim životom u XIV stoleću. Iz ovog pokreta rađa se nova umetnost, dramatičnija i patetičnija i nova ikonografija složenija i bogatija od dotadašnje. U vezi s ovim pitanjem Dil zgodno precizira prirodu i domašaj uticaja, koji je Vizantija vršila na razvitak umetnosti u istočnom svetu u Srbiji, Bugarskoj, Rumuniji i Rusiji.

Dilov interes za specijalna pitanja iz oblasti istorije vizantiske umetnosti je vrlo širok i dolazi do izraza u znatnom nizu specijalnih radova publikovanih u razmaku od 40 godina. Odlika Dilova je, što pored svestranog i temeljnog poznavanja istorije vizantiske umetnosti, poznaje i susedne umetnosti.

Pored rada u oblasti istorije umetnosti, Dil se naročito istakao svojim radovima na polju vizantiske istorije. U prvo doba naučne delatnosti njegovi istoriski radovi imaju karakter monografija i specijalnih rasprava, u kojima autor nastoji da podrobnim istraživanjem rasvetli do-tičnu istorisku epohu, ličnost ili ustanovu. Tek kasnije pokazuje Dil naročit razvijen smisao za sintetičko izlaganje ukupnog istoriskog razvitka. Već prvi njegov istoriski rad »Etudes sur l' administration byzantine dans l'exarhat de Ravenne« (Paris 1888.) pokazuje veliku temeljitost i vanredno poznavanje izvorne građe i literature. Ova monografija, u kojoj je na širokoj i solidnoj osnovi obrađena jedna važna epoha vizantiske istorije, koja pre toga nije bila predmet specijalnih naučnih istraživanja, stavila je autora u red istaknutih istorika. Ova studija posvećena je formiranju vizantiskog administrativnog ustrojstva u Italiji, njegovoj evoluciji i transformaciji s obzirom na posledice ovog procesa kako po razvitak cele Vizantiske Imperije tako i naročito po razvitak Italije.

Posle gornjeg dela Dil je nastavio rad na istraživanju pojedinih epoha vizantiske istorije i rezultat ovoga rada bile su dve veoma važne monografije: 1) »Vizantiska Afrika« (Pariz 1896.) i 2) »Justinijan i vizantiska civilizacija u VI veku«(Pariz 1901.). Obe monografije predstavljaju vrlo značajan prilog vizantiskoj istoriji, a zajedno sa napred pomenutom monografijom znatno doprinose stvaranju valjane osnove za rekonstrukciju opće vizantiske istorije. U monografiji o Africi prikazana je svestrano spoljašnja i unutrašnja istorija provincije Afrike za vizantiske vladavine. Izrađivanje monografija o egzarhatu u Raveni i provinciji Africi dalo je Dilu prilike i mogućnosti, da dublje prodre u studiju Justinijanove epohe kao celine i rezultat ovih studija bila je ova velika i dosad najbolja monografija o caru Justinijanu.

Broj specijalnih rasprava iz oblasti vizantiske istorije dosta je malen, a među ovima se ističu naročitom važnošću: 1) L'origine du régime des thèmes dans l'empire byzantin. (1896.) i 2) Le Senat et le Peuple Bizantin aux VII et VIII siécles (1924.). Prva rasprava posvećena je jednom od najvažnijih problema unutarnje vizantiske istorijeg postanku ustrojstva tema t. j. postepenoj militarizaciji civilne administracije u Vizantiskoj Imperiji. Ova rasprava, veoma učeno i jasno napisana, najbolja je između svih dosada publikovanih radova koji se na isti predmet odnose. Druga rasprava pak tretira jedno od osnovnih pitanja iz istorije vizantiskog državnog ustrojstva: političku ulogu i odnos političkih faktora senata i naroda prema imperatoru u doba od smrti cara Justinijana I do konca VIII stoleća. Rezultate svojih mnogogodišnjih studija u oblasti istorije Vizantiske Imperije formulisao je Dil u izvanredno uspelim sintetičkim radovima: 1) »Istorija Vizantiskog Carsgva« (Pariz 1919.), koja sadrži glavne konture celokupnog istoriskog razvitka; 2) »Vizantija. Veličina i opadanje« (Pariz 1920.) ima karakter u popularnom obliku izrađena prikaza državnog i društvenog ustrojstva u Vizantiji.

Dil je svojim istoriskim radovima stekao glas jednog od najboljih svetskih poznavalaca vizantiske istorije. Odlike Dila kao istoričara jecy: potpuno vladanje materijalom koji se odnosi na predmet obrade; oštra i tačna analiza izvora; sposobnost povlačenja velikih linija i konzekventnog sprovođenja glavne ideje kroz delo; široka koncepcija, dobra kompozicija, izvanredna jasnoća u izlaganju; oštra psihološka karakteristika glavnih ličnosti, vešto slikanje sredine;. oštroumna analiza događaja i pojava u istoriskom razvitku i davanje generalnog okvira prikazu, čiji je predmet teritorijalno ili hronološki ograničen. U vezi s ovom karakteristikom još naročito naglasiću: da prava snaga Dilova leži u prikazivanju, a manje u istraživanju istoriskih pojava i procesa.

Naučni rad Šarla Dila kreće se skoro isključivo u oblasti istorije umetnosti i istorije, dok većina susednih ili pomoćnih nauka, kao što su istorija prava, lingvistika, istorija literature,. hronologija, numizmatika, sigilografija i papirologija, uopće ne ulaze u sferu njegova interesovanja. Ostale pak discipline ove vrste, kao filologija, epigrafika i paleografija zastupljene su veoma malim brojem radova, ali pojedini od ovih naročito su važni i pokazuju da je Dil umeo brzo da uđe i da se udubi i u naučne oblasti koje su ležale van njegova specijalnog radnog polja.

Dil nije hteo niti je po svojoj prirodi mogao da se ograniči na naučno stvaranje za srazmerno veoma uzan krug učenih ljudi, te je već od prvih godina svog naučnog rada zastupao mišljenje, da nauka mora tražiti i stalno održavati kontakt sa spoljašnjim svetom. Kontakt pak između kruga učenih ljudi i spoljašnjeg sveta može postojati samo u tom slučaju ako rezultati naučnih istraživanja ne ostanu rezervisani samo učenjacima nego postanu pristupačni i širokoj publici. U tu svrhu mora se izabrati način prikazivanja, koji odgovara istoj publici; u prikazu ne smeju autori postavljati i obrazlagati nove naučne teorije, nego moraju težiti za jednostavnim izlaganjem, koje valja da je što potpunije i jasnije. U prikazima ovakve vrste nema mesta teškom i opsežnom naučnom aparatu, valja se kloniti odveć složenih problema, nego iznositi najvažnije i najkarakterističnije stvari u lakoj i jasnoj formi.

Sledeći stopama svojih prethodnika Boasjea i Šlimberžea naš pisac pri koncu prvog decenija svog naučnog delovanja počinje rad na popularizaciji nauke i prvi pokušaj ove vrste doneo mu je toliko uspeha da je doživeo deset izdanja -{(Excursions archéologiques en Gréce. Paris 1.-{ izd. 1890., 10. izd. 1921.). Ohrabren uspehom Dil je produžio ovaj rad, te je u razmaku vremena od četvrt stoleća dao niz popularnih publikacija, u kojima je širu publiku poznao sa najnovijim rezultatima naučnih istraživanja u oblasti vizantiske istorije i istorije vizantiske umetnosti. Dil se ne ustručava, da u nekim od ovih dela dodiruje probleme istorije bliskih dana i u ono doba aktuelna politička pitanja (n. pr. u delu En Méditerranée. Promenades d' Histoire et d' Art. Paris 1901., u kojima daje izraza svojim simpatijama prema našem narodu i njegovim nacionalno-političkim težnjama).

Najviše privlačnosti za široke krugove imaju njegove popularne publikacije: »Teodora, carica vizantiska« (Pariz 1901.) i ove »Vizantiske slike« (Pariz 1906/8.). U prvom delu, posle prethodne oštroumne psihološke analize karaktera i života carice Teodore pre dolaska na presto, izlaže u veoma jasnoj i zanimljivoj formi intenzivan i mnogostrani politički uticaj njen na državnu upravu, ističući njenu neobičnu inteligenciju i veliku energiju, kao i svu strast njenih pozitivnih i negativnih osećaja, te karakterišući Teodoru kao jednu od najinteresantnijih i najznačajnijih ženskih pojava u istoriji sveta. U drugom delu, u ovom koje je pred nama, Dil s uspehom pokušava da u formi portreta poglavito čuvenih vizantiskih žena prikaže sve faze razvitka vizantiskog kulturnog života. Posle uvodne općenite skice u I. svesci, u kojoj slika položaj i život vizantiske carice, Dil u veoma živim bojama i plastično prikazuje istaknute tipove vizantiskog društva, uvek na osnovu pouzdane građe, a sa težnjom da čitavoj slici dade širok okvir crtanjem cele sredine.

Dil se u popularizaciji nauke nije ograničavao na prikazivanje pojedinih odseka istorije, nego je u poslednje vreme pristupio popularnom prikazu celokupne istorije pojedinih država. Glavno delo ove vrste je, pored već napred pomenutih, još i Istorija Mletačke Republike (Pariz 1915.).

Dil je svojim opsežnim i temeljitim radovima osigurao sebi mesto u redu najznatnijih vizantinista, a svojim popularnim publikacijama probudio je u širokoj publici veliki interes za vizantisku prošlost.

Za njegove velike naučne zasluge Filozofski Fakultet beogradskog Univerziteta izabrao je Dila za počasnog doktora. Ovog proleća bila je njegova svečana promocija. Tom prilikom simpatični starac održao je dva vrlo zanimljiva predavanja, koja su ga prikazala našoj publici ne samo kao odlična stručnjaka, nego i kao sjajnog predavača.

Dr. Filaret Granić

Beleške

1. Historia byzantina duplici commentario illustrata. Paris 1680.