Srpska crkva 4

←< III deo

PREGLED ISTORIJE HRIŠĆANSKE CRKVE Pisac: Protojerej Grigorije Mikić

V deo >→

ČETVRTI DEO
Crkve u Crnoj Gori, Dalmaciji i Bosni i Hercegovini

I. Pravoslavna Crkva u Crnoj Gori

U doba našeg naseljavanja na Balkanu nosila je Crna Gora naziv Diokleja i po tome Duklja, a od XI. do XV. veka zvala se Zeta.

1. Kada se naš narod nastanio u Duklji dospeo je pod uticaj zapadnog hrišćanstva, koliko ga je posle seobe naroda tu ostalo, i pod neposredni uticaj verske misije iz Rima. Od 732. g. došao je i pod uticaj Vizantije, a kašnje se upoznao i sa hrišćanstvom na nacionalnoj osnovi koje se razvijalo u Dalmaciji. Stoga taj kraj nije bio verski i crkveno ujednačen.

Rimska Crkva je imala, nema sumnje, prevagu. Na osnovu takog stanja je zetski vladar Mihailo svoju zemlju, odmah po deobi Crkava, potčinio papi, a u Baru je obnovljena bivša dioklejska arhiepiskopija pod nazivom dukljansko-barske. Time je u toj zemlji nadmoć hrišćanstva u latinskom obliku još porasla. Kada je novorođenog Nemanju trebalo krstiti nije se u okolici Ribnice (kod današnje Podgorice) našao ni jedan pravoslavni sveštenik da to učini. I Vukan se samo na osnovu take verske srazmere smeo odlučiti da Zetu u crkvenom pogledu podloži Rimu. Ipak su u Zeti slovenske oznake hrišćanstva i u takim prilikama bile očuvane, a isto tako i običaji i uredbe istočne Crkve (sveštenički brak).

2. U svojoj težnji da narod verski ujednači obratio je sv. Sava Zeti naročitu pažnju. Zetska episkopija koju je osnovao spada među istaknute svetosavske episkopije, koje su dignute u krajevima gde je pravoslavlje bilo ugroženo. Sedište te episkopije bilo je kraj Kotora, na Prevlaci u manastiru sv. arhanđela Mihaila. Za vreme cara Dušana pojačan je rad na učvršćivanju pravoslavlja toliko da je Zeta tada dobila potpuno pravoslavni karakter. Kada je proglašena srpska patrijaršija dignuta je zetska episkopija na stepen mitropolije.

3. Posle smrti cara Dušana uzela su vlast u Zeti braća Balšići u svoje ruke. Kako su bili pritešnjeni od Turaka, oni su se, po primeru bosanskih vladara, obraćali za pomoć papskoj kuriji, nudeći prelaz u rimsku Crkvu, ma da je u Zeti narod bio u većem delu pravoslavni.

I posle bitke na Kosovu ostala je zetska Crkva u sastavu pećske patrijaršije, da kašnje zajedno s njome dospe pod vlast Ohrida.

U Zetu su spadali i delovi Albanije sa Skadrom, Boka Kotorska, delovi Huma. Taj se obim sužavao i menjao pa je zetska mitropolija prema tim promenama granica menjala svoje sedište.

4. Zetska mitropolija je u XV. v. sklonila svoje sedište ispred Mlečića sa Prevlake u Budvu, a docnije u manastir Svete Prečiste u Krajini, niže Skadra, no pravoslavni narod u Boki ostao je pod, njom. Mitropolija je ostala u Krajini i kada su Mlečići uzeli Skadar sa tim krajem. No kada je taj kraj dopao Turcima, pređe mitropolija u manastir Vranjinu, pa onda na Obod u Rijeci Crnojevića. U vremenu mitropolita Visariona ustalila se najzad mitropolija za potonja vremena u cetinjskom manastiru (1485). Cetinjski manastir je podigao u čast Bogorodice zetski vladar Ivo Crnojević, kako se zavetovao dok se bio sklonio u Italiju ispred Turaka. I on se nastanio na Cetinju i snabdeo je manastir svim što mu je bilo potrebno za život. Njegov sin Đurađ uredio je u tom manastiru prvu srpsku štampariju. Iz nje je 1494. g. izišla naša prva štampana knjiga Osmoglasnik. Štampane su tamo i druge knjige, kao Psaltir i Trebnik. Za dalji verski život u Zeti bila je od značaja borba braće Crnojevića o vlast. U toj borbi se poturčio mlađi sin Ivana Crnojevića Staniša da bi sebi osigurao sultanovu zaštitu. Nazvao se Skender-begom. Uz njega se isturčilo još dosta Crnogoraca, a kada je pred polovinu XVI v. Sulejman paša razorio cetinjski manastir, turčenje se i nastavilo. Tako se u Zeti odomaćio i Islam. Crkva je patila od nasilnih poturčenjaka, vladikin rad je bio otežan, a bratstva su se krvila. U takim prilikama su vladike ipak uspele da u Crnoj Gori ostvare jednu vrstu teokratije, po kojoj su uz svoju duhovnu vlast imali nad narodom i svetovnu vlast. Vladarska oznaka vladičanskog položaja jeste i to, što se od 1697. g. vladičansko dostojanstvo ustalilo u jednoj porodici — Petrovića Njeguša. Vladiku je nasleđivao obično njegov sinovac.

5. Prvi je vladika iz kuće Petrovića Njeguša Danilo. Rukopoložio ga je u Sečuju u Ugarskoj patrijarh Arsenije III. god. 1700. Danilo je uvideo da do nezavisnosti od Turaka može doći samo tako ako uništi »zlo domaće« — poturice. Tako se po svoj prilici pri kraju 1707. g. odigrao u Crnoj Gori događaj opevan kašnje u Gorskom Vijencu. Deset godina iza toga pobedio je Turke na Carevu Lazu (1712).

6. Znamenit je bio vladika Vasilije Petrović (1750-66). On se još više od prethodnika oslanjao na Rusiju. Odlazio je tamo i poslovima pećke patrijaršije, a vodio je mlade Crnogorce u Rusiju na obrazovanje. Pri cetinjskom manastiru je osnovao školu. Svojom duhovnom i svetovnom vlašću je suzbijao zli običaj krvne osvete. Napisao je prvi pokušaj istorije Crne Gore.

7. U velike vladike crnogorske ide i Petar I. Petrović (1784-1830). Nešto pre njega ukinuta je pećka patrijaršija, no crnogorska se Crkva nije podvrgla carigradskoj, nego je nastavila život kao samostalna Crkva, koju je priznala ruska Crkva. Rukopoložen je u Karlovcima. Prvi pisan zakon za Crnu Goru njegovo je delo. Tukao je Turke i proširio je zemlju. Mirio je bratstva. Za njegovo vreme izlučena je Boka iz sastava crnogorske Crkve. Po veri i čojstvu ide Petar I. među najbolje Srbe. Proglašen je svetiteljem. Telo mu leži u crkvi cetinjskoga manastira.

8. Veliki je u našoj narodnoj istoriji njegov sinovac i naslednik Petar P. Petrović Njeguš. Zavladičen je u Rusiji i za njegovo vreme su veze Crne Gore sa Rusijom prisne. On je naš najveći pesnik-filozof. Glavna su mu dva speva Gorski Vijenac i Luča Mikrokozma. Umro je 1851. g. Sahranjen je u crkvicu koju je sebi digao na vrh Lovćena,

9. Godine 1852. prestaje svetovna vlast crnogorskih vladika. Sinovac i naslednik Petra II. knez Danilo nije se zavladičio, — crkvena vlast je odeljena od svetovne. Starešina crnogorske Crkve nosi od tada naslov mitropolita, a vladar kneza, pa posle kralja.

Već za kneza Danila preuzela je država sva crkvena imanja, a s njima i brigu za materijalne potrebe Crkve.

10. Poslednji mitropolit samostalne crnogorske Crkve bio je zaslužni Mitrofan Ban (1885.-1920.). Za njegove uprave je preuređena Crkva; uređeno je pitanje svešteničkog školovanja i izdržavanja i pitanje verske nastave u školama.

1878. g. proširena je Crna Gora hercegovačkim oblastima za koje je osnovana eparhija zahumsko-raška u Ostrogu, a kašnje u Nikšiću. Posle balkanskog rata 1913. g. obnovljena je eparhija u Peći za oblasti koje su tada pripale Crnoj Gori.

II. Pravoslavna Crkva u Dalmaciji

1. Kraj koji danas zovemo Dalmacijom bio je do 1805. deljen na dve oblasti. Donju je oblast sačinjavala, otprilike, Boka Kotorska, a gornja oblast bila je ostali deo današnje Dalmacije. Boka je od XII. do XV. v. bila u sastavu srpske države i u njoj je bilo pravoslavnog naroda iz tih vremena. Prava pak Dalmacija bila je potpuno rimokatolička. I tu se javljaju srpska naselja već u XIV. v. ali ih je više posle pada Srbije, pa zatim Bosne i Hercegovine, u turske ruke. Kada su Turci zauzeli unutrašnji deo Dalmacije (1540) oni su na mesto iščezlih starosedelaca naselili svoje srpske podanike iz drugih krajeva. Dok je Dalmacija bila pod mletačkom i dubrovačkom republikom, koje nisu trpele druge vere osim rimokatoličke, pećki je patrijarh zaludu pokušavao da svoju vlast protegne i na tamošnji pravoslavni narod. Kako su Mleci zbog političkih i trgovačkih razloga bili popustljiviji dobili su dalmatinski Srbi u XVI. v. ipak svog starešinu. U Mlecima je postojala jaka grčka kolonija, a bilo je Grka mestimice rasutih i po Dalmaciji i ostrvima. Tim Grcima je carigradski patrijarh dao episkopa, koji je nosio naslov filadelfijskog mitropolita, i taj je preko svojih vikara, Srba, upravljao verskim životom Srba Dalmatinaca. Vikari su bili obično arhimandriti dalmatinskih srpskih manastira kojih tu ima već od XIV. v. Latinski pritisak na pravoslavne bio je u Dalmaciji vrlo jak, pa su neki od tih vikara morali da begaju čak u Rusiju. Kako pravoslavni nisu imali nikakve zaštite u zakonima, rimokatoličke vlasti su dizale u pravoslavnim hramovima latinske oltare. Tako nije bilo ništa neobično da se u pravoslavnim hramovima u isto vreme ili naizmence služe liturgije oba obreda. Kao i po drugim našim krajevima Rusija je i dalmatinske Srbe snabdevala crkvenim knjigama i utvarama. Iskreno uzdanje tamošnjeg naroda u Rusiji bilo je vrlo silno. Ušlo je i u književnost. (S. Matavulj).

2. Kada je mletačka republika u napoleonskim vojnama propala dospela je Dalmacija pod Austriju (1797) i karlovački mitropolit Stratimirović je počeo da u Beču radi na tome, da dalmatinski Srbi dobiju svoju episkopiju. No dobili su je tek kad su potpali pod Francuze (1805). Godine 1808. naredio je Napoleon da se za Dalmaciju osnuje pravoslavna episkopija, da se uredi duhovna vlast (konzistorija) i da se otvori bogoslovska škola, sve na državni trošak.

3. Prvi dalmatinski episkop sa sedištem u Šibeniku postao je Venedikt Kraljević (1810). U Boci koja je tom prilikom izlučena ispod cetinjske mitropolije namešten je za vikara arhimandrit Gerasim Zelić. Već 1814. g. smenila je francusku vlast u Dalmaciji ponovo austrijska vlast i stavila je šibeničku episkopiju pod karlovačkog mitropolita.

Venedikt Kraljević je bio po ocu Grk, a po materi Bugarin. Imao je neobično nemirnu prošlost. Za vreme francuske vladavine jako se zamerio Austriji, te sada zapliva unijatskim vodama da bi spasao svoj položaj. U Beču su njegovu nameru rado prihvatili i poslali su mu za bogosloviju učitelje unijate iz Galicije. Pravoslavni narod se na to jaka uznemirio, te je ubio upravitelja škole i jednog učitelja, dok je Venedikt umakao. Mnogi su Srbi tada dopali teške tamnice. Episkopov protosinćel Kiril Cvetković je osuđen na dvadeset godina robije. Kraljević se sklonio u Mletke gde je i umro.

4. Znamenit je episkop toga vremena Josif Rajačić, potonji patrijarh srpski. On se snažno opirao latinskim nasrtajima na pravoslavlje. Otvorio je 1833. g. bogosloviju u Šibeniku. — Unija je u Dalmaciji radila vrlo ružnim sredstvima. Taka reći kupovala je duše gladnog naroda, služila se nevaljalim sveštenicima koje je Rajačić svrgao, a državna vlast je radi unije činila našem svetu gruba nasilja. Rajačić je uspehe unije sveo na najnižu meru. I u to doba su zbog unije padale glave i išlo se u tamnice. Rajačiću je pomagao i mitropolit Stratimirović. Tako je išlo do polovine XIX. v.

5. Godine 1841. preneto je sedište episkopije dalmatinske u Zadar. Tada je preneta i bogoslovija koja je zbog borbe sa rimskim sveštenstvom mnogo pazila na vaspitavanje svojih učenika sve do svetskoga rata. U Zadru se negovala i bogoslovska književnost.

Godine 1870. dobila je Boka sa Dubrovnikom svog zasebnog episkopa.

6. Kada je 1867. g. Habzburška monarhija preuređena u dvojnu monarhiju Austro-Ugarsku ostala je Dalmacija u austrijskoj poli države. Tada je dalmatinska Crkva izlučena iz karlovačke i postala je sastavni deo bukovinsko-černovičke mitropolije (1874), koja je osnovana za sve pravoslavne narode u austrijskoj poli države.

Jedan od poslednjih i najznamenitijih episkopa zadarskih bio je Nikodim Milaš (1915). Po svojim radovima iz oblasti crkvenog prava poznat je u evropskom naučnom svetu.

7. U Dalmaciji i Boci ima jedanaest pravoslavnih manastira. Neki su iz vremena stare srpske države, neki iz turskoga doba, a za neke kaže predanje da potiču iz rimskog doba. Skoro u svima ima starina iz vrlo davnih vremena. Po položaju i gradnji valjda je najlepši manastir Savina u Boci Kotorskoj. Predanje ga dovodi u vezu sa sv. Savom. U severnoj Dalmaciji su važni manastiri Krupa, Krka i Dragović. Ti su manastiri vaspitali naše Dalmatince u ljubavi prema Crkvi i verskoj upornosti kakva se retko gde sreta.

Naše dalmatinske crkve su građene u svom naročitom stilu.

Posle svetskoga rata zauzela je Zadar Italija. Tamošnja bogoslovija je ugasla, a episkopsko sedište je prešlo opet u Šibenik.

III. Pravoslavni crkveni život u Bosni i Hercegovini

1. U vremenu kada je sv. Sava osnivao samostalnu srpsku Crkvu nosila je Hercegovina naziv Hum i spadala je u srpsku državu. Sv. Sava se pobrinuo za pravoslavni verski život u Humu time, što je za taj kraj osnovao episkopiju u Stonu na poluostrvu Pelješcu. — Bosna u to vreme nije bila u sastavu srpske države. No sv. Sava je imao na umu pravoslavni narod u toj zemlji kada je na njenoj granici osnovao dabarsku episkopiju. — Zahumska ili stonska episkopija je polovinom XIV. v. prešla u zadužbinu Nemanjina brata Miroslava manastir sv. ap. Petra i Pavla na Limu. Izgleda da je naskoro za tim opusteo i stonski manastir, jer je taj kraj dospeo pod vlast Dubrovčana, a u njihovom području nije uz rimokatoličku veru trpljena koja druga.

Dabarski su episkopi u XVI. i XVII v. menjali svoje sedište dok se u početku XVIII. v. nisu ustalili u Sarajevu. Sarajevska mitropolija se od tada naziva dabro-bosanskom.

2. I politička i verska istorija tih zemalja bila je sve do pada pod Turke vrlo nemirna. Bosna je bila predmet političkih težnji rimokatoličke Ugarske, a bogumilstvo koje se tu jako razvilo kao narodna vera i crkva svraćalo je na se papinu pažnju. Tako je ta zemlja bila stalno napadana od Ugarske i uznemirivana istragama i progonima papskih poverenika. Bogumilstvo je bilo tu sve do Turaka glavna vera. Možda se u odbrani zemlje od rimokatoličkih tuđina i učvrstilo kao domaća i narodna vera. A ti tuđini svakako nisu pravili u svojim postupcima neku naročitu razliku između pravoslavnih hrišćana i jeretičkih bogumila.

3. Kada su Turci zauzeli Bosnu i Hercegovinu dogodile su se tu velike verske promene. Jedan deo vlastele i bogumila primio je Islam. — Pod turskom vlasti bilo je dosta trvenja između istočne i zapadne Crkve. To je vreme kada je franjevački monaški red stekao velikih zasluga za utvrđivanje i čuvanje rimokatoličke vere u Bosni.

4. Kada je ukinuta pećka patrijaršija dospela je bosansko-hercegovačka Crkva pod vlast carigradskog patrijarha. U to vreme su u tom kraju bile tri episkopije, odnosno mitropolije: sarajevska, zvornička i mostarska. Na njihove katedre su od tada dolazili većinom fanarioti. I ovde su oni više držali sa Turcima nego sa svojom pastvom.

5. U tako teškim vremenima živela je vera u našem narodu od manastira koji su podignuti u dobrim vremenima. Istočnim delom Bosne vladao je u svoje vreme kralj Dragutin i po predanju je više Zvornika digao manastir Papraću. I druga njegova zadužbina, manastir Rača, na gornjem toku Drine vršila je svoju versku misiju u istočnoj Bosni. Za njegove sinove kažu da su digli manastir Tamnu u severoistočnom uglu Bosne. Osim tih manastira imala je Bosna i drugih, tako u krajini prema Lici Rmanj, Gomionicu i Moštanicu. U Hercegovini su bili trebinjski manastir, Žitomislić, Duži i s desne strane Lima Mileševo, grobnica sv. Save. Ti su manastiri bili dovoljni da sa čestitim monasima očuvaju u narodu veru pored nebrige fanariota.

6. Na osnovu zaključaka Berlinskog kongresa Bosna i Hercegovina su 1878. g. došle pod upravu Austro-Ugarske i ostale su u njenoj vlasti sve do oslobođenja. Pošto je zakonima određen položaj Crkve prema državi (1880) uređen joj je i odnošaj prema carigradskoj patrijaršiji.

Bosanska i hercegovačka Crkva je ostala i nadalje u sastavu carigradske patrijaršije, ali je dobila pravo da se sama stara za svoje poslove, a pravo imenovanja mitropolita je prešlo na bečkog cara. — Carigradskoj patrijaršiji je država plaćala ugovoreni godišnji iznos u novcu u ime otštete za prihode što ih je patrijaršija dotle imala od. Bosne i Hercegovine. Prema tome naša Crkva u Bosni i Hercegovini nije bila samostalna nego samoupravna. — Odmah posle postignutog sporazuma sa patrijaršijom ustupila su tri zatečena mitropolita Grka svoja mesta Srbima i Crkva je počela da se uređuje. Za vođenje crkvenih poslova imenovani su, postepeno, uz mitropolite crkveni sudovi ili konzistorije. G. 1882. otvorena je u Reljevu, kraj Sarajeva, bogoslovija sa seminarom. G. 1900. osnovana je i četvrta mitropolija u Banjaluci. Mitropoliti su bili izdržavani iz zemaljskih sredstava, a bili su po časti i vlasti jednaki. — U sarajevskoj zemaljskoj štampariji su štampane i crkvene knjige.

7. Organizovanje bosansko-hercegovačke Crkve nije prošlo na miru. Kako je u Bosni i Hercegovini naš nacionalni život bio dosta sputan, pa i ugrožavan, gledali su narodni ljudi i rodoljubivo sveštenstvo u svojoj Crkvi ustanovu za nacionalnu samoobranu i za razvoj nacionalnog života uopće. Stoga su radili na tome da narod dobije što više udela u upravi Crkvom. Posle uporne borbe, u kojoj je napadana i viša jerarhija, priznato je najzad iz Beča bosansko hercegovačkoj Crkvi ustrojstvo slično ustrojstvu karlovačke samostalne Crkve. Po tome ustrojstvu od 1905. g. nije narodu, istina, priznato pravo da bira višu jerarhiju, ali mu je priznato pravo da u jakoj meri učestvuje u upravi Crkvom i veroispovednim školama i da sam sebi bira sveštenike. Čisto duhovni poslovi su ostali u vlasti jerarhije. Tako je svaka mitropolija dobila uz čisto duhovne Eparhijske crkvene sudove posebne Eparhijske upravne odbore i Prosvetne savete u kojima su svetovnjaci bili zastupljeni sa dve trećine članova. Nad tim eparhijskim vlastima stajao je za svu samoupravnu Crkvu Veliki crkveni sud bez svetovnjaka, i Veliki upravni i prosvetni savet sa prevagom svetovnjaka. Crkvene opštine su bile organizovane u svojim Skupštinama i Crkvenim odborima. — Sve te vlasti su dobro upravljale crkvenim životom, a naročitu su pažnju obraćale narodnoj prosveti. U Bosni i Hercegovini je pred svetski rat bilo preko 100 veroispovednih škola i mnogo prosvetnih zadužbina.

U ujedinjenu Srpsku crkvu ušla je bosansko-hercegovačka sa mitropolijama: 1) dabro-bosanskom (Sarajevo); 2) zahumsko-hercegovačkom (Mostar); 3) zvorničko-tuzlanskom (Tuzla); 4) banjalučko-bihaćkom (Banjaluka).

Ušla je u crkvenu zajednicu i sa časnom uspomenom jedne velike duše koja je ravna dušama hrišćana prvih, požrtvovnih, vekova — sa uspomenom na Kneza Iva od Semberije. Imala je, dakle, i čestita Bosna svetiteljskog duha.