Srpska crkva 2

←< I deo

PREGLED ISTORIJE HRIŠĆANSKE CRKVE Pisac: Protojerej Grigorije Mikić

III deo >→

DRUGI DEO
Od samostalnosti Srpske Crkve do ukidanja Pećke patrijaršije

VI. Samostalnost srpske Crkve

Posle svega što se za poslednjih dvadeset godina u Srbiji događalo, posle Vukanova ustanka, nadiranja rimske Crkve u Srbiju i Stevanova kolebanja, Sava je bio podjednako zabrinut i za državu svoga oca i za pravoslavlje u njoj. Jedno je išlo sa drugim.

a) Osnivanje i uređivanje

1. Savi je bilo još jasnije nego Nemanji da u Srbiji treba jedna vera i jedna Crkva. No jasno mu je bilo i to da pravoslavlje može kod Srba biti samo tako snažno, ako bude imalo svoju posebnu, narodnu organizaciju — samostalnu Crkvu.

Episkopi što ih je dotle slao Carigrad i Ohrid među Srbe i druge balkanske narode nisu imali prisne ljubavi prema svojoj pastvi. Pastvu su smatrali »varvarskom« a službu svoju, podalje od kulturnih vizantijskih krajeva, teretom. Oni Su u svojim oblastima, svakako, vodili grčku državnu politiku i gledali u glavnom da se od pastve što više pomognu. Sava je samo kao vladarski sin i brat imao ugleda pred raškim episkopom i mogao je da i u takim prilikama nešto uradi za narodnu prosvetu. No nije se mogao nadati da će grčki episkopi među Srbima voditi neku ozbiljniju hrišćansku prosvetu kad on jednoga dana sklopi oči.

2. Zato je Sava u sporazumu sa bratom Stevanom otišao 1219. g. u Nikeju da izradi srpskoj Crkvi samostalnost. Vreme je za taki pothvat bilo vrlo podesno. Vizantijska patrijaršija je bila zajedno sa carevinom na ljutoj nevolji. U Carigradu su vladali Latini i utvrđivali su papinu vlast na Istoku. Car je sa patrijarhom bio u Nikeji gde je pribirao snagu i čekao vreme da obnovi svoju državu. Savin dolazak u Nikeju bio im je, dakle, vrlo dobro došao. Jer njegova molba za osnivanje i priznavanje samostalne srpske Crkve išla je u korist i pravoslavlju i nikejskom carstvu. Zato je Srbiji i priznata crkvena samostalnost kao bedem protiv silnoga latinstva koje je pritesnilo Carigrad i verski i politički. Za prvog arhiepiskopa samostalne srpske Crkve posvećen je Sava, već poznati i pouzdani borac za pravoslavlje.

Pri povratku u domovinu zadržao se Sava u Solunu gde je rukovodio prevođenje potrebnih crkvenih zakonika sa grčkog.

3. Uređenje srpske Crkve. Prva je zadaća samostalne srpske Crkve bila da u državi potpuno utvrdi pravoslavlje i da ga raširi i u one krajeve gde je bila nadmoćna rimska Crkva ili bogumili. Za tu zadaću trebalo je Crkvu odmah s početka dobro organizovati. Sava je to zaista i učinio. U dogovoru sa bratom Stevanom i vlastelom podelio je on Rašku i Zetu na episkopije. Među monasima koji su se vaspitali pod njegovom rukom odabrao je najdostojnije po spremi, poštenju i savesnosti i razaslao ih na episkopska mesta. Tako je naš narod dobio pastire svoje krvi, koji su imali ljubavi za posao na koji su poslani. Svaka episkopija je dobila potrebne zakonike za upravu i knjige za bogosluženje. Episkopi su se postarali da se te knjige za njihove eparhije tačnim prepisima umnože, a gde je dotle bilo pogrešnih prepisa da se isprave.

4. Do Save je u središnjim srpskim oblastima bila samo jedna pravoslavna episkopija sa sedištem u Rasu, kod današnjeg Novog Pazara. Sava je u Raškoj osnovao pet novih episkopija, a po jednu u Zeti i Zahumlju. Već sam taj broj episkopija pokazuje da smišljen rad Crkve među Srbima počinje sa Savom. Najznačajnije su one Savine episkopije kojima je bilo namenjeno da štite pravoslavlje i da ga u državi dalje šire. — Ovo su te istaknute episkopije:

1) Zahumska, u Stonu na poluostrvu Pelješacu, na domak Dubrovniku gde nije bilo mnogo pravoslavnih. 2) Zetska, sa sedištem na Prevlaci, kod rimokatoličkog Kotora. 3) Dabarska, u Banji kraj Priboja, prema bosanskoj granici da preči nadiranju bogumilstva iz Bosne u Srbiju i 4) Budimljanska, na granici Raške i Zete, u Đurđevim Stubovima kod današnjeg Berana.

Osim tih episkopija osnovane su tada 5) Hvostanska, u Maloj Studenici blizu Peći. 6) Toplička, kod današnje Kuršumlije i 7) Moravička, u Arilju, nedaleko od Užica. 8) Raška episkopija je već od X. v. bila pri crkvi sv. Petra i Pavla u Rasu. 9) Prizrenska episkopija ušla je u sastav samostalne srpske Crkve, pošto je u to doba prizrenska oblast ušla u sastav srpske države. Sa te episkopije smenjen je dotadanji episkop Grk i namešten je Srbin.

Taj osnovni broj episkopija samostalne srpske Crkve menjao se tokom vekova.

Za arhiepiskopsko sedište izabrao je Sava manastir Žiču. I druge episkopije imale su svoja sedišta u manastirima, a gde dogle manastira nije bilo, podignut je sada za episkopiju, kao na Prevlaci i u Stonu.

Episkopije su bile podeljene na protopopijate, a ovi na parohije.

5. Pravoslavlje državna vera u Srbiji. Odmah na početku, kada je tako organizovana Crkva imala da otpočne svoj rad, objavio je Sava na kojim osnovama ona počiva. To je učinjeno na crkvenom i državnom saboru u Žiči. Tu je on sa sveštenstvom, vladarem i vlastelom ispovedio dogme istočne pravoslavne Crkve i priznao sve njene uredbe i običaje. Naročito je naglasio one verske istine i crkvene uredbe koje nisu priznavali bogumili i one po kojima se zapadna Crkva razlikuje od istočne. Time je pravoslavna vera prihvaćena za državnu veru.

6. Zadaci svetosavske pravoslavne Crkve. Sava je zadaću Crkve, kojom ona ljude prosvećuje višim duhovnim životom, osećao i kao sveštenik i kao sin svoga naroda. On je u tom pravcu radio već onda kada je u Hilandaru rukovodio vaspitavanje mladih srpskih monaha. Radio je na tome i kao studenički arhimandrit. Kao arhiepiskop je tu zadaću prihvatio udvojenom snagom i radio je sa većim uspehom, jer je stajao na čelu mnogih episkopa i sveštenika.

Bilo je i vreme da među našim precima taki rad otpočne. U onim nemirnim i ratničkim prilikama bilo je sve srpsko društvo, i vlastela i narod, daleko od uljuđenosti i bez mnogo volje za zajednički život. — Sava je u svome narodu utvrđivao moralne običaje i uzakonjivao dobre naravi. Putovao je po narodu i držao sa vlastelom zborove na kojima je učio kako valja po veri živeti. Lično je ispovedao ljude. Njegovi izaslanici, protopopi, prolazili su zemljom i uređivali, pre svega, porodični život u narodu. Jer je u uređenom porodičnom životu osnova daljeg urednog i uljudnog života. A među Srbima je bilo mnogo nevenčanih brakova u kojima se živelo bez stalnih obveza prema deci i bračnom drugu. Protopopi su take venčavali, te je porodični život postajao svetinja.

Sava je naročito nastojao da odomaći pravdu. Stoga je vlasteli stavljao na srce da ne čini nasilje i nepravdu nezaštićenom i siromahu. Učio ih je da se ni u ratu ne oslanjaju na svoju silu, nego na pravednu stvar, za koju se jedino sme ratovati. Silnike je korio i pretio im da će odgovarati pred Sudijom kome su svi ljudi jednaki. Učio je da siromaha treba pomoći i da ne valja biti obestan. Ukratko, odomaćivao je među Srbima hrišćanske vrline — prosvećivao ih hrišćanstvom. Nema sumnje da su isto činili i episkopi, a zanos misionarskog rada mlade Crkve svakako je zahvatio i ostalo sveštenstvo.

b) Ohridska arhiepiskopija i samostalnost srpske Crkve

Pošto je zamonašio brata Stevana (Simon) neposredno pred njegovu smrt (oko 1227 g.), a sina njegova Radoslava venčao kraljevskom krunom, otišao je Sava. ubrzo iz Srbije na put u Svetu Zemlju.

Jedan od uzroka Savina odlaska iz Srbije u ovo doba bila je crkvena politika novoga kralja. Čim je Sava osnovao samostalnu srpsku Crkvu ustao je protiv njega Dimitrije Homatijan, ohridski arhiepiskop. On je napisao Savi pismo puno prekora u kome je tvrdio da je Sava tim svojim delom povredio prava ohridske arhiepiskopije i da samostalna srpska Crkva nije zakonito osnovana. Taj spor je nekako legao i bio je na miru sve dok nije došao na kraljevski presto Radoslav. Mati njegova bila je Grkinja i on je vaspitan u grčkom duhu. Uz to je Radoslav bio zet Teodora, despota jedne nove grčke države koja je nastala u Epiru posle pada Carigrada u latinske ruke. Teodorova je država bila tako jaka da je izgledalo da će mu pasti ruku i sam Carigrad. Zbog svega toga je Radoslav vodio svoju državu tako kako je želeo njegov tast i žena. U njegovoj državi se nije s time niko slagao. U Todorovoj državi je bila ohridska arhiepiskopija; Teodorov glavni savetnik je bio Dimitrije Homatijan, koji Srbima nije mogao da zaboravi njihovu samostalnu Crkvu. Radoslav je bio s njime stupio u veze i poveo je i crkvenu politiku u korist Grka a na štetu samostalnosti srpske Crkve. Naravno da je time došao u sukob sa svojim stricem Savom. Zbog toga se Sava sklonio iz Srbije i otišao je u Svetu Zemlju.

v) Savin silazak sa arhiepiskopske stolice i njegova smrt

1. Savin povratak kući pada u 1230. g. Tri godine posle toga Radoslav je bio zbačen sa prestola, a na njegovo mesto je došao njegov brat Vladislav. Za vreme svog kratkog boravka u Srbiji oženio je Sava sinovca Vladislava kćerkom bugarskog cara Asena.

2. Godine 1233. sišao je Sava konačno sa arhiepiskopske katedre, pa je preko Jadrana i Italije ponovo otišao u Svetu Zemlju. Na svoje mesto je postavio svoga učenika Arsenija, Sremca. Obilazeći sveta mesta u Siriji, Palestini, Egiptu i Sinaju pohodio je Sava i sva četiri vaseljenska patrijarha. Misli se da je sa njima vodio razgovore, u ime svoga prijatelja bugarskog cara Asena, o priznavanju samostalnosti bugarske Crkve, jer ta se Crkva za neko vreme bila podložila papi, te je istočne Crkve nisu priznavale za zakonitu. Vraćajući se u otadžbinu iznuren i bolešljiv udario je Sava putem preko Bugarske. Tu je početkom 1235. g. u prestonici Trnovu dočekan sa velikim počastima. Poslednju svetu liturgiju je služio na Krstov-dan. Umro je 14. januara 1235. g. U Trnovu je i sahranjen.

3. Još od odlaska Savina iz Srbije vladalo je tamo prigušeno nezadovoljstvo. To nezadovoljstvo je otvoreno izbilo na vest o njegovoj smrti u tuđini. Bilo je upereno na kralja Vladislava. (Sava je, izgleda, zbog njega otišao konačno iz zemlje). Stoga je Vladislav napregao sve sile da barem mrtvoga strica prenese što pre u otadžbinu. Posle dugog pregovaranja sa Bugarima uspeo je najzad da prenese Savino telo i da ga smesti u svoju zadužbinu manastir Mileševu (6. maja 1237. g.) Tu je ležalo i uživalo sve veće narodno poštovanje do 1594. g. kada su ga Turci preneli u Beograd gde ga je na Vračaru spalio Sinan paša.

g) Naslednici sv. Save na arhiepiskopskoj katedri

1) Prvi prejemnik sv. Save na arhiepiskopskoj katedri bio je Arsenije, rodom Sremac. Upravljao je Crkvom 30 godina. Žiča je bila na vojnički istaknutom mestu, pa su je Kumani pri svom upadu u Srbiju porobili. Stoga je Arsenije digao manastir sv. Spasa u Peći. Tamo je kašnje, za Milutinove vlade, preneta arhiepiskopija. Arsenije je pred smrt dugo bolovao pa su ga na bogosluženja nosili na rukama. Umro je 1266. g. Sahranjen je u Peći. Proglašen je svetim. Naročito ga štuje Crna Gora.

2) Arsenija je nasledio sinovac sv. Save, a treći sin Stevana Prvovenčanog, Predislav koji se zakaluđerio u Hilandaru kao Sava (II). Monahovao je u Jerusalimu, Svetoj Gori i u Srbiji. Prvo je bio episkop zahumski, pa zatim sedam godina srpski arhiepiskop. Umro je 1272. g., a sahranjen je u Peći.

3) Joanikije, drug i učenik Save P., bio je iguman hilandarski pre nego što je postao arhiepiskop. Zbog političkih; smutnji u zemlji nije do kraja života ostao na arhiepiskopskoj katedri. U borbi što ju je vodio Dragutin sa svojim ocem Stevanom Urošem I. bio je on na strani svog zakonitog vladara, pa se sa njime povukao sa svoga položaja. Sahranjen je u Sopoćanima zajedno sa svojim kraljem, koji se u monaštvu nazvao Simeun.

4) Ni Danilo I. nije do svoje smrti ostao na arhiepiskopskoj stolici. On je dignut na taj položaj kada je došao na vlast Dragutin, pa je sa njime i otstupio.

5) Evstatije, Zećanin, bivši iguman hilandarski, došao je na svoje mesto posle dinastičke borbe. Priznat je za svetitelja. Mošti mu počivaju u Peći.

6) Jakov.

7) Evstatije II.

8) Sava III.

9) Nikodim, bivši iguman hilandarski. Bavio se knjigom. Poveravani su mu državnički poslovi.

10) Danilo II. Bio je vlasteoskog roda, vaspitan je za vojnika i državnika, ali se po primeru sv. Save zamonašio. I on je bio iguman u Hilandaru i hrabro je branio svoj manastir od gusara. Kao iguman počeo je da piše Živote srpskih kraljeva i arhiepiskopa. To su delo dopunili drugi pisci životima potonjih vladara i patrijaraha i tako je postao Rodoslov ili Carostavnik. Imao je i neimarskih sposobnosti, pa je opravljao i ukrašavao oronule manastire i rukovodio je gradnju manastira sv. Stevana u Banjskoj. Za vreme Milutinovo bio je čuvar kraljevske riznice. Imao je smisla i za ekonomiju, te je nastojavao da se što više odomaći voćarstvo i po manastirima i drugde. Krunisao je Dušana za kralja.

11) Poslednji arhiepiskop, za čijeg vremena je srpska. Crkva dignuta na stepen patrijaršije, bio je Joanikije, bivši logotet Dušanov.

VII. Patrijaršija

a) Proglas srpske patrijaršije

1. Srpska Crkva je doživela svoje najveće dane u doba kada je srpska država najjače razvila svoju snagu. To je bilo za vreme cara Dušana.

Dušan je bio i u odbrani i u širenju svoje države sretniji od svojih prethodnika. I za državni i za crkveni život najviše su značila njegova osvajanja na jugu. Na toj strani je Dušan uzeo Arbaniju i Epir, a od razrivene Vizantije Makedoniju i Tesaliju. Time je ušla u sastav njegove države cela stara ohridska arhiepiskopija sa svojim Grcima, polugrcima i starim Slovenima. Za državni i crkveni život bilo je još važnije što je u Makedoniji protegao svoju vlast do samog Soluna, a prema istoku do Filipija, prvog mesta u Evropi gde je propovedano hrišćanstvo. U osvojenim oblastima bila je i Sveta Gora i mnogo čisto grčkih mitropolija i episkopija koje su dotle bile pod vlašću carigradskog patrijarha.

2. Kada je Dušan 1345. g. osvojio grad Serez imao je nameru da u svoje vreme osvoji i sam Carigrad i da preuzme vlast vizantijskih careva. Kako je u to doba bio već gospodar dobroga dela vizantijskih zemalja proglasi se on te godine u Serezu za cara svoje velike srpsko-vizantijske države. S tim dizanjem vladarskog dostojanstva na najviši stepen u vezi je i dizanje srpske arhiepiskopije na stepen patrijaršije.

U srednjem veku bilo je, i na Zapadu i na Istoku, svakom vladaru potrebno da ga prizna i osvešta crkvena vlast. Kruna i vladarsko pomazanje dobijalo se iz crkvenih ruku. Tek time je vladarska vlast bila potpuno uzakonjena i opće priznata u samoj državi i kod drugih država. Za dotadašnje kraljevsko dostojanstvo u Srbiji bilo je dovoljno da ga osveštava arhiepiskop. No carsko dostojanstvo, koje je Dušan uzeo, valjalo je da osvešta veći crkveni dostojanstvenik od arhiepiskopa, a to je patrijarh. Dušan nije mogao ni misliti na to da priznanje svoga carstva traži od vizantijskog patrijarha. On se stoga rešio da srpsku arhiepiskopiju digne na stepen patrijaršije, pa da iz ruku srpskog patrijarha primi carsku krunu.

3. Celu zimu 1345/6. godine proveo je Dušan u svojim novim krajevima, većinom u Serezu. Tu se trudio oko grčkih episkopa i mitropolita, koji su dospeli pod njegovu državnu vlast, da i oni pristanu na proglašenje srpske patrijaršije. Pristanak grčke jerarhije, koja je dotle bila pod carigradskom patrijaršijom, vredeo je za Dušana vrlo mnogo. Tražio je zatim i pristanak svetogorskih kaluđera, jer se do njihove reči mnogo držalo u celom istočnom hrišćanskom svetu, a osobito u Vizantiji. Dušan je u tome uspeo. Uspeo je i kod ohridske arhiepiskopije, čije su sve oblasti takođe bile u njegovoj proširenoj državi. Osim tih važnih činilaca u pravoslavnoj Crkvi dao je svoj pristanak na proglas srpske patrijaršije i bugarski patrijarh.

4. Svečano proglašenje srpske patrijaršije obavljeno je o Cvetima (9. aprila) 1346. g. na državnom saboru u Skoplju. Na tome su saboru učestvovali srpski episkopi, igumani glavnijih manastira i vlastela, pa onda bugarski patrijarh Simeon i ohridski arhiepiskop Nikola sa svojom pratnjom, zatim izaslanstvo atonskih manastira i pretstavnici grčkih mitropolija iz osvojenih grčkih oblasti. — Za patrijarha je proglašen Joanikije II. dotadanji arhiepiskop srpske Crkve i bivši Dušanov logotet.

5. Odmah o Uskrsu (16. aprila) iste godine krunisali su dva patrijarha i jedan arhiepiskop Dušana za cara Srba i Grka a sina njegova, desetogodišnjeg Uroša, za kralja. — Time je srpska država i Crkva ušla u nov otsek svoga života: država za vrlo kratko vreme, a Crkva i za potonja vremena.

6. U Dušanovoj državi koja je bila država Srba i Grka bile su dve samostalne pravoslavne Crkve: stara grčka ohridska arhiepiskopija i srpska pećka patrijaršija. Ohridskoj arhiepiskopiji je Dušan priznao njenu oblast i prava još prilikom svojih osvajanja. Jedino je morala srpskoj patrijaršiji priznati prvenstvo u dostojanstvu. Uz te dve samostalne pravoslavne Crkve živele su, u izvesnoj zavisnosti od pećkog patrijarha, grčke mitropolije u osvojenim grčkim oblastima na istoku i jugu Dušanove države.

b) Ustrojstvo pećke patrijaršije

1. Na istom saboru na kome je proglašena patrijaršija učinjene su i neke promene u ustrojstvu srpske Crkve. Po primeru istočnih patrijaršija ustanovljene su i u srpskoj mitropolije, kao vlasti i dostojanstva koja stoje između patrijarha i episkopa. Na tu čast je dignut po jedan episkop iz četiri važnije državne pokrajine: raški, zetski, prizrenski i skopljanski. Skopljanska mitropolija je dobila i naslov prvoprestolne mitropolije (prototronos), jer je bila u državnoj prestonici. Time je skopljanski mitropolit došao po časti odmah posle patrijarha. — Tada su osnovane i neke nove episkopije.

2. Pećka patrijaršija se nazivala i Velikom Crkvom, kao što se zvala i carigradska patrijaršija. Patrijarh se pisao: Božjom milošću patrijarh i arhiepiskop svih srpskih i pomorskih zemalja. Birao ga je redovan državni sabor sastavljen od vlastele i višeg sveštenstva. U državnim poslovima bio je patrijarh glavni carski savetnik, te ga je car pozivao na savet i u svoj vojni logor. Ukazivano mu je vrlo veliko poštovanje: car je izlazio pred njega gologlav i prihvatao je konja pod njim. Patrijaraškoj kancelariji stajao je na čelu logotet. On je čuvao patrijaršiski pečat i sastavljao je važnije crkvene spise.

3. Episkope u srpskoj patrijaršiji birao je čisto crkveni sabor sastavljen od episkopa. Igumani carskih manastira postavljani su vladarskim saizvoljenjem i odlukom bratstva. Oni su upravljali manastirskim dobrom i vodili poslove u sporazumu sa svojim kaluđerima.

Parohijskih crkava bilo je po selima i gradovima i pri dvorovima velike vlastele. Nad životom i radom parohijskih sveštenika vodili su nadzor viši duhovnici; prvo su se nazivali protopopima, a docnije egzarsima. Zakoni o radu i odgovornosti sveštenstva uopće bili su vrlo strogi.

v) Vere i Crkve u Nemanjićkoj državi

1. U Nemanjićkoj državi bilo je pravoslavlje državna vera i jedino je ono bilo potpuno pod državnom zaštitom. Jeres je bila progonjena već i zbog toga da se zaštiti državno jedinstvo. Zapadno, latinsko, hrišćanstvo, strogo uzevši, nije smatrano za jeres nego više za nepotpuno hrišćanstvo, poluverstvo. U Nemanjićkoj državi je položaj rimokatolika bivao i vrlo povoljan jer su neke srpske vladarke bile sa Zapada, a pojedini srpski vladari su imali sa papom političkih i verskih veza. U Srbiji je bilo dosta povlaštenih rimokatolika. To su bili stanovnici primorskih gradova, pa dubrovački trgovci koji su se stalno bavili u unutrašnjosti države i mnogi Sasi rudari, koji su imali naročite povlastice. Stoga je latinsko hrišćanstvo do Dušana dobilo u Srbiji tolikog maha, da Dušan postaje prema njemu strožiji i uzima u zaštitu pravoslavlje. Dušanov Zakonik nije, istina, latinsko hrišćanstvo zabranio, ali je stao na put njegovu širenju na račun državne vere. Zato je bila zabranjena latinska propaganda i prelaz iz istočnog hrišćanstva u zapadno, a tako isto i brakovi između pripadnika dveju Crkava. Da bi se suzbilo dotadašnje širenje latinstva bile su po gradovima uređene naročite misije da vraćaju u pravoslavlje one koji su prešli u zapadnu Crkvu. Dušan je na mahove iz političkih razloga i oštrije postupao sa rimokatolicima. No nikada nije sa njima postupao tako oštro kao što se u to vreme u drugim evropskim državama postupalo sa onima koji nisu pripadali. držanoj veri. U Poljskoj su npr. u to doba bili zakoni protiv pravoslavnih više strogi.

2. Bogumilstva nije potpuno nestalo ni do Dušanova doba, naročito ga je bilo na jugu u novoosvojenim oblastima. Nadiralo je takođe iz Bosne i Huma. Sa bogumilima i drugim jereticima postupalo se vrlo strogo. Bogumili su bili žigosani; i proganjani iz zemlje, a imanja su im oduzimana. Kažnjavani su i oni koji su se sa njima mešali.

3. Pravoslavna Crkva sa svojim manastirima i višim sveštenstvom bila je u našoj srednjovekovnoj državi poseban, povlašten, stalež. Vladarska vlast i državni poredak počivao je na staležu vlastele i na Crkvi. Bivalo je prilika, kao i u zapadnim državama, da se vladar mogao pouzdanije osloniti na svoju duhovnu vlastelu nego na svetovnu. Patrijarh, episkopi i igumani većih manastira bili su članovi državnog sabora.

4. Prestavnici naše stare jerarhije učastvovali su u vođenju države već time, što su bili članovi državnog sabora. No sposobni pojedinci iz jerarhije preuzimali su, kada je bila prilika, i neke naročite unutrašnje i spoljašnje državne poslove i slati su kao prestavnici države na stranu. Značajno je za take naše prvosveštenike političare, da taj svoj rad nikada nisu shvatili kao priliku u kojoj bi se crkvena vlast mogla istaći pred svetovnu u vođenju državnog života. Oni su time svoje sposobnosti, na mahove, stavljali u službu državnih potreba i ništa više. Tako je činio već sv. Sava. Taki jerarh, državnik bio je i Nakodim, deveti naslednik sv. Save na arhiepiskopskoj stolici († 1325). U vremenu kada su se bile zavrgle dinastičke raspre i borbe između kraljeva Dragutina i Milutina radio je on sa uspehom na tome da se braća izmire. Išao je, poslan od sabora i kraljeva, u Carigrad kao diplomata da sklopi ugovor o miru. U njegovo vreme se Stevan digao na svoga oca Milutina. Ta borba sa svojim teškim i žalosnim pojedinostima završena je ipak pomirenjem oca i sina. Do toga pomirenja je došlo nastojanjem Nikodimovim.

5. Kao naročito povlašten stalež i stup države dobijala je srpska Crkva počevši još od Nemanje, a osobito za Dušanove vlade, mnoga imanja u baštinu i uživala je razne povlastice. Crkvi se baština po pravu nije mogla oduzeti. Da bi Crkva bila zaštićena od ma čije samovolje bilo je uzakonjeno da crkveno imanje nadzire samo vladar, patrijarh i logotet, inače nikoja svetovna vlast. Zakoni su štitili i sveštenički ugled, pa su uvrede učinjene svešteniku kažnjavane strože nego inače.

6. U srednjem veku je uz vlastelinsku baštinu išlo i pravo deljenja pravde — pravo suda. Tako pravo je imala i Crkva: episkopi i igumani su sudili ljudima na manastirskom dobru za prestupe koji nisu potpadali pod državni sud. Po gradovima su crkveni sudovi rešavali i neke građanske sporove, jer su u srednjem veku i kod nas sveštenici bili čuvari i tumači pisanih zakona. Sveštena lica su potpadala samo pod crkveni sud. Jedino crkveni sud je rešavao i bračne sporove i prestupe protiv vere. U tim slučajevima je crkveni sud sudio po crkvenim zakonima, a ne po državnim, i u to sudovanje se nije mogla mešati nikoja druga vlast.

Patrijaraški dvor, kao i carski, imao je pravo utočišta.

7. Vladarske gramate kojima su dobivane baštine i povlastice zvale su se hrizovulje — zlatom pečaćene povelje, a čuvane su u manastirima. — Kada je Dušan dovodio u red svoju državu, utvrdio je u svome Zakoniku i prava Crkve. Kako je Dušan pravoslavnu Crkvu smatrao glavnom osnovom države, on joj je u svome Zakoniku dao veća prava nego što je imala dotle. (Zakonik je prihvaćen na saboru u Skoplju 1349. g., a proširen je na saboru u Serezu 1354. g.). Dušanov Zakonik se sastoji iz 201 člana, a prva i najveća grupa tih članova (38) govori o pravoslavnoj veri i crkvenim poslovima. I u daljim svojim članovima vraća se Zakonik na Crkvu.

g) Sveštenstvo, prosveta, hrišćanski život

1. Episkopi, arhimandriti i igumani većih manastira bili su često iz vlasteoskih porodica. Svetovni sveštenici bili su većinom iz meropskog reda. No bilo je sveštenika i iz vlasteoskih porodica, a mnogi su zbog zasluga dizani u red vlastele. Činovnici po našim državama srednjeg veka izlazili su obično iz pismenih svešteničkih porodica (Popovići).

2. Episkopi su se izdržavali od imanja svojih manastira. Uz to su njihovi egzarsi ubirali od naroda i sveštenstva crkveni porez — dimnicu i vrhovinu. Parohijski sveštenici su živeli od svog imanja. Većinom su se bavili ratarstvom, stočarstvom i pčelarenjem. Koji nije imao svoga imanja dobijao je, po zakonu, tri njive od sela, grada ili svoga vlastelina. I sveštenicima je narod davao stalan prinos koji se zvao bir, a sastojao se od poljskih i stočarskih proizvoda.

Prosveta i pismenost. 1. Kada je sv. Kliment počeo svoju misiju među našim starima, osnovao je on i školu za obrazovanje sveštenika i drugih crkvenih služitelja. Naše prvo sveštenstvo je, dakle, bilo i pismeno i spremno za svoj poziv. Drukčije i nije moglo biti kad se hrišćansko versko učenje nalazi u knjigama, iz knjiga se obavlja bogosluženje, a i crkveni zakoni su u knjigama.

U vreme Nemanjića nije bilo naročitih bogoslovskih učilišta, ali je sveštenstvo i tada moralo biti i pismeno i spremno za svoj poziv. Sveti Sava je zahtevao od sveštenika i episkopa da dobro proučavaju crkvene zakone i uredbe i da narod upućuju i usmeno i pismeno.

2. U prvim vekovima srpske Crkve negovali su pismenost više svetovni sveštenici nego kaluđeri. Tako je bilo sve do XIV. v. No već u tome veku, a naročito u XV. bave se knjigom više kaluđeri nego svetovno sveštenstvo. Bolje obrazovani sveštenici primali su u svoje domove po koga vlasteoskog sina, po koga mladića koji se sprema za sveštenika, pa su ih zajedno sa svojim sinovima učili knjizi. Narodna pesma pamti da je Kraljević Marko učio kod prizrenskog protopopa Nedeljka. Tu su učili i crkveno pojanje, a znali su ga ne samo budući sveštenici nego i vlasteoski i vladarski sinovi. Obavljanje obreda i drugih pastirskih dužnosti učili su sveštenički kandidati obavljajući niže crkvene dužnosti uz episkopa, po manastirima ili kod koga sveštenika.

3. Uz čitanje i obično pisanje učilo se kod sveštenika i lepo pisanje koje je bilo potrebno za prepisivanje knjiga. Sa tom pisarskom veštinom išlo je i slikanje minijatura i šaranje početnih slova, kao i pravljenje mastila i boja, topljenje zlata, prepariranje kože, rezanje pera, prošivanje i koričenje knjiga i sl. Sve se to do XIV. v. učilo kod svetovnih sveštenika, a docnije po manastirima.

Hrišćanski život. Iz Dušanova Zakonika vidimo da je Crkva još i u to vreme imala da se bori sa starom navadom nevenčanih brakova kod vlastele i kod naroda. Postojala je još i otmica devojaka. Bilo je i praznoverja. Verovalo se u vukodlake, prekopavali su grobove da ih nađu i da spaljuju lešine. Zakon je za taku radnju strogo kažnjavao. Mađioničari, vračari i otrovnici kažnjavani su po crkvenim zakonima. Lepa je odredba Zakonika da se sirotica oprašta od dažbina, a siromah da ima pred sudom svoga branitelja. To je, svakako, uticaj hrišćanskog morala na državne zakone. Inače je u to vreme i kod Srba bilo mazija ili Božjih sudova kojima su osumnjičeni dokazivali svoju nevinost. (Nošenje ugrijanog železa od crkvenih vrata do oltara i sl.).

d) Dužnosti srpske Crkve prema državi i društvu

Za povlastice i dobra što ih je naša Crkva u srednjem veku uživala obavljala je ona ove dužnosti prema Bogu, narodu, vladaru i državi:

a) Prva i prirodna dužnost Crkve jeste da u narodu neguje religiju i moral. Za naše stare vladare bila je to i državna dužnost. Jer za njih su zemaljske svrhe države privremene, prolazne, a prave svrhe države su duhovne i nadzemaljske. Za te duhovne svrhe države brinula se Crkva.

b) I naša država u srednjem veku, kao i druge, branila je zemlju od neprijatelja i čuvala je red i mir među podanicima. Prosvetne i kulturne zadaće nije mogla uzeti na sebe. Te zadaće obavljala je Crkva. U ona nemirna vremena mogao se taj posao obavljati samo na mirnim mestima, zaštićenim krstom, — u manastiru i u svešteničkom domu kraj crkve. Sa tih se mesta kulturni uticaj širio u redove vlastele i u narod. Otuda naša narodna kultura ima tako mnogo verskih i moralnih elemenata.

v) Kao vlasnica velikih imanja i propovednica milosrđa uzela je Crkva na sebe i brigu za sirotinju, invalide i siročad. U tadanjim ratnim vremenima bilo ih je vrlo mnogo. Država joj je to naročito stavila u dužnost i nadzirala je da li više sveštenstvo i manastiri tu dužnost ispravno vrše (D. Zak. 28.).

g) Crkve i manastiri bili su dužni da se mole Bogu za život svojih osnivača vladara i ostalih ktitora, a posle smrti za njihove duše (»da se njemu poje liturđija, ovog sveta kao i onoga«). U tim molitvama su naši pobožna vladari, vlastela i sav narod imali silan izvor i potstrek za svoj rad.

d) Crkva i pravoslavna vera bile su najjači oslonac državi, poretku u njoj i vladarskoj vlasti. Sveštenici, koji su u crkvenoj organizaciji svikli na veliku pokornost redu i zakonu, davali su i vlasteli i narodu primer kako treba poštovati red u državi.

Blago izdato na zadužbine — nije, dakle, bilo poharčeno.

VIII. Sukob srpske Crkve sa grčkom

1. Kada je Dušan 1350. ušao u rat sa Bosnom upotrebila je Vizantija tu priliku da vrati ono što joj je on uzeo, te ga je napala. Dušan je Vizantince odbio. No tom prilikom je otkrivena po južnim gradovima velika grčka zavera protiv njegove države. Među zaverenicima je bilo više i niže sveštenstvo u Makedoniji. Dušan je nepouzdane grčke mitropolite i episkope prognao iz države, a njihove katedre je predao Srbima episkopima. U isti mah je mitropolije novih krajeva izlučio ispod vlasti carigradske patrijaršije i potpuno ih sjedinio sa srpskom patrijaršijom. Od toga doba počinje patrijarh Joanikije da se piše: patrijarh Srba i Grka. Dušan je imao prava da ostvari to prisajedinjenje. Mogao ga je izvesti već 1345. g. jer po crkvenim zakonima crkvene oblasti u jednoj državi ne mogu potpadati pod vrhovnu upravu koja je van te države. Međutim, carigradski patrijarh Kalist smatrao je da ga je Dušan tim postupkom nepravedno oštetio u njegovim pravima, te 1352. g. baci anatemu na cara Dušana, na patrijarha Joanikija i na sve učasnike skopskoga sabora, na kome je proglašena srpska patrijaršija. Ta anatema je imala u prvom redu da poruši ugled srpske carevine i zakonitost njenoga cara koji je krunisan za vladara Srba i Grka.

Anatema je ležala na srpskoj Crkvi dvadeset i tri godine.

2. Posle svega što se dogodilo, bilo ih je i među Srbima koji se nisu slagali sa Dušanovim državničkim i crkvenim radom. Mnogi su držali da je za Srbe dosta ono što je ostalo od sv. Save: kraljevina i arhiepiskopija. Svi ti nezadovoljnici shvatili su Kalistovu anatemu vrlo ozbiljno i ona je u narodu odjeknula bolno. Zato je već Dušan pokušao da izmiri svoju Crkvu sa carigradskom. U tome ga je sprečila smrt patrijarha Joanikija 1354. g. a već 1355. g. umro je i sam. Posle njegove smrti počelo je naglo da propada sve što je on za svoga života stekao, pa i ono što je nasledio.

3. Devet godina posle Dušanove smrti pokušao je isti Kalist koji je srpsku Crkvu prokleo da se sa njome izmiri. No umro je posred pregovora sa caricom kojoj je tim poslom bio došao u Serez. Zatim je pokušao da Crkve izmiri despot Uglješa i sa njegovih krajeva je anatema zaista i skinuta, no pod teškim uvetima.

4. Potpuno izmirenje Crkava izveo je posle Uroševe smrti knez Lazar. Kao najugledniji među ostalim srpskim pravoslavnim vladarima sazove on 1374. g. sabor da se rešava o izmirenju Crkava. Na saboru je bila i carica Jelena kao monahinja Jelisaveta. Na saboru je bilo predato Srbima Svetogorcima da izvrše izmirenje. Srpsko izaslanstvo je u Carigradu bilo lepo dočekano i pregovori su sa uspehom završeni. Carigradska je patrijaršija priznala srpsku patrijaršiju za zakonitu. Skinuta je kletva sa svih živih i mrtvih članova sabora u Skoplju. Svečanost izmirenja obavili su izaslanici carigradske patrijaršije početkom 1375. g. u manastiru sv. Arhanđela, nad grobom cara Dušana, nedaleko od Prizrena.

IX. Važnije Nemanjićke zadužbine

U zemljama iz kojih je srpska država postepeno sastavljena bilo je i pre Nemanjića kaluđera i manastira. Najmanje ih je bilo u Raškoj, dosta u Zeti, a najviše u Makedoniji. Zbog toga Nemanjići i nisu dizali manastire po Makedoniji i Zeti, nego su tu opravljali i obdarivali stare. Nove osnivaju oni u Raškoj, gde iz vremena pre njih znamo samo za jedan značajniji manastir. To je crkva svv. app. Petra i Pavla, severno od Novoga Pazara. Tu je bilo sedište raškog episkopa pre osnivanja samostalne srpske Crkve i središte svega raškog verskog života. Predanje kaže da je tu crkvu zidao jedan od učenika ap. Pavla — Tit ili Timotej.

Arhitektura Nemanjićkih zadužbina. Naše srednjevekovne crkvene građevine zidane su u glavnom u dva stila — u romanskom i vizantijskom. Na Srbe koji su bili tek pošli putem kulture uticao je i Zapad i Istok. No Srbi su dali u toku vremena toj umetnosti svoje obeležje. — Tako je, uostalom, bilo sa svim našim duhovnim životom: između latinskog i grčkog kulturnog sveta razvili smo mi treći — svoj.

Romanski stil su preneli među Srbe neimari iz Primorja, ili sa daljeg zapada, iz Italije i Francuske. Vizantijski je došao sa istoka. Građevine romanskog stila građene su kod nas pomnije i savršenije. Po brižljivoj izradi mogu se takmičiti sa sličnim radovima svoga doba u Italiji i Francuskoj. Unutrašnjost tih naših romanskih hramova udešena je za pravoslavno bogosluženje.

Studenica je četvrta zadužbina Stevana Nemanje. Dignuta je u planini, malo podalje od ušća rečice Studenice u Ibar. Posvećena je Bogorodici. Nemanja ju je odredio da u njoj monahuje i da mu bude grobnica. Među kraljevskim zadužbinama; stajala je Studenica na prvom mestu i po vremenu i po važnosti. Njenom igumanu je pripadalo uvek prvo mesto među ostalim igumanima u Srbiji. Biran je i postavljan nekom vrstom investiture: u sporazumu sa vladarom, koji mu je lično predavao upravu dajući mu štaku i poljubac. Tipik, ili pravilnik za život i red u manastiru, napisao je Studenici sam sv. Sava. Drugi manastiri su se ugledali na studenički red. Uz Dečane i Gračanicu ostala je Studenica ponajviše sačuvana od vremena i turskog nasilja. U njoj se kandilo nije gasilo.

Stil u kome je Studenica građena u glavnom je romanski. Spolja je sva oplaćena uglačanim mramornim pločama, većinom belima. I iznutra je za jedan metar i pola obložena velikim mramornim pločama. Na ovoj crkvi su sa velikom umetnošću izrađeni dovraci — portali — zapadnih i južnih vrata i tročlani prozor na oltarskoj apsidi. I portali i prozor leže na vitkim stubovima, a opervaženi su romanskom rezbarijom u kamenu. Od istočnjačkog običaja odudara reljef Bogorodice nad zapadnim vratima i reljefi apostola na oba dovratka istih vrata. — Prvobitno kube crkve je srušeno, sadašnje je iz prošloga veka.

Žiča je zadužbina Nemanjina sina i naslednika Stevana. Zove se Dom Spasov jer je posvećena Vaznesenju Gospodnjem. Leži na Ibru, južno od nekadašnjeg Karanovca, a današnjeg Kraljeva. Gradnju Žiče je nadzirao sv. Sava. Za njegovo vreme bilo je tu sedište arhiepiskopije. Amo je docnije preneto i telo Prvovenčanoga koje je prvo ležalo u Studenici. Već u vreme Savina naslednika Arsenija preneta je arhiepiskopija iz Žiče u Peć, no i potom su arhiepiskopi stanovali naizmence u oba manastira. Za vreme kneza Lazara vratio se starešina srpske Crkve ponovo u Žiču. Prema povelji koju joj je osnivač izdao trebalo je da se u Žiči krunišu srpski kraljevi i postavljaju arhiepiskopi. Tako je u početku i bilo.

U burnim ratnim vremenima Žiča je rušena i ostajala pusta. Sada je potpuno obnovljena. — Po svome neimarskom sklopu je romanskoga stila. Osnova joj ima krst sa jednim dužim krakom. Pri zidanju docnijih crkava iz doba Nemanjića ugledalo se na Žiču.

Manastir svv. apostola u Peći. Gradnja mu je vezana za ime drugog srpskog arhiepiskopa Arsenija. Podignut je u prvoj polovini HŠ. v. Leži na jedan kilometar severno od varoši Peći. Po tom novom središtu srpske Crkve nazivaju se naši patrijarsi pećkim patrijarsima, a Crkva Pećkom Patrijaršijom.

Pećka crkva se sastoji iz tri uporedne crkve, koje su iznutra potpuno odeljene jedna od druge. Svaka od njih ima svoje kube, a paperta im je zajednička. Spolja crkva nije lepa, ali joj je unutrašnjost vrlo prijatna.

Gračanica leži južno od Prištine na rečici Gračanici. Postojala je još u vreme prvih Nemanjića. Iz osnova ju je obnovio kralj Milutin 1321. g. Posvećena je Bogorodici. Očuvana je u celini. Građena je u vizantijskom stilu. Ima pet kubeta. Zidana je naizmenično redovima tesanog kamena i opeke sa debelim slojevima beloga maltera i to joj daje neobičnu živost. Gračanica u svojoj jednostavnosti daje primerak savršene neimarske lepote. Jedino je ruži paperta koja je dozidana u XVI. v.

Banjska leži u ruševinama na 15 km. od Kosovske Mitrovice. Digao ju je sebi za grobnicu kralj Milutin. Građena je po uzoru Studenice. Gradnju je nadzirao arhiepiskop Danilo P. Manastir je bio posvećen sv. prvomučeniku Stefanu. To je bila najlepša romanska građevina na srpskom zemljištu.

Dečane je digao sebi za grobnicu kralj Stefan Uroš III. otac cara Dušana. On i danas u njima počiva i po njima se zove Dečanskim. Dečani leže južno od Peći na nekih 15—20 km. Crkva je posvećena Pandokratoru — Bogu Svedržitelju. Turci su Dečane odmah posle Kosovske bitke porobili i popalili, no docnije su ih ostavili na miru. Kroz duge vekove sticali su se u Dečane poklonici iz svih srpskih zemalja.

Dečanska je crkva po osnovi i spoljašnjosti bazilika sa tri broda. Brodove dele jedan od drugoga stubovi i niska kamena pregrada. Svaki je brod posebna crkva sa svojim oltarom u posebnoj apsidi. Stubovi su rezani u romanskom stilu i visoki su preko sedam metara. Ikonostas srednjega broda je rađen od beloga mramora. Od mramora je i kraljevski sto. Nad srednjom lađom se diže okruglo kube do visine od 25 metara. Gradnja Dečana je trajala osam godina. Sva četvora vrata imaju široke dovratke (portale) svedene visokim lukovima. Portali su od beloga mramora, ukrašeni rezbarijom. Spolja su zidovi obloženi pločama uglačanog belog i crvenkastog mramora. U dečanskoj paperti nalazi se velika slika cele loze Nemanjića. Dečane je gradio neimar iz Kotora, grada kraljeva.

X. Prilike u srpskoj Crkvi posle raspada carevine i kosovske bitke

a) Izbor patrijarha Jefrema

Prva ozbiljnija nezgoda posle raspada carevine javila se u srpskoj Crkvi kada je trebalo izabrati naslednika patrijarhu Savi IV. Tek pola godine posle njegove smrti sastao se izborni sabor. Na saboru je bilo mnogo nesporazuma, te da bi se skratili žalosni sukobi, bude izabran za trećeg po redu srpskog patrijarha pustinjak starac Jefrem. Taj sveti i slabi starac upravljao je Crkvom nešto manje od pet godina. Onda se vratio u svoju isposnicu. Njegov naslednik Spiridon umro je u najnezgodnije vreme, odmah posle kosovske bitke, kada se nije mogao sastati sabor. U tim nezgodnim prilikama vraćen je Jefrem opet na patrijarašku stolicu. Ostao je na njoj dok 1393. g. nije izabran za patrijarha Danilo III.

b) Sveti knez Lazar

Sa Kosovskom bitkom počinje vekovno stradanje srpskoga naroda i njegove Crkve. No u tom velikom događaju, kako ga je shvatio naš pobožni narod, ležala je velika uteha i uzdanje u potonjim crnim vremenima. Kosovski događaj ušao je u narodnu religiju.

1. Svoje dokosovske nedaće osećao je naš narod kao zasluženu kob koja ga je snašla zbog greha njegovih i njegove gospode. Kosovsku bitku sa porazom pobožnog i najčestitijeg svog vladara, kneza Lazara, naš narod nije mogao da shvati samo kao zasluženu Božju kaznu. Jer, Lazar je bio »čestito koleno«, nije se otimao ni o kraljevstvo ni o carstvo, održao je vernost svome nejakom caru i nije nepravedno osvajao tuđe. Stoga je narodna vera u velikom sukobu jednog nehrišćanskog naroda sa hrišćanskim videla borbu božanskog poretka sa nečim nižim, borbu nebeskog carstva sa carstvom zemaljskim. Lazar se mogao sa Turcima nagoditi i priznati vlast nehrišćana nad hrišćanima. O tome, po narodnoj legendi, pregovaraju sa njime pre bitke nebeske sile. One mu meću na savest pitanje: da ili ćeš carstvu zemaljskome, da ili ćeš carstvu nebeskome? No Lazaru je život i zemaljsko vladanje bila mala cena da prizna vlast i poredak nehrišćana nad hrišćanima. On ide u borbu kao pretstavnik božanskog poretka na zemlji, kome je došao red da strada. Zato njegova poslednja večera liči na večeru koju drži Hristos Spasitelj pred svoje stradanje. Tako izgleda kosovski događaj u narodnoj veri.

To je verovanje monahinja Jefimija, udovica despota Uglješe, uvezla u pokrov čestitome knezu ovim dirljivim rečima: »Junačkim srcem i žudnjom blagočastivosti izišao si na zmiju i supostata božanskih crkava, rasudivši da ti srce ne može podneti da gledaš kako nad hrišćanima tvoga otačastva gospoduju Izmailićani, pa ako to ne postigneš, a ti da ostaviš trulu visinu zemaljskog gospodstva, da se obagriš svojom krvlju i da se sjediniš s vojnicima nebeskoga cara.«

Turci se u našim starim knjigama i zapisima nazivaju Izmailićanima i Agarjanima po robinji praoca Avrama Agari i njihovom sinu Ismailu, za čije su potomke inače smatrana neka arapska plemena.

Verujući za sebe i svoga kneza da su na Kosovu postradali u ime nebeskoga carstva, narod je pet stotina godina čekao da to carstvo pobedi, a sa njime i on koji je za njega postradao.

2. Posle pogibije bilo je Lazarevo telo sahranjeno u Prištini, a dve godine docnije preneto je u njegovu zadužbinu Ravanicu u Resavi. Prenos je obavljen svečano kako priliči vladaru i mučeniku. U seobi Arsenija III preneto mu je telo u sremski manastir Vrdnik.

3. Sv. knez Lazar je digao dve zadužbine. Prva je manastir Ravanica na putu između Ćuprije i Senjskoga rudnika. Tu mu je bila grobnica sve do seobe pod patrijarhom Arsenijem III. Drugi je manastir Gornjak ili Ždrelo koji leži u divljem i lepom kraju na gornjem toku rečice Mlave. Neimarski je značajna njegova crkva Lazarica u Kruševcu. U potonjim vremenima služila je ona kao uzor pri gradnji naših manastira. Lazar je i inače pomagao Crkvu, pa nije zaboravio ni Hilandar, a činio je i drugim svetogorskim manastirima.

v) Posledice kosovske bitke za Crkvu i narod

Prve teške posledice Kosovske bitke za naga narod bile su to, što su svi vladaoci srpskih zemalja dospeli u tursko vazalstvo. Kao vazali morali su, po nevolji, da uz svoje gospodare vojuju na careve hrišćanske. Kako im je bilo teško to »neobično vojinstva slugovanije« kaže nam Kraljević Marko pred bitku sa vlaškim vojvodom Mirčom na kojega je krenuo sa Bajazitom: »Ja velim i molim Boga da hrišćanima bude pomoćnik, a ja prvi neka budem među mrtvima u ovom boju.« I bi tako. (1394.).

Drugo poniženje hrišćanske svesti bilo je to što su se srpske vladarske kćeri morale udavati za sultane. Vizantijske i bugarske činile su to i pre. Prva je od srpskog roda popla tim putem mlađa kći Lazareva Olivera, »da bi se Hristovo stado spaslo od vuka koji ga pogubljuje.«

Uz sve to osetila je srpska Crkva u novom vremenu i inače štete. Dotle su srpski vladari izuzimali crkvena imanja od svakog tereta, a posle Kosova raspisuju i na crkvena imanja i turski danak i porez na vojsku.

Za istoriju srpske Crkve i naroda najznačajnija je posledica Kosovske bitke iseljavanje pravoslavnog življa u južne krajeve Ugarske. Tako su državni gubici na jugu donekle naknađeni time, što su donji krajevi Ugarske dobili našu versku i nacionalnu oznaku.

g) Despot Stevan Lazarević

Vreme sv. Stevana Lazarevića jeste za srpsku državu vreme sutona pred potpunu propast. Ni srpskoj Crkvi nije tada život bio lak, ali za nju se ne može reći isto što i za državu. Dobar deo južnih krajeva naše Crkve bio je, istina, pod Turcima, ali su se njene granice širile na sever. Kod naših naseobina u južnim krajevima Ugarske počinje uskoro posle Kosova crkveni život: dižu se manastiri, prepisuju se knjige, osnivaju se episkopije. Ugarski kralj Matija priznaje srpsku Crkvu u svojoj zemlji.

2. I u svome unutrašnjem životu stoji Crkva toga vremena dosta dobro, barem u poluslobodnim krajevima. Kneginja Milica i kao monahinja Jevgenija vodi brigu o državi i o Crkvi. Ona je digla lepi ženski manastir Ljubostinju, blizu današnjeg mesta Trstenika, i tu je monahovala sa Jefemijom, udovicom despota Uglješe. Tu je i sahranjena. Starala se i za Dečane koji su do danas sačuvali neke njene darove. Pomagala je i Hilandar.

3. Stevan Lazarević je neobična vladarska ličnost, ali ne samo po viteštvu i junaštvu, ni po vladarskim sposobnostima. On je kao vladar tim veći što u najstrašnijim vremenima naše istorije nije zaboravio duhovni život svoga naroda.. Lazarev sin zna za još jedno carstvo osim zemaljskoga.

Manasija. Najvažnije delo despotovo za Crkvu jeste njegova zadužbina manastir Manasija ili Resava. Građena je od 1407. do 1418. g. na obali rečice Resave kod Despotovca. Ta građevina je zapravo tvrđava sa manastirom. Sa umetničke strane je Resava skoro remek-delo. Nabrzo posle smrti despota Stevana zauzeli su manastir Turci. Posle propasti srpske despotovine uskoro je sasvim zapusteo. U njegovom gradu je stanovala turska posada. Za našu istoriju važna je Resava stoga, što je u njoj; otpočeo jedan važan književni i kulturni pokret. To je rad resavske škole čiji uticaj traje od početka XV. v. do u XVIII v.

4. Stevan Lazarević je bio daleko čuven kao milosrdan vladar, te su mu dolazili ubogi i iz dalekih krajeva — iz Primorja i Bugarske. Milostinju je rado činio tajno i noću. Kada je u svojoj novoj prestonici Beogradu podigao mitropolijski manastir i još dve crkve, uz jednu je digao bolnicu i sklonište za starce.

Prema promenjenim prilikama Stevan je obdarivao Crkvu više novcem nego zemljom i ljudima. Tako je činio i njegov naslednik despot Đurađ Vuković.

Despota Stevana Lazarevića uvrstila je naša Crkva u red svetitelja zbog njegovih zasluga za crkveni život, zbog njegove pobožnosti i hrišćanskog milosrđa. (1927.).

XI. Naša stara crkvena književnost

1. Najstariji naši crkveni spomenici pisani su starim slovenskim jezikom kojim su pisala sv. braća Ćirilo i Metodije i njihovi učenici. To je bio, jamačno, jezik onih Slovena na Balkanu među kojima su se sveta braća rodila i među kojima su izabrali svoje učenike. Prvo slovensko pismo bila je glagoljica, a uskoro zatim, još za života Metodijeva, pojavila se i ćirilica. Kod Srba i Bugara pisalo se glagoljicom do XI. v. Istim jezikom i istim pismenima pisao je sv. Kliment i njegovi saradnici. Već u X. i XII. v. doteruju naši pisci taj stari jezik na svoj narodni izgovor, te nastaje srpsko-slovenski književni jezik. U Bugarskoj i Rusiji dogodilo se slično sa starim slovenskim jezikom. Čuveno Evanđelje kneza Miroslava iz druge polovine XII. v. pisano je srpsko-slovenskim jezikom.

2. Naša književnost u srednjem veku nije imala jedno središte. Glavni rad je, istina, rađen u Hilandaru, sve do kraja XVII. v. ali je mnogo rađeno i u samoj Srbiji po manastirima i uz crkve, a pisano je i po vlasteoskim i vladarskim dvorovima.

3. Sveti Sava pisao je slovenskim jezikom već doteranim prema srpskom. Prvi njegov spis je Tipik orahovički ili karejski. To su pravila života za monaha koji je hteo da boravi u isposnici što ju je sv. Sava digao za sebe u Kareji (Orahovici), gde se predavao pojačanoj askezi i ćutanju. Od njega su dobili svoje Tipike i manastiri Hilandar i Studenica. Prvi je rađen po ugledu na tipik jednog carigradskog manastira, a drugi po ugledu na prvi. — Potpuno samostalno delo Savino je Žitije sv. Simeona. Njemu je napisao i službu.

4. Iz XIII. v. su poznati još i ovi naši pisci: a) Stevan Prvovenčani koji je takođe sastavio Život sv. Simeona; б) Савин ученик хиландарски калуђер Domentijan, koji je napisao posebno živote sv. Save i sv. Simeona. Lepše i bolje Žitije od njegova sastavio je (po njemu i drugima) v) Teodosije. Njegovo delo je po našim manastirima prepisivano i čitano sve do XIX. v. — Obim svetiteljima je Teodosije sastavio i službu.

5. Važno je delo iz XIV. v. Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih. To delo potiče od arhiepiskopa Danila II. (1324-37). Ta je knjiga poznata i pod nazivom Carostavnik. Knjiga Carostavnik nije ostala samo na onom što je u nju napisao Danilo II., nego su je nastavili i dopunili njegovi učenici i drugi.

6. U početku XV. v. radio je kod nas Grigorije Camblak koji je dospeo u Srbiju oko 1407 g. Upravljao je Dečanima i opisao je život sv. Stevana Dečanskoga. Zatim je otišao u Rusiju i postao je mitropolit kijevski (1415).

Srbljak. Skoro svi naši brojni svetitelji dobili su svoje službe. Glavni deo tih službi sakupljen je u crkvenu knjigu Srbljak.

Resavska škola. 1. Pod utecajem vizantijske kaluđerske književnosti trudio se u XV. v. trnovski patrijarh Teodosije da kod Bugara digne vrlo nisko pali moralni život i da stvori dobar red u književnom radu. Jer bugarski prevodnici nisu znali čestito ni grčki ni slovenski, pa je u njihovim knjigama bilo mesta bez smisla, pa i sa jeretičkim smislom. Taj je rad razvio njegov učenik trnovski patrijarh Jeftimije koji je reformisao bugarski pravopis. Njegovi pomagači i učenici čine Trnovsku školu.

2. Kada je pala bugarska carevina (1393-6) prešao je veliki broj bugarskih kaluđera i književnika u Srbiju, a sa njima i ideje Trnovske škole. Njih je prihvatio prosvećeni despot Stevan i otpočeo s njima i drugim sposobnim kaluđerima, u svojoj zadužbini Resavi, prevodnički i prepisivački rad. Tim radom je rukovodio Konstantin filozof, jedan od najspremnijih bugarskih izbeglica Jeftimijeve škole. On je izradio pravila novog srpskog pravopisa. Tako je nastala čuvena Resavska škola.

Prepisi i prevodi Resavske škole smatraju se uzornima i po njima se merilo u potonja vremena da li je koji rukopis dobar (do u XVIII. v.). Po resavskim pravilima radilo se u Ljubostinji, Hilandaru i drugde. Utecaj Resavske škole išao je duboko u Makedoniju, Bugarsku i Rusiju.

Glavno književno delo Konstantinovo je Žitije i žizn prisnopomnimago slovouštago blagočstivago gospodina despota Stefana i t. d. To je najvažnije delo njegove škole, a ujedno naša najbolja biografija iz srednjeg veka.

Štamparije. Štamparska veština u Evropi počela je u doba pada Smedereva, a mi već krajem toga veka imamo svojih štampanih crkvenih knjiga. Turska ratovanja i pustošenja uništila su nam crkvene knjige, pa se zetski gospodar Đurađ Crnojević odlučio da tu prazninu popuni. Poručio je u Mlecima prvu srpsku štampariju, kojom je upravljao kaluđer Makarije. Štamparija je bila smeštena u cetinjski manastir. Od godine 1493 do 1495 štampane su u njoj tri važne crkvene knjige: Oktoih u dve sveske, Psaltir i Molitvoslov. Te su knjige dospele u mnoge naše manastire u okolini pa i dalje, npr. do Hilandara. Radovi te štamparije su lepši od svih poznijih. — Druga srpska štamparija je osnovana u Mlecima. Vlasnik joj je bio Crnogorac, vojvoda Božidar Vuković od Podgorice. I posle njega i njegova sina rađeno je za naše crkvene potrebe u Mlecima, ali su štamparije bile u rukama inoveraca.

U svojoj nevolji i sirotinji dovijali su se naši kaluđeri svakojako, pa su u Rujanskom manastiru na reci Biosci i sami rezali od drveta slova i štampali knjige (1537). U to vreme je podignuta štamparija i u Gračanici, u Mileševu i u Goraždi. U polovini XVI v. imali smo štampariju i u Beogradu. Nju je uredio knez Radiša Dmitrović. Posle njegove smrti prihvatio ju je Dubrovčanin Trajan Gundulić. Tu je 1552. g. štampao jedno Evanđelje kaluđer Mardarije iz Mrkšine Crkve.

XII. Dalji život pećke patrijaršije

a) Ukidanje

U velikoj narodnoj pometenosti posle pada Smedereva utrnula je, ne znamo tačno kada, i samostalnost srpske Crkve. Ohridska arhiepiskopija dobila je postepeno sve srpske eparhije pod Turcima u svoju vlast i upravu. Mnogi naši episkopi i više sveštenstvo bili su protiv ohridske vlasti. Neraspoloženje prema Ohridu uzelo je većeg maha posle 1525. g. Zbog toga je ohridski arhiepiskop Prohor sazvao crkveni sabor (1528-9) kako bi povratio red i vaspostavio svoju vlast u svima eparhijama. U to vreme javlja se smederevski episkop Pavle kao najozbiljniji i najuporniji protivnik ohridske crkve. Uz pomoć episkopa koji su mu bili odani i koji su ga izabrali za arhiepiskopa proglasio je on otcepljenje pećke Crkve od Ohrida. Pavla su po svoj prilici pomagali Turci i borba njegova sa ohridskom arhiepiskopijom je trajala jedanaest godina. Ni kada je svrgnut Pavle nije ta borba završena (1541). Završena je tek obnavljanjem pećke patrijaršije.

b) Obnavljanje

1. Pećka patrijaršija je obnovljena 1557. g. Uzroci tog velikog događaja u srpskoj crkvenoj i političkoj istoriji ležali su nešto u samom srpskom narodu, a nešto u tadanjim prilikama turske carevine.

a) Sa propašću države nije kod Srba propala i volja za samostalan život. Tu volju su održavale jake uspomene na sv. Savu i svete Nemanjiće uopće, očuvani i porušeni manastiri, svete mošti, mnogobrojne slike starih vladalaca i sva bogata tradicija srpske Crkve. Crkva je, dakle, bila stožer narodnog života. Čim se naš narod snašao u turskom podanstvu pokušao je sa svojim sveštenicima da bar taj stožer učini svojim i samostalnim. Koliko je volje za to bilo vidimo iz rada Pavla mitropolita smederevskog.

b) No i prilike su u Turskoj bile take da je srpska Crkva mogla da ostvari svoje težnje. U vrhovnoj državnoj upravi bilo je dosta poturčenih Srba. Za vreme velikog vezira Mehmeda Sokolovića sačinjavali su balkanski poturčenjaci polovinu vezirskog saveta, a sultanska kancelarija se služila i srpskim jezikom. Prirodno je da su neki od tih državnika naginjali svojem narodu, bar kad je bio u sukobu sa nekim drugim (Peć — Ohrid). Svakako su išli i za tim da Srbe za tursku carevinu raspolože i vežu. Tada je to državi mnogo trebalo. U Evropi je bio huk protiv Turske: papa, Mleci, Španija, Austrija pomišljali su na oslobođenje hrišćanskih naroda ispod Turaka i njihovi poverenici su već i među Srbima potpirivali nezadovoljstvo.

2. U takim prilikama, a na zauzimanje velikog vezira Mehmeda Sokolovića, koji je kao dečak odveden iz manastira Mileševa i poturčen, dozvolio je sultan da se uspostavi pećka patrijaršija. Na čelo joj je postavljen Makarije, bliski rođak velikog vezira Sokolovića.

Tako je srpska Crkva ipak našla načina da i pod tuđom vlasti živi i koliko je moguće napreduje.

Obnovljena pećka patrijaršija obuhvatila je sve Srbe u turskoj carevini, a bezmalo sve Srbe uopće. Kako su Turci u vremenu dok je srpska Crkva bila u sastavu ohridske (1463-1567) pokorili Slavoniju, deo Hrvatske i veći deo Ugarske gde su se Srbi već pre nastanili, to je pećka patrijaršija bila sada prostorom veća nego u vreme cara Dušana. Ona se prostirala od južne liniji Ulcinj — Veles — Štip na sever pod Karpate, a od istočne linije Niš — Oršava — Temišvar — Arad na zapad do hrvatskog primorja i Slovenačke. Naravno, što dalje na zapad i sever bila su srpska naselja ređa.

3. Na širokom prostoru svoje Crkve pregao je »dobri, pravi i krotki čovek« Makarije da podigne mnoge ogorele i opustele manastire. Obilazio je sve krajeve svoje Crkve, popunjavao je prazne episkopije i osnivao nove, naročito s leve strane Save i Dunava. Time je zanovljen verski život našega naroda, a sve niti toga života stecale su se u Peć. Srbi su se tako našli u jednoj, svojoj, organizaciji i osetili su se jedno. Osećaj jedinstva im je davao snagu. Naravno, život pod Turcima nije bio lak. Najviše je Crkvu tištao veliki danak što ga je morala državi plaćati i postupci nesavesnih turskih činovnika.

4. Srpska crkvena organizacija pod Turcima imala je i jednu političku crtu. Turci su poglavarima avtokefalija priznavali i neka svetovna prava. Crkvene starešine su bile u neku ruku politički poglavari svojih naroda, tzv. milet-baše. To je pravo priznato i srpskom patrijarhu. On je mogao u svome narodu deliti pravdu, zastupao ga je pred državom, odgovarao je za njega, plaćao za njega danak i upravljao narodnim životom uopće. Patrijarsi su, dakle, bili i političke starešine svoga naroda.

Patrijarh Makarije upravljao je srpskom Crkvom oko 17 godina. Zamenio ga je njegov i Mehmedov rođak Antonije, koji mu je i dotle pomagao u upravi. Iza njega su došli patrijarsi Gerasim i Savatije, takođe bliski rođaci vezirovi i pređašnjih patrijaraha.

5. Posle obnovitelja patrijaršije Makarija prvi znamenitiji patrijarh je bio Jovan. U njegovo vreme radi naša Crkva svesno na tome da se narod oslobodi od Turaka. U drugoj polovini XVI. v. nastale su u Turskoj teške prilike. Jedan za drugim su se ređali nesposobni sultani. Zbog toga je u državi zavladala nepoštena uprava koju je bilo teško podnositi. Zbog takih prilika ovladalo je među balkanskim hrišćanima buntovno raspoloženje, a na Zapadu su verovali u skoru propast Turske. Stoga su Španija. Austrija, papska kurija, na mahove i Mleci stajali sa Srbima u vezi i nagovarali ih na ustanak. Kada je Turska 1593. g. zaratila sa Austrijom zaista su izbijali mestimični ustanci među Srbima i Arnautima.

Da je naša Crkva učestvovala u tim ustancima i da je u njoj vladala jedna misao od Peći do Temišvara kazuju nam ustanci iz 1594 g. Te je godine bio duša ustanka u Peći patrijarh a istovremeni ustanak u Banatu vodio je, uz ostale, vršački vladika Todor. Svakako je oba vodio duh Svetoga Save, jer Sinan-paša, kome je bilo povereno da uguši banatski ustanak, spaljuje svetiteljevo telo na Vračaru kraj Beograda 1594 g.

Patrijarh Jovan (1592-1614) vodio je lično pripreme za tzv. ustanak vojvode Grdana. Bio je u pregovorima sa papom Klimentom VIII., sa austrijskim dvorom i drugim evropskim dvorovima. Ustanak je zaista izbio 1614 g. u Crnoj Gori, ali nije uspeo. — Patrijarh Jovan je dokončao život u Carigradu.

6. Naslednik Jovanov bio je patrijarh Pajsije. On se držao prema Turcima pomirljivo, jer su zbog dotadanjih nemira bili prema Crkvi nepoverljivi. Na taj način je popravio položaj srpske Crkve u državi. Pajsije je sedeo najduže na patrijaraškoj stolici od 1614-1647 g. Trudio se da širi pismenost, a i sam je pisao. Napisao je život i službu cara Uroša.

Već u Pajsijevo doba počinje uzdanje naše Crkve i naroda u pravoslavnu Rusiju, a ne u Zapad kao što je dotle bilo. Pajsijev naslednik Gavrilo Rajić išao je lično u Rusiju i tamo je proveo dve godine dana. Kad se vratio Turci su ga pogubili.

7. Za vreme patrijarha Arsenija III Čarnojevića (1674-1690) ratovali su Turci sa Austrijom. U tome ratu su učestvovali i Srbi. Kako je rat u južnoj Srbije nesretno vođen, iselio se Arsenije sa mnogim narodom u austrijske zemlje. Uskoro posle Arsenijeve seobe zauzeo je njegovo mesto Grk Kalinik. Posle njega značajno je za našu Crkvu vreme uprave patrijarha Arsenija IV. Šakabente. Tada je Austrija opet ra-tovala s Turcima i Srbi su ponovo bili na austrijskoj strani. I ovaj je rat nesrećno vođen, te se patrijarh Arsenije IV. sa mnogo naroda preselio u Austriju 1737 g.

Posle ove seobe ređaju se na patrijaraškoj katedri naizmence Grci i Srbi, već prema tome da li Srbi imaju više ili manje poverenja kod Turaka. Grci koji su dolazili na presto srpskih patrijaraha činili su našoj Crkvi mnoga zla. Joanikije koji je nasledio Arsenija IV. prosto je pljačkao i otimao što je mogao. Najzad je pobegao iz Peći i poneo iz nje sve osim, svetih moštiju koje su tamo ležale. Ti Grci su vodili politiku carigradskog patrijarha koja je išla za tim da se ukine pećka patrijaršija. Oni su Crkvu bezdušno zaduživali, gonili su Srbe episkope i nameštali Grke. Radili su na širenju grčkog duha u srpskoj Crkvi i na tome da se ona materijalno upropasti. Uspelo im je da je ukinu za vreme patrijarha Grka Kalinika II. 1766. g.

v) Konačno ukidanje

Carigradski patrijarsi su i pod Turcima vodili svoju politiku — i crkvenu i državnu. I oni su predviđali propast Turske i želeli su da se na njenim ruševinama digne grčka država. Radili su izdalje na tome da ukinu sve crkvene samouprave u Turskoj, da pokrajinske i nacionalne Crkve podvrgnu pod svoju vlast, pa da pravoslavne narode na Balkanu pomoću svoje jerarhije i knjige jelinizuju, ili da ih barem sviknu na grčki duh. Time bi u času raspada Turske imali gotov i prilično ujednačen narod za obnovu svoje države. Na pećku samostalnu Crkvu su položili svoju ruku već time što su joj slali za patrijarhe svoje ljude iz Carigrada. Ukinuli su je 1766. g. Tada je bio carigradski patrijarh obrazovani i odlučni Samuilo I. Turke je imao za sebe, a nekog većeg otpora od Srba nije se morao bojati, jer je srpska patrijaršija bila izgubila svako poverenje kod Turaka, jezgro srpskog naroda se u dve seobe iselilo, na mnogim episkopijama su već sedeli Grci kao i u samoj patrijaršiji pećkoj. Pri ukidanju je ipak očuvana neka zakonita forma: pećki patrijarh Kalinik II. podneo je sa sedam mitropolita u Carigrad molbu da se srpska patrijaršija priključi carigradskoj da bi, tobože, u njoj došlo do reda. Carigradska je patrijaršija, naravno, tu molbu uvažila.

Srbi episkopi su prognani sa svojih mesta, a zamenili su ih Grci koji su zajedno sa Turcima bezdušno globili naš narod.

Gotovo u isto vreme i na sličan način je uništena i ohridska arhiepiskopija (1767).