Uvod u izučavanje grčkih i latinskih školskih klasika 4
16. Opadanje rimske učenosti. – Naučno izučavanje Homera početo je u Grčkoj u ono vreme, kada je epsko pesništvo bilo samo slavna uspomena. Isto su tako u Rimu najbolja dela latinske književnosti naročito objašnjavana tek od vremena opadanja same književnosti. Od I veka po našem računanju Askonije i Prob počeli su objašnjavati jedan Cicerona a drugi pesnike iz Avgustova doba; docnije, između 300. i 500. godine, kad su originalna dela od neke vrednosti bila vrlo retka, ima u izobilju gramatičara i komentara, kao što su Donat, Servije i Priscijan.
Nu sama učenost na skoro je opala usred velikog nemira u koji je varvarskim upadom bačeno zapadno carstvo. Od 410. godine, u doba pljačkanja Rima od Alarikovih Vizigota, pa do vlade Karla Velikog (768-814), zapadnom su Evropom vitlale skoro neprekidne bure, u kojima je morala da pomrači i sama uspomena na rimsku književnost.
Ono što je od ove književnosti preživelo treba za svoje spasenje da zahvali hrišćanskoj crkvi, jedinoj sili, koja se pravo održala u ovom periodu premetanja i ruševina. Sveti Benedikt (480-543) osnovao je u Mont-Kasinu blizu Napolja ugledno opatstvo, u kom je utvrđen svakodnevni rad. Kako se čitanje i pisanje preporučivalo benediktinskim kaluđerima kao predohrana od rđavih misli, mehaničko vežbanje u prepisivanju rukopisa bilo im je jedno od običnih zanimanja.
Ovu korisnu praktiku nije propisao sam Sv. Benedikt; čast za to obično se pridaje Kasiodoru, koji je oko 540. posle I. Hr. osnovao dva manastira u Kalabriji. Druga opatstva, kao opatstvo Sv. Kolombina u Bobiju, blizu Đenove, i Sv. Gala u Švajcarskoj, usvojila su isto pravilo, ali je ono naročito vršeno u benediktinskim manastirima. Mnogobrojne kuće, koje je ovaj red imao u zapadnoj Evropi, računajući tu i Veliku Britaniju i Irsku, imale su jedan scriptorium ili sobu za prepisivače, u kojoj su kaluđeri radili na brižljivom prepisivanju latinskih rukopisa čak i u ono doba, kad već nisu bili kadri da ih razumeju. U ovim su se skriptorijama razvile razne vrste latinskoga kursiva, koje su ranije spomenute (str. 9).
17. Obnovljenje (renesans) latinske učenosti. – Karlo Veliki (782-814), koji je umeo čitati ali ne i pisati, pojmio je potrebu podizanja škola, ali je morao ići vrlo daleko, da nađe učitelje. Velika Britanija i Irska bili su u to vreme predeli, u kojima je nauka najbolje održavana usred opštega varvarstva: Alkuin iz Jorka na poziv Karla Velikog postade njegov „ministar prosvete“. Pod Alkuinovom upravom osnovana je škola u Turu, koja je bila slična školi u Jorku; druge docnije ustanove, u Lionu, Fuldi, Korveju, Remsu, cvetale su u IX veku. Tu se učio trivium i quadrivium, to jest, govoreći današnjim jezikom, gramatika, logika i retorika s jedne strane, i muzika, aritmetika, geometrija i astronomija s druge. Sve su nauke tesno vezivane za teologiju; tako je muzika svedena na crkvenu pesmu a astronomija na izračunavanje Vaskrsa. Alkuin je u svojoj starosti bio protiv čitanja pesnika, i ova odvratnost naspram svetovne nauke bila je tada opšta, i ako je Raban, arhijepiskop iz Majnca (umro 856. god.), dopustio, da se njome, kao tankim slojem boje, može dopuniti religiska nastava.
Ne možemo izlagati pa ni u nekoliko redaka izneti istoriju pet vekova, što su protekli od 800. do 1300. Posle Isusa Hrista, koja istorija obuhvata razvitak škola i universiteta, povratak grčke nauke u Evropu posredovanjem španskih Arabljana i stvaranje narodnih književnosti na zapadu. Može se među tim reći, u opšte, da je za vreme ovoga dugog perioda pažnja ljudska naročito obraćana na nauke praktično korisne, kao što su medicina, pravo, astronomija i matematika, ili na kontroverse među logičarima, koje su služile za izoštravanje duhova. Tek kad su Dante (1265-1321), Petrarka (1304-1374) i Bokačio (1313-1375) stvorili italijansku književnost prvoga reda, literarni stil ponovo je izazvao živo interesovanje. Veliki su pisci sami strasno propovedali izučavanje starih majstora u stilu, i sa istinskom usrdnošću počeše se istraživati zaboravljeni klasici. Tada je rukopisno blago, zakopano po manastirskim bibliotekama, iznošeno na javnost i s oduševljenjem pozdravljano. Velika su bogatstva pronađena u Mont-Kasinu i Bobiju u Italiji, u Sent-Galenu i Ajnsidelnu u Švajcarskoj, u Fuldi i Majncu u Nemačkoj, u Glestnberiju u Ingleskoj, u Kliniju u Francuskoj, i u mnogim drugim benediktinskim manastirima. Italijanski naučnici, kao Podžijo Bračolini (1380 do 1559) i njegov prijatelj Nikolo Nikoli, neprestano su od papa slati u misije i vreme su svoje upotrebljavali na kupovanje, popravljanje, pozajmljivanje pa i kradenje svih klasičkih rukopisa, koji su im samo mogli doći do ruku. Tako su između 1350. i 1450. godine ponovo nađeni skoro svi latinski klasici, koje imamo. Mnogo vrlo starih tada poznatih rukopisa docnije je izgubljeno ili uništeno, ali je sa njih napravljeno toliko prepisa, da nijedno delo nije celokupno nestalo sem Vidularia od Plauta i može biti De gloria od Cicerona.
18. Obnovljenje (renesans) grčke učenosti. – Od podele rimskoga carstva 364. godine znanje je grčkoga jezika na zapadu brzo opadalo. Mali broj naučnika, kao što je Rodžer Bekon (1214-1292), kao da je imao nešto znanja ovoga jezika; ali Petrarka, koji je imao Homera i neke stvari od Platona, nije umeo da ih čita, a Bokačo se žali, kako učeni ljudi iz njegova vremena ne znaju čak ni slova grčke azbuke. U istočnom carstvu, koje se još držalo, klasična grčka književnost još je bila poznata i izučavana, a govorni jezik bio je bliži starom grčkom no romanski jezici latinskom. Više Italijanaca potrudi se do Carigrada, da tu uče grčki; u 1396. godini Vizantinac Manojlo Hrisolora počeo je da javno predaje ovaj jezik najpre u Fiorenci a zatim u Paviji, a druge škole osnovaše se u Mlecima, Padovi, Rimu i po drugim mestima. Od tada su u Italiji grčki rukopisi skupljani sa isto takim žarom kao i latinski tekstovi. Siciliski naučnik Jovan Aurispa (1376-1459) doneo je iz Carigrada, samo sa jednoga puta, 238 grčkih rukopisa, među kojima je slavni rukopis nazvan medičiski (u Medičijevoj biblioteci), u kom je Eshil, Sofokle i Apolonije sa Roda. Kardinal Besarion (1403-1472), i sam Grk po rođenju, skupio ih je još veći broj i dao biblioteci Sv. Marka u Veneciji. Kad je Carigrad uzet od Turaka (1453), mnogi grčki naučnici pobegoše u Italiju, noseći sa sobom dragocene rukopise, od koji su neki bili stari a drugi nedavno prepisani, i koji lako nađoše kupaca. Ovo obnovljenje grčke književnosti i žarko interesovanje, sa kojim su Italijanci u XV veku pratili iskopavanje klasičnih pisaca, značajno je opisao Vilmen u svom Laskarisu i Džordž Eliot u romanu Romola.
Nadmoćnost pape i važnost Italije u postupcima crkve davali su veliku javnost intelektualnom pokretu, kome je Italija tada bila pozornica: na skoro se uticaj renesansa oseti u celoj severnoj Evropi. Srećni pronalazak štampe, oko 1450. godine, dao je ovom renesansu samo oruđe za propagandu, koje mu je još oskudevalo, i napredne kuće izdavača Alda Manučija (sin i unuk, 1449-1597) u Mlecima, Džunte u Fiorenci i drugih u Švajcarskoj, u Nemačkoj, u Francuskoj i u Flandriji, na brzo dadoše u ruke svima učenicima tekstove, komentare, gramatike i latinske prevode grčkih dela, za koje su imali da zahvale najkompetentnijim evropskim naučnicima. Naravno, najudaljeniji universiteti od Italije pratili su sa nekom sporošću opšti pokret; tako je izučavanje grčkog uvedeno u Oksfordu i Kembridžu tek oko 1490. godine. U Francuskoj je ono zavedeno barem na trideset godina pre toga, jer je oko 1455. godine jedan Italijanac jelinista, Grigorije Tifernas, predavao grčki na universitetu u Parizu. Njegov poslednik, Đorđe Hermonim iz Sparte, imao je kao učenike u Parizu tri čoveka, koji su postali slavni u nauci: Rajhlina, koji je širio grčki u Nemačkoj; Bidea, koji je imao da igra istu ulogu u Francuskoj, i velikoga holandskog naučnika Erazma.
Ovo što je rečeno dovoljno je da objasni neke važne fakte, o kojima moderni izdavači moraju neprestano voditi računa: 1° većina je naših rukopisa, naročito rukopisa grčkih pisaca, u italijanskim bibliotekama; 2° velika većina naših rukopisa jeste iz XIV i XV veka; 3° mnogo rukopisa jesu prepisi sa starijih rukopisa, koji se nalaze još sada ili kojih je nestalo; 4° mnogo naših starijih latinskih rukopisa pisali su kaluđeri, koji su tek nesavršeno znali latinski jezik; 5° prva štampana izdanja (editiones principes) većine pisaca imaju veliku važnost za kritiku, jer mogu da potiču od rukopisa koji su uništeni ili kojih je nestalo.