Pregled istorije hrišćanske crkve 3

←< II period

PREGLED ISTORIJE HRIŠĆANSKE CRKVE Pisac: Protojerej Grigorije Mikić

Iz istor. izvora >→

TREĆI PERIOD
Hrišćanstvo od 1054. godine do danas

I. Istočna crkva od 1054. g. - Carigradski patrijarhat

a) Turci - Krstaški ratovi - Latinsko carstvo

Preko krajeva u kojima je bila Istočna crkva valjali su se od prvih početaka istorije čovečanstva narodni talasi sa istoka na zapad i obratno. Drugi period crkvene istorije, a naročito početak trećega, jeste doba kada se azijski talas diže prvo polako, a zatim kao bura, da zapljusne preko krajeva Istočne crkve i Evropu. Prema tome - treći period istorije Istočne crkve jeste doba njenog stradanja.

1. U drugoj polovini XI veka izašli su na istorijsku pozornicu Turci, nomadske horde iz centralne Azije, i krenuli su prema zapadu. Glavno njihovo pleme, Seldžuci, otrgli su od Vizantije Malu Aziju, a u Siriji i Palestini su potisnuli Arape. Oni su rušili sve kulturne tekovine na koje su bili naišli, a kao muslimani naročito su se bili okomili na hrišćane i njihove svetinje. Nestajalo je sa lica zemlje čitavih gradova, rušeni su hramovi i manastiri, narod je sasecan i vođen u roblje.

2. U tim teškim prilikama i nemirnim vremenima nije bilo lako pohađati sveta mesta u Palestini, kuda su hrišćani dotle sa svih strana jatimice išli. U velikoj nesreći Istočne crkve i države bilo je to zlo najmanje. No to je dalo povod jednom pokretu na Zapadu, od koga su istočnjaci, barem u prvi mah, očekivali oslobođenje. To su krstaški ratovi. - Dok su u Palestini još vladali Arapi, oni su puštali hrišćane da uz naplatu nekog tributa na miru pohode svoje svetinje. No pod Seldžucima su stranci zlostavljani. Pohodioci svetih mesta su zbunili Zapad svojim pričanjima o divljaštvu muslimana, o teškom položaju hrišćana u Palestini i o skrnavljenju svetih mesta. Kako je i vizantijski car molio pomoći od Zapada, krenula je odande 1096. godine prva krstaška vojska da oslobodi svetu zemlju. Nema sumnje da je taj veliki pokret nastao iz žive vere i pobožnog oduševljenja, ali ipak nije shvatio pravilno svoj zadatak. Krstaška vojska je u osvojenim krajevima osnivala svoje kneževine, a latinsko sveštenstvo je otimalo pravoslavne hramove i crkvena imanja i osnivalo u tim kneževinama latinske crkve, podložene papi. U Siriji je, npr., osnovano nekoliko latinskih država i mitropolija.

3. Posle toga su pokretani manji i veći krstaški ratovi do četvrtog, koji je jasno pokazao ono što se već kod prvog videlo: da Latinima nije toliko stalo do toga da istočne hrišćane oslobode od nekrsta, koliko da ih pokore pod papinu vlast. Četvrti krstaški rat (1202. g.), čija je vojska usput zauzela Zadar za Mlečiće, udarila je na hrišćanski Carigrad, osvojila ga i osnovala u njemu Latinsko carstvo. Vladavina zapadnjaka i njihove crkve trajala je u istočnoj prestonici od 1204. do 1261. godine. Za to vreme su vizantijski car i patrijarh bili u Nikeji. Izgledalo je da je ipak ostvarena davnašnja želja rimskog episkopa. No nasilja latinske uprave i crkve još su jače raširila jaz između Istočne i Zapadne crkve. Divljaštva surovih zapadnjaka prema kudikamo uglađenijim Grcima, otimanje hramova i skrnavljenja svetinja nije ni moglo uroditi drugim čime. Carigrad se oslobodio 1261. godine kada je ponovo ušao u njega car i patrijarh.

Posle tog krstaškog rata bilo ih je do kraja XIII veka još tri.

b) Unije

Unija = сједињавање. Тако се зову, понегде успели, покушаји да се сједине православни хришћани са западнима. Unijati primaju rimske dogme, priznaju papsku vlast, a obavljaju bogosluženja na način pravoslavni.

1. Posle propasti Latinskog carstva pada prvi pokušaj da se ponovo vaspostavi jedinstvo Istočne i Zapadne crkve. Stvar je pokrenuo vizantijski car Mihailo VIII Paleolog. No ne zbog nekih viših interesa vere i crkve, nego zbog političke stiske u kojoj se bio našao posle oslobođenja prestonice. Kako je i papa primio predlog samo radi širenja svoje vlasti, razumljivo je da je taj pokušaj propao. - Mihailov presto nije bio siguran, jer je do njega došao nezakonitim putem. U zemlji su se protiv njega bunili, Turci su neprestano navaljivali na njegovu slabu zemlju, a osim toga i papa je spremao krstaški rat protiv njega da mu se osveti za pad Latinskog carstva. U takvim prilikama Mihailo ponudi papi vlast nad Istočnom crkvom, da bi izbegao krstaški rat. Pregovori su vođeni u Lionu godine 1274. Istočni izaslanici su primili uniju. Pristali su na dogmu „i od sina" i na papinu vlast nad Istokom. Da to sve narod ne bi osetio, imali su ostati na istoku pravoslavni obredi. Car se time oslobodio od krstaške opasnosti, ali nije mogao da ispuni svoje obaveze prema papi. Istok nije primio uniju koju je on sklopio, narod je digao ustanak. Ponovo su osvećeni hramovi u kojima su služili unijati.

2. Međutim, turska sila je toliko napredovala da je već prešla u evropske delove Vizantije. Pošto su Turci razbili Bugare i zatim Srbe (1389), Vizantija je bila sa svih strana opkoljena. Veliko Istočno rimsko carstvo bilo je ostalo na samom Carigradu sa najbližom okolinom, a Carigrad je plaćao Turcima danak. Ako mu se još moglo pomoći, mogla je pomoć doći samo sa zapada, i to preko pape. Zbog toga je car Jovan VIII Paleolog ponudio papi uniju. Ni papa nije tada bio u dobrom položaju, jer se u to doba trudio Sabor u Bazelu da reformiše Zapadnu crkvu i da ograniči papsku vlast i prihode. Papi je bilo uspelo da jedan deo toga sabora dovede u Firencu. Na taj Firentinski sabor stigao je 1439. godine i vizantijski car sa patrijarhom i drugim istočnim episkopima da pregovaraju o uniji, koju je papa jedva čekao da bi mu podigla ugled na Zapadu. Istočno izaslanstvo je bilo uporno i sam car je morao posredovati. No carigradski patrijarh je umro u Firenci, a zastupnik jerusalimskog patrijarha je pobegao. Tako nisu potpisali sporazum dva najuglednija predstavnika Istoka. U toj tzv. Firentinskoj uniji glavno je priznanje papske vlasti nad Istokom, preko dogmatskih razlika i obreda se nekako prešlo. Vrativši se kući odrekli su se primljene unije i sami izaslanici. Car se neko vreme trudio da je ostvari, no kako sa zapada nije bilo pomoći, odrekao je se i on.

v) Pad Carigrada

Carigradu se približio poslednji čas. 29. maja 1453. godine zauzeo ga je Mehmed II. Na zapadu se niko nije makao da ga spase, a grčka vojska od nekih 5000 dobrovoljaca i kaluđera nije mogla zadržati neprijatelja. U krvavoj borbi je poginuo i sam car, a patrijarha je nestalo. Carigrad je sad opet, kao i za krstaša, doživeo grozote: pljačkanja, palež, uništavanje svetinja i dragocenosti. Ponos istočne crkve - Sveta Sofija - pretvorena je u džamiju, a carigradska biblioteka sa dragocenim rukopisima uništena je. Zapad je zadrhtao na vest o padu Carigrada, jer među Zapadom i Turcima nije više bilo nikakvog bedema. Ali papama ipak nije uspelo da pokrenu zapadne države na novi krstaški rat protiv neprijatelja koji im je bio tako blizu. - Naskoro su skršeni i poslednji ostaci samostalne Srbije (Smederevo pada pod tursku vlast 1459) i na ruševinama istočnih pravoslavnih država zavladao je - islam.

g) Stanje pod Turcima

1. U velikoj i vekovnoj borbi koju je islam vodio sa hrišćanskim Istokom, od Arapa počevši pa do pada Carigrada, podlegle su . hrišćanske zemlje. No ti osvajači nisu uvek i neprestano bili samo razarači. Na mahove su i oni osećali da kod pobeđenih ima nečega jačega od pobedilačke sile, pa su to i poštovali. Arapi su npr. poštovali grčku prosvećenost i nauku, te su njome obogatili svoj duh, pa su i sami radili na tim poljima ljudskog duha. Turci Osmanlije, koji su konačno srušili vizantijsku carevinu, uvideli su da kod sveta koji osvajaju ima osim države još jedna sila, koja ne pada sa državom, nego može i samostalno da živi. To je hrišćanska vera i njena duhovna organizacija - crkva. Zbog toga sultan Mehmed II, čim se posle pada Carigrada stišao prvi nalet pobedilačke rulje, uređuje položaj hrišćanske crkve u novoj državi. Taj položaj, kako ga je on zamislio, bio je dosta povoljan. Prvo je naredio da se na mesto nestalog patrijarha izabere nov. Tog novog patrijarha - Genadija Sholarisa - primio je sa svima počastima, kako su to činili vizantijski carevi. Darovao mu je štaku, omofor i raskošno opremljenog belca. Njemu, „miletbaši", starešini svih hrišćana u državi, izdao je ferman sa odredbama o crkvi. Priznao je hrišćanima pravo da ispovedaju svoju veru i da obavljaju svoja bogosluženja. Ponešto je ograničio. Zabranio je zvona, svečane ophode i sve što bi moglo vređati osetljivost muslimana. No zabranio je i nasilno prevođenje hrišćana na islam, pretvaranje crkava u džamije i oduzimanje crkvenog imanja. Zajamčio je patrijarhu i njegovim vlastima upravljanje crkvom po dotadašnjem redu i zakonima.

2. U državnom životu je, po turskim zakonima, bio položaj hrišćana teži. Prvo, nisu mogli biti ni činovnici ni vojnici; drugo, sva zemlja je postala državna, a hrišćani su je radili kao tuđu, bili su kmetovi i plaćali za nju svojim spahijama i begovima. Dalje, kako uopšte nisu smatrani građanima, nisu hrišćani imali prava da svedoče na sudovima i sl. - No kako neprosvećeni Turci nisu bili kadri da upravljaju državom, koja je pre njih imala savršenije uredbe, uzimali su ipak Grke u državnu službu. Naročito za spoljnu politiku i u mornaricu. U drugim hrišćanskim krajevima bili su hrišćani bespravna raja, kojoj se propisivalo štaviše i to kako da se odeva.

3. No sve bi to bilo podnošljivo da kod Turaka nije bila jača od svakoga, pa i od njihovog zakona - samovolja sultana, vezira i manjih pokrajinskih upravitelja. Tako vidimo da sam Mehmed II postupa sa hrišćanima protivno svome fermanu. On je počeo, a njegovi naslednici su nastavili da pretvaraju hrišćanske hramove u džamije, zabranili su zidanje novih hramova, a za opravku starih plaćalo se mnogo. Kad bi se ko usudio da bez dozvole opravi hram, izlazile su vlasti da stave stvar u pređašnje stanje, tj. da poruše i ono što nije opravljano. Sultani su se mešali i u crkvenu upravu i suđenje. Nasilno poturčivanje je prešlo u običaj i zakon: s vremena na vreme su po svim hrišćanskim krajevima birali najlepše i najpametnije dečake, oduzimali ih od roditelja, turčili ih i od njih obrazovali svoju najpouzdaniju vojsku - janičare. Iz njihovih redova su izlazili veliki turski državnici i vojvode. U vremenima kada su Turci nesrećno ratovali iskaljivali su gnev na hrišćanima.

4. Turska uprava je unela u crkveni život jedno veliko zlo - simoniju. Turci su bili lakomi na novac, zato je svaki novi patrijarh morao plaćati taksu državnoj blagajni, a veziru i drugim visokim činovnicima davati velike darove - peškeš. Izbor patrijarha postao je za njih veliki izvor prihoda. Mnogi patrijarsi, potrošivši novac za svoje mesto, prodavali su niža crkvena dostojanstva. Zbog toga su na najvažnijim crkvenim mestima sedeli često nedostojni, neobrazovani ljudi. To zlo je išlo do dole, do sveštenstva po parohijama i po manastirima. Niže sveštenstvo je ucenjivalo svoje verne i za ono za šta je rečeno da badava daje, jer je badava i primilo.

Simonija = давање свештеничких места за новац. Назив је по Simonu vračaru koji je hteo od ap. Petra da kupi dar Svetoga Duha (Dap 18, 18).

5. Pod Turcima je svuda pala crkvena prosveta. To se osobito osećalo kod Grka, koji su nekada bili visoko prosvećeni. Narod je osiromašio i nije mogao da izdržava škole. Učitelji su postajali besposlene zanatlije i skitnice. Sveštenička mesta su dobijali ljudi koji jedva znaju da čitaju i pišu. Bilo je dosta da znaju nešto pojati. Kako su sveštenici jedini mogli biti narodni prosvetitelji, prosvećenost je u narodu pala do varvarstva. Moral se gubio, praznoverja je bilo mnogo (zapisi od hodža). Tako je bilo kod svih hrišćanskih naroda u Turskoj. Kod Grka se u XVIII veku javlja misao da neprosvećen narod i ne može želeti slobodu i pojedinci počinju da šire prosvetu i znanje kroz dobre škole. Ugledaju se na zapadne narode. Doživeli su najveći otpor od neprosvećenog višeg sveštenstva. - No osim Grka pod Turcima, postojale su grčke kolonije u dijaspori po Evropi. To su bile bogate grčke trgovačke opštine u velikim trgovačkim središtima, kao u Veneciji, Padovi, Rimu, Trstu, Beču, docnije po Mađarskoj. Neke postoje već u XVI veku. Te kolonije su bile nacionalno i verski vanredno svesne. Njihov podmladak je sticao više obrazovanje po evropskim srednjim školama i univerzitetima. Oni su i materijalno i inače uticali na svoju mater-domovinu, te verska prosveta počinje kod Grka od XIX veka da napreduje. Po većim gradovima se otvaraju gimnazije; otvorena je i visoka bogoslovska škola na Halki. Nepravoslavni hrišćani, Jermeni, imali su kao i Grci svoje kolonije po Evropi i tamo su primali prosvetu i širili je među svojima u otadžbini (Venecija, Beč).

Crkveno slikarstvo i neimarstvo propalo je takođe pod turskom vlašću. Obe te crkvene umetnosti spustile su se na stepen nevešto rađenih zanata.

II. Zapadna crkva

Posle deobe doživela je Zapadna crkva dva događaja svetsko-istorijskog značaja. Prvi je borba oko investiture i s njome u vezi papska politička vlast nad zapadnim državama. Drugi je raspadanje Rimske crkve u reformaciji, koja je došla posle opadanja papske vlasti u svetu.

a) Borba oko investiture

1. Kada je umro Karlo Veliki raspalo se Zapadno rimsko carstvo, koje je on bio obnovio u svojoj velikoj Franačkoj državi. Time je pao veliki oslonac Rimske crkve. Postepeno je opala duhovna prosveta koja je za Karla počela da cveta, u crkvenoj upravi je nastao nered, obesna vlastela je u opštem bezvlašću otimala crkvena dobra, ponajviše u Francuskoj. Najjači deo rastrgane Karlove države bila je Nemačka. Tu je Oton I (936-973) ponovo sredio državu i to pomoću višeg sveštenstva. On je episkopima i manastirima darivao veće krajeve svoje zemlje i svetovnu vlast nad narodom u tim krajevima (sud, porez i sl.). Tako su, po srednjovekovnom feudalnom sistemu, episkop i upravitelji većih manastira dignuti u red više vlastele, među državne kneževe. Kao vlastela, oni su uz vladara upravljali državom i branili je svojim četama. Otonu je trebalo da ima pouzdanu crkvenu vlastelu protiv nepouzdane svetovne, koja se odmetala ispod vladarske vlasti. Naravno, on je na ta svetovno-crkvena mesta birao, pre svega, za sebe pouzdane ljude. Oni su mu polagali vazalsku zakletvu vernosti, a on im je predavao znake njihove vlasti: episkopski štap, a docnije i prsten. Tek onda su rukopolagani. To vladarsko biranje crkvenih dostojanstvenika, dakle: primanje crkvene vlasti iz vladarske ruke, zove se investitura. Protiv nje se spočetka nije niko u crkvi bunio, jer od Karla Velikog je još ostalo da vladar imenuje episkope i da skoro neograničeno upravlja crkvenim poslovima. Mogli su u crkvi time biti i zadovoljni, jer je tako čuvano crkveno imanje i dizan oronuli ugled pape. Oton je zaista podigao ugled Papske stolice, na koju su rimske plemićke porodice dizale svoje ljude i svrgavale ih sa nje (u vremenu od 896. do 963. godine izmenjalo se dvadeset papa!). On je, kao car ponovo obnovljenog Rimskog carstva (962), uzeo sebi pravo da potvrđuje izbor pape. No iako su to činili i njegovi naslednici, papski ugled je ipak sve više padao.

2. U toku vremena urodila je vladarska investitura zlim plodom. U redovima višega sveštenstva sakupili su se najnedostojniji ljudi. Svoja mesta su dobijali većinom simonijom. O crkvi nisu vodili brigu, a središnja vlast crkvena u Rimu je bila preslaba. U sveštenstvu Zapadne crkve propadala je disciplina i moral. Propadanje je zahvatilo i manastirski život. No u krilu Zapadne crkve rodio se u X veku jedan pokret, koji je s vremenom popravio zlo stanje u Rimskoj crkvi i digao joj ugled na takvu visinu na kakvoj nikada nije bio. Monasi manastira Klinija (Clugny) u Burgundiji počeli su da žive po starim asketskim idealima i da rade i čuvaju manastirsko dobro. Za vrlo kratko vreme - pola veka - prešao je njihov red i rad na mnogobrojne manastire u svim zapadnim zemljama. Iz tih manastira je prešla velika pobožnost i živa crkvena svest u svetovno sveštenstvo i u narod. Kako su ti manastiri osećali da je vlast episkopa-vlastelina i nezgodna i štetna, radili su na tome da tu vlast zbace sa sebe, pa da budu neposredno pod papskom vlašću. Iz toga se razvio u crkvi pokret, da se uopšte ukine mešanje državne vlasti u crkvene poslove, da se, dakle, ukine i investitura.

3. Kada je došao na papsku stolicu neobično sposobni državnik Grgur VII (1073-1085) otpočeo je on otvorenu borbu protiv investiture. On je zabranio prvo ženidbu sveštenika, da ih što tešnje veže za crkvenu vlast, zatim simoniju i najzad vladarsku investituru. Time je došao u sukob sa carem Henrikom IV koji se nije mogao pomiriti s tim da vladar daje crkvi zemlje i povlastice, a papa da imenuje episkope. Kada je Henrik ipak na svoju ruku imenovao milanskog episkopa, prokune ga papa i razreši njegove podanike od podaničke vernosti. U Nemačkoj su digli svetovni plemići revoluciju protiv svoga vladara i pristali su uz papu. Henrik IV pređe usred zime Alpe, nađe papu u Kanosi i tu je stajao tri dana bos i gologlav na dvorištu očekujući da ga papa primi i da sa njega skine kletvu. Pokorio se i dobio oproštenje. No borba nije prestala. U Nemačkoj je besnio građanski rat dvadeset godina. Henrik je pao opet pod kletvu, ratovao s papom i opsedao ga u Rimu. Grgur je podlegao i umro kao izgnanik. Borba između carske i papske vlasti vodila se i posle Grgura i Henrika IV. Završena je 1122. godine sporazumom u Vormsu (Vormski konkordat), po kome je papa episkopa birao i rukopolagao, pa tek onda mu je vladar davao investituru.

4. Kako je Sporazum u Vormsu pitanje investiture rešio polovično, vodila se protiv nje i dalje borba. Papstvo je pobedilo pod Inokentijem III (1198-1216), koji je bio mišljenja da je papa „manji od Boga, ali veći od čoveka" i da nije samo namesnik Petrov, nego Hristov ili Božji. Za njegovog doba bile su u evropskim državama takve prilike da se mogao naturiti svima vladarima za starešinu. Primorao je engleskog kralja Jovana da svoju zemlju preda „Bogu i papi" i da je zatim primi iz papinih ruku i za nju plaća danak. U Francuskoj je primorao Filipa II da primi natrag svoju zakonitu ženu, a u Nemačkoj je vodio politiku tako, da se nemački car odrekao investiture, učešća u izboru pape i crkvenih imanja koja su dobivena od države. U njegovo vreme je i Carigrad bio pod papskom vlašću. Inokentije je ostvario mišljenje Grgura VIII po kome je papa sunce, a car mesec koji od njega dobija svetlost. Tako je papstvo došlo do vrhunca svoje crkvene i svetovne moći. Vladari su dobijali krunu iz papskih ruku i papa im je mogao krunu oduzeti, jer je mogao podanike da razreši od podaničke dužnosti. Tako je često i činio.

b) Hrišćanski život, prosveta, umetnost

1. Pape su samo tako mogle doći do svoje svetovne vlasti što je sav život hrišćana na zapadu od ranog srednjeg veka bio čisto verski. Jer Zapadna crkva ima već od V veka posla sa novim narodima, bez kulture i nauke. Dajući im veru, ona im je dala sve uredbe za život, običaje i pravac mišljenja, iz svoje ruke.

Za širenje i utvrđivanje crkvenog ugleda i papske vlasti, kao i za utvrđivanje vere i morala, učinili su u to doba vrlo mnogo monaški redovi kojih Zapadna crkva ima više. Oni su obnavljali u narodu pobožnost i uopšte hrišćanski duh. Naročito su zaslužni tzv. prosjački redovi: franjevački, dominikanski. Kliniciani, benediktinci su svojim pokretom obnovili pobožnost i red u crkvi i digli papski ugled.

2. Niže i više škole na Zapadu su u ovo vreme u rukama Crkve. Prvi univerzitet, osnovan oko 1200. godine u Parizu, negovao je bogoslovske i filozofske nauke. I na ostalim, kao npr. Bolonjskom (za pravne nauke), predaju učeni kaluđeri. U crkvenoj nauci se razvio pravac poznat pod imenom sholastika, u kojoj se vera razrađuje samo razmišljanjem. Rimska crkva je izradila i svoju filozofiju koja počiva na Aristotelovoj filozofiji.

3. Kao što je sav život srednjeg veka na Zapadu bio pod okriljem i upravom vere i crkve, tako je bilo i sa umetnošću. Ona radi i stvara za potrebe vere. Od X v. prestaje se na Zapadu zidati bazilika i zida se u romanskom stilu. Osnova romanskog hrama je krst sa tri jednaka kraja i jednim dužim, tzv. latinski krst. Hram nema pritvora, ima tri lađe; srednja je još jedanput toliko visoka kao sporedne. Srednja lađa je zasvođena sa četiri do šest unakrsnih svodova, koji počivaju na jakim, zidanim, četvrtastim stubovima. Sporedne lađe imaju još toliko svodova. Prozori su svedeni polukrugom i mali su, da se ne bi slabili zidovi na kojima počiva teret. Pod uzvišenim oltarom je kripta, često kapela. Spoljašnost romanskog hrama odaje snagu i silinu, sklad i mir. Dve, četiri, pa i šest kula daju mu izgled jakog grada, koji mirno vlada okolinom. - Sam naziv stila, romanski, nije pravilan, jer se taj stil razvio iz bazilike ili iz vizantijskog stila.

Iz romanskog stila razvio se u XII v. gotski stil, koji se takođe pogrešno naziva tako. Nastao je u severnoj Francuskoj i Belgiji. Oznaka je gotskog stila visok svod koji se skuplja u šiljak. Takvi svodovi lakše nose velike terete, te su gotski hramovi često ogromni i po visini (do 161 t) i po prostoru na kome leže. Oni imaju visoko zasvođene prozore. Spolja su im zidovi poduprti polusvedenim potpornjima. Jedna, najviše dve kule streme prema nebu. I na kulama i na vratima, na prozorima i na svakoj sitnici na gotskom hramu streme sve linije gore k nebu i nose sa sobom pogled i duh čovekov. Zidanje nekih je počelo u XIII v., a završeno je u XVIII v. Neki uopšte nisu dovršeni (Notr Dam u Parizu).

Romanski stil je nastao u vremenu kada je zapadnim svetom vladala carevina, a gotski kada je vladala crkva.

4. Slikarstvo i skulptura ovoga doba stoje takođe u službi vere i od nje dobijaju ideje i polet. Uz čisto crkveno pesništvo valja pomenuti najveći srednjovekovni spev religiozne sadržine: Divina comedia, koji je spevao Dante Aligieri.

Vreme pred reformaciju

a) Opadanje papske moći

U XVI veku počinje naglo da opada i politička i crkvena papska moć i s tim u vezi se približuje doba reformacije.

1. Još do kraja XIV v. osećali su zapadni narodi da pripadaju velikoj međunarodnoj verskoj zajednici, koja ih je u svemu vodila i čiji su red poštovali. Sada ti vernici počinju osećati da pripadaju još jednoj zajednici, užoj i po prirodi bližoj - svome narodu. Budi se nacionalna svest i ponos kod Francuza, Engleza, Nemaca, Čeha i ostalih zapadnih naroda. Gde god dobro njihovih država ili narodni ponos dolazi u sukob sa voljom ili potrebama Papske stolice, oni su na strani svoga vladara i države. Papa, uz koga su za Grgura VIII i Inokentija III bili svi narodi, nema više oslonca u narodima. Papina svetska vlast podleže prvo francuskom kralju, zatim i drugima.

2. Svoj unutrašnji, crkveni ugled rušila je Rimska stolica i sama. Ponajviše svojim rđavim gazdovanjem i rasipništvom. Za rasipan život na papskom dvoru i za raskošne građevine trebalo je mnogo novaca. Zato su manastiri, episkopi i pojedine države morali papi plaćati velike prinose. Te je terete osećao i narod. U Rimu se razvila vrlo ružna trgovina crkvenim dostojanstvima. Opet su vrlo nedostojni ljudi kupovali najvažnija crkvena dostojanstva, ali ne više iz svetovne ruke, nego iz crkvene. Vrlo unosna i vrlo grešna trgovina svetinjom bilo je prodavanje oproštaja greha na račun suvišnih dobrih dela koja su činili svetitelji (indulgencije). Zbog svega toga su ovladali nemoral i grubost u verskom životu uopšte. Čestitiji episkopi nisu mogli ništa učiniti. I pobožni zapadni hrišćanski svet, koji se polako već odvikao da u papi gleda svog vrhovnog političkog starešinu, gleda sada na njega sa nepoverenjem i u verskom i crkvenom životu.

U takvim prilikama javljaju se pokreti da se Rimska crkva reformiše in capite et in membris. Nekoliko sabora pokušavaju da to učine, ali bez uspeha.

Reforma = враћање првобитног облика (установама и поретку)

in capite... = reforma glave (uprave) i članova

b) Preteče reformacije

1. Veće nezadovoljstvo sa stanjem Rimske crkve izbilo je u XIV veku u Engleskoj, a vođa toga pokreta je bio sveštenik i profesor Viklif. On se smatra pretečom velike reformacije. Viklif je u svojim propovedima dokazivao da je njegova domovina politički nezavisna od pape i da mu ne mora plaćati danak (Jovan bez Zemlje). Zato ga je narod zavoleo. Naskoro je počeo da propoveda i čisto crkvenu reformu. Od svešteničkih stepena priznavao je samo prezviterski i đakonski; zahtevao je ukidanje celibata za sveštenstvo; tražio je da se crkvi oduzme imanje; bio je protiv poštovanja ikona. Nije priznavao da su u pričešću pravo telo i krv Hristova, a priznavao je predestinaciju. Njegove misli su raznosili lolardi, propovednici koje je slao u narod. Najzad je proglasio papu antihristom. Pokušali su dva puta da mu sude u Londonu, ali su ga u oba maha zaštitili narod i državna vlast. Tek ga je Sabor u Konstanci osudio kao jeretika i naredio da se spale njegove kosti i njegovi spisi. To je učinjeno (1415).

2. Viklifove knjige i misli o veri i crkvi preneli su češki đaci i trgovci iz Engleske u Prag. Tu ih je prihvatio Jan Hus, profesor praškog univerziteta i propovednik. U češkom narodu nisu još bile zaboravljene tradicije sv. braće Ćirila i Metodija. Zato su i češko plemstvo i narod listom stali uz Husa kada je on tražio da se bogosluženje obavlja na narodnom jeziku i kada je to i činio. Osim toga, tražio je da se i narod pričešćuje pod oba vida. Papsku vlast u crkvi nije potpuno poricao. Propoved Husova ima i nacionalnu pozadinu. To se vidi po tome što je zbog crkvenih pitanja došao u sukob sa Nemcima profesorima Praškog univerziteta. Potisnuo ih je uz kraljevu pomoć i oni su se iselili sa Nemcima ćacima u Lajpcig, gde su osnovali svoj univerzitet. - Kada se u Rimu saznalo šta Hus propoveda, zabranjeno mu je propovedanje. On nije poslušao i zato ga je Rim isključio iz crkve, i njega i praški magistrat, koji ga je štitio. Da se stvar još jače zamrsi, počeli su i u Češkoj da prodaju indulgencije. Hus ustane i protiv toga, a narod se po praškim ulicama rugao Rimskoj crkvi i papi. Najzad je Hus morao ipak otići iz Praga. Sklonio se kod svojih prijatelja među vlastelom i obavljao je sa narodom bogosluženje pod vedrim nebom.

3. Husova reforma nije tražila ništa novo ni nečuveno. Hus je zato, na poziv nemačkog cara Sigmunda, rado pristao da ide na Sabor u Konstancu da tamo pravda svoje učenje. Iako je nosio sa sobom carevo zaštitno pismo, bačen je u okove čim je stigao u Konstancu. Proces protiv njega nije bio čisto crkveni nego i politički. Nemaca je bila većina na saboru. Oni su dočekali čas da mu se osvete za svoj poraz na praškom univerzitetu. To je ujedno bila prilika da obezglave jedan nacionalni pokret kod Čeha sa kojima su se vazda sukobljavali. Zbog svega toga je taj sabor osudio Husa na smrt. Hus se pozivao na Sveto pismo, no niko ga nije slušao. Spaljen je istoga dana kada je osuđen (6. jula 1415). Pepeo mu je bačen u Rajnu, da mu Česi ne bi mogli učiniti poslednju poštu.

4. Husiti. Vest o Husovoj smrti izazvala je u Češkoj bunu. Narod je progonio sveštenike koji su služili latinski. Uvedena je odmah pričest pod oba vida (utrakvisti). Kada je kralj Većeslav, po naredbi sabora, hteo silom da suzbije taj pokret, raspalio ga je još više. Na čelo pokreta stao je Jan Žiška, čovek ponosan i ugledan. Međutim je Većeslav umro, a nasledio ga je njegov brat Sigmund, nemački car. Kivni na njega zbog verolomstva, bili su husiti još otporniji. Kada je papa na carev predlog objavio protiv husita krstaški rat, počela je strašna i krvava borba između Čeha i Nemaca. Česi su zalazili u svojim pohodima čak do Severnog mora paleći i pustošeći zemlju svojih neprijatelja. Najzad su se obe strane umorile i došlo je do mira između Rima i husita. Rim je Česima priznao neke ustupke, koje je kasnije ukinuo (pričest iz putira). Nepomirljivi deo husita je i dalje živeo izvan Rimske crkve. Iz njih se razvilo „češko moravsko bratstvo", u kome je živeo čuveni slovenski pedagog Jan Amos Komenski. To se bratstvo kasnije utopilo u protestante.

III. Reformacija u Nemačkoj

a) Uslovi

1. Engleski i češki pokušaji da se crkva reformiše nisu uspeli. Još im nije bilo vreme. U Nemačkoj je za reformaciju bilo neobično plodno zemljište u samom narodu, a u državi niko nije imao snage da je uguši. U toj zemlji je od početka XVI veka nered i metež. Velika vlastela se sve više odmeće od vladara, u državi nastaje bezvlašće. Seljaci su jako pritešnjeni, pate i spremaju se na opšti društveni prevrat. Te prevratne misli posejali su na sve strane husiti. Svi staleži u Nemačkoj sukobljavaju se među sobom kriveći jedan drugog zbog teških vremena, ali svi su složno nezadovoljni crkvom. U prvom redu seljak, koji u svojoj sirotinji nije mogao da gleda kako visoki crkveni dostojanstvenici drže u svojim rukama jednu trećinu celog narodnog poseda. Ta imanja su bila oslobođena dažbina. Svetu su, sem toga, bili dosadili silni neradeni kaluđeri koji su, dangubeći i proseći, obilazili sela. Seosko sveštenstvo je bilo u neznanju zadivljalo, a u manastirima su vladali rasipništvo i nemoral. Nemačka je stajala pred velikim društvenim prevratom.

2. U Nemačkoj je svo nezadovoljstvo - političko, staleško, crkveno i društveno - izbilo na crkvenom polju. Na njemu se javio povod. Završilo se velikom nemačkom reformacijom. No ta reformacija nije preporodila Rimsku crkvu, nego je otcepila čitave krajeve od njene vlasti, reda i učenja i osnovala posebno versko društvo: protestantsku crkvu.

b) Povod

Rimskoj stolici je trebalo novaca za gradnju veličanstvenog Petrovog hrama u Rimu. Zbog toga je 1506. godine objavljeno iz Rima uobičajeno opraštanje greha za novac. U Saksonskoj je obavljao taj posao kaluđer Tecel. No u tom kraju - u gradu Vitembergu - živeo je kaluđer avgustinac i profesor dr Martin Luter, koji je drukčije mislio o opraštanju grehova i o dobrim delima nego što je mislila Rimska crkva. Da bi stao na put Tecelovoj trgovini i da bi obavestio javnost o svome mišljenju, pribio je Luter na vrata vitemberške dvorske crkve svojih 95 tačaka - teza. U njima je ukazao prstom na nepravilnosti u crkvenom verskom učenju. To isticanje teza značilo je u ono vreme pozivanje na javnu raspravu, da bi se javnost obavestila o sumnjivim pitanjima (disput). Dan u koji je Luter istakao svoje teze bio je dan rođenja reformacije.

v) Martin Luter

1. Rodio se u Ajslebenu 1483. godine. Roditelji su mu bili siromašni rudarski radnici. Vaspitan je vrlo strogo. Škole je učio u Erfurtu kao i drugi tadašnji siromašni đaci - primajući milostinju. Tu je stupio u avgustinski manastir, jer se tako zavetovao kad je jedne burne noći udario grom kraj njega. U manastiru je svršio bogoslovske nauke, dobio je stepen doktora i postao profesor na Univerzitetu u Vitembergu.

2. Luter je bio duboko religiozan i ozbiljno se brinuo o svojoj duši. Slučaj sa gromom i nagla smrt jednog njegovog prijatelja podsećalo ga je da je sudnji čas čoveku često vrlo blizu. U manastiru je živeo u strogoj askezi, no duša nije mogla da mu se smiri. Nikada nije bio siguran da lije ono što čini dosta Božjoj pravdi. Tražio je izlaza i bio je utučen. Zadubljivao se u Sveto pismo, u Blaženog Avgustina i najveće mislioce srednjeg veka. Pitao ih je kako da živi, pa da može svakog časa mirno očekivati smrt i spasenje. Najzad se u njemu javila jedna misao koja ga je utešila: čovek uopšte ne može biti dovoljno dobar da bi bio siguran za svoj spas. Spasenje se ne zarađuje, već ga Bog daje na poklon onome ko iskreno veruje u Spasitelja i uzda se u njegovu milost. Na toj misli počiva od sada sav život i rad Luterov i cela reformacija.

Tecel je naišao kad su te misli u Luteru bile već sazrele.

g) Borba

1. Za dve nedelje bile su Luterove teze poznate i prihvaćene širom cele Nemačke. Svetu je laknulo. Prosvećeni svet pristao je uz Lutera iz naročitih razloga. U to vreme vladao je u svetu, posebno u Nemačkoj, duhovni pokret nazvan humanizam. Humanisti su, nasuprot srednjovekovnoj stezi u javnom životu, politici i obrazovanju, tražili više slobode za duh čovekov. Humanizam nije bio uperen protiv vere, nego protiv stega kojima je Zapadna crkva vezivala ljudski duh. Prirodno je da su humanisti postali saveznici Lutera, koji takođe traži da čovek bude slobodan u svome verskom životu.

Kada je Luter počeo dalje da razvija svoje učenje o veri i crkvi, dobio je iz Rima bulu kojom se njegovo učenje osuđuje. On ju je javno spalio zajedno sa zbornikom crkvenih zakona. Time je prekinuo sve veze sa starom crkvom.

Bula = važniji akt papske kancelarije, povelja.

2. Nemački seljak je osetio iz Luterova pokreta da se nešto ruši i, željan rušenja, počeo je i sam to da radi. Izbili su veliki seljački ustanci (1525) ne samo protiv crkve, nego protiv reda u društvu uopšte. Seljaci su palili dvorove, ubijali vlastelu, otimali zemlju i pljačkali. I sam Luter je morao da ustane protiv takvih svojih sledbenika. - Borba sa Luterovim učenjem i sledbenicima trajala je, u onako nesređenim državnim prilikama, 128 godina (1520-1648). To nije bila čisto verska borba, nego i politička. Neki kneževi su štitili luterovce, neki su bili protiv njih. Prema tome, položaj im je bio nekada lak, a nekada težak (cuius regio, eius religio). Poslednja faza te borbe jeste Tridesetogodišnji rat u kome su čitavi krajevi opusteli i pokoljenja zadivljala. No Nemci su njome izvojevali slobodu ispovedanja vere. Vestfalskim mirom (1648) zajamčena su luterovcima ista prava kao i rimokatolicima.

Cuius regio... = načelo da podanici moraju ispovedati vladarevu veru.

d) Luterovo versko učenje

1. Luterovo versko učenje otišlo je vrlo daleko i od rimokatoličkog i od pravoslavnog verskog učenja. Sve je izvedeno iz one osnovne misli do koje je Luter došao u manastiru: za spasenje je potrebna vera u Spasitelja, dobra dela nisu u tome odlučna. Čovek ih ne može ni imati, jer je iskvaren (Avgustin).^[1] Time otpadaju i sve tajne, koje su i ustanovljene da čoveku pomažu u dobrom životu. Otpada post i monaštvo kao škola za moralan život. Luter ne priznaje obrede, liturgiju, praznike i crkvenu simboliku. S tim u vezi ne priznaje ni sveštenstvo. Od tajni zadržao je samo krštenje i pričest, ali ne sa našim značenjem. U bogosluženju mu je glavno čitanje Svetog pisma i propoved. Crkvene pesme, koje je sam Luter sastavljao u duhu narodnih pesama, peva ceo narod uglas. Luter je proglasio jedino Sveto pismo izvorom verskog učenja, a odbacio je Sveto predanje, mišljenja velikih otaca crkvenih i crkvenih sabora. Štaviše, odbacio je i iz Svetog pisma one delove sa kojima se ne slaže njegovo učenje. Svakome je dao pravo da sam tumači Sveto pismo onako kako ga razume. - Njegov prevod Svetog pisma na nemački smatra se za uzor snage i lepote nemačkog jezika.

2. Luteranstvo nije unapredilo crkvenu umetnost, jer je protiv simbolike. No na nauku je povoljno uticalo. Otvarani su mnogi univerziteti i srednje škole, u kojima su se negovali verski život i humanističko obrazovanje. Naročito su proučavali Sveto pismo i biblijske jezike: grčki i hebrejski. No što bliže novijem dobu, protestantski naučenjaci su sa Svetim pismom postupali sve više kao sa običnom knjigom i time ga unižavali.

Luteranci se zovu i protestanti, što su na Saboru u Špajeru 1529. protestovali kada je katolička većina izglasala za njih nepovoljne zaključke. Zovu se i evangelici, jer im učenje počiva, tobože, na samom jevanđelju. Zvanično se zovu evangelici augzburškog ispovedanja po svome ispovedanju verskih istina koje su izneli 1530. na državnom Saboru u Augzburgu. - Luter je umro 1546. godine.

đ) Reforma u Švajcarskoj

U Švajcarskoj reforma je počela skoro u isto vreme kad i u Nemačkoj. Vođa joj je bio sveštenik Ulrih Cvingli koji je radio u Cirihu. Propovedao je u osnovi isto što i Luter. Ta reforma, koju je Cirih prihvatio, izazvala je borbu sa drugim kantonima. U toj borbi poginuo je Cvingli.

U Ženevi je vodio reformu Francuz Žan Kalvin (rođ. 1509). Njegov rad se zapravo zove reformom, jer je on u Ženevi, koja je već bila luterovska, reformisao verski život i učenje. U svom učenju je otišao dalje od Lutera (predestinacija), a tražio je neobično strog hrišćanski život. Takav život je uvodio silom, služeći se i smrtnom kaznom. Pod njegovom upravom su iščezli iz Ženeve kocka, igra, piće i bogohulstvo. Sledbenici mu se zovu reformirani evangelici (helvetskog ispovedanja).

e) Širenje reformacije

1. Luterove misli o veri i crkvi prihvatila je već u početku XVI veka zapadna i severna Evropa. - Švedska, Danska i Norveška otcepile su se od Rimske crkve i prešle Luteru u vremenu od 1527. do 1536. godine; provincije uz Istočno more godine 1561. U Češkoj i Moravskoj prešli su luterancima ostaci husita. U Mađarskoj su neki pristali uz Luterovo, a neki uz Kalvinovo učenje.

2. U Francuskoj nije Luterovo učenje uhvatilo dubljeg korena. Tu je mnogo više uspeo Francuz Kalvin. Njegove pristalice - hugenoti (zatočnici) došli su do velike političke moći u državi. Između njih i katolika vodio se u Francuskoj trideset i šest godina verski rat. U toj borbi se zbio krvavi pokolj poznat pod nazivom Vartolomejska noć (23-24. VIII 1572). Te noći su poubijani u Parizu mnogi hugenoti, a isto se dogodilo uskoro i po drugim krajevima Francuske. Katolici računaju da je broj žrtava bio oko četiri hiljade. Nantskim ediktom dobili su hugenoti slobodu vere i neku ravnopravnost sa katolicima (1598). Luj XIV je ukinuo taj edikt (1685), te su se morali iseliti iz svoje zemlje oni hugenoti koji nisu hteli da se odreknu svoje vere. Iselilo ih se oko 70.000. - U Nizozemskoj je osvojilo više Kalvinovo učenje nego Luterovo.

3. Pokret reformacije zahvatio je i Hrvatsku i Sloveniju. Imao je manji i prolazan uspeh. Među Slovencima je delovao kao reformator vere Primož Trubar (1508-1580). U svome reformatskom radu pisao je slovenački i tako je postao otac slovenačke književnosti. On je dao svom narodu književni jezik, školske i verske knjige i pesme na narodnom jeziku. Njegovi saradnici su izdali slovenački prevod Biblije (1584).

U svim tim zemljama je bilo borbe zbog vere i crkve. Rimokatolici su proganjali novoverce tamo gde su mogli, a isto su činili luteranci i kalvinisti sa rimokatolicima, tamo gde su oni mogli.

IV. Anglikanska crkva

1. Dok je u XVI veku bila na kontinentu reformacija u jeku, došlo je do nje i u Engleskoj. No u neobičnom obliku i na neobičan način. Bilo je to za vlade kralja Henrika VIII koji je inače krvavo suzbijao prodiranje reformacije u svoju zemlju. Taj vladar je zatražio od pape razvod svoga braka, no nije ga dobio. To mu je bilo dosta da prekine veze sa Rimom. Proglasio je, uz pristanak parlamenta, da je u Engleskoj starešina crkve vladar, a ne papa. Sveštenici i činovnici su morali položiti zakletvu na to vladarsko vrhovništvo - supremaciju. Ko to nije učinio bio je ili prognan ili pogubljen (Tomas Mor). Inače nije ništa dirao ni u ustrojstvu Rimske crkve ni u njenom učenju i načinu bogosluženja. Štaviše, svojim „krvavim statutom" je branio sve one tačke rimokatoličke vere na koje se reformacija bila okomila. - To je osnov anglikanske državne crkve sa vladarem na čelu.

2. Odmah posle Henrika usvojila je anglikanska crkva umerenu Kalvinovu dogmatiku, u kojoj je najvažnije i ujedno najpogrešnije učenje o sv. pričesti. No mada po Luteru i Kalvinu ne može biti ni govora o sveštenstvu, anglikanska crkva je zadržala i sveštenike i episkope. Marija Stjuart je pokušala da rimokatoličku veru opet učini državnom, no nije uspela. Njena sestra po ocu Elizabeta (1558-1603) učvrstila je anglikansku crkvu i proterala rimsko sveštenstvo. Učenje i ustrojstvo anglikanske crkve ušlo je za njene vlade (1559) u osnovne državne zakone u kojima je i danas (obredna knjiga).

Takva anglikanska crkva, sa vladarom na čelu, jeste, dakle, nešto srednje između rimokatoličke i protestantske. Katoličkoj liči po jerarhiji i nekim obredima, a protestantska je po nekim dogmama, naročito po dogmi o tajni pričešća i po tome što ne priznaje papsku vlast.

3. Veliki broj državljana, koji su bili kalvinisti, nije prihvatio tu crkvenu i versku mešavinu. Oni su hteli crkvu čistu od papskog kvasca i zato se zovu puritanci, čistunci. Elizabeta ih je oštro progonila.

Nisu je prihvatili ni Irci koji su ostali rimokatolici. No Englezi su im naturili anglikansku jerarhiju, koju su Irci morali plaćati uz svoju. Oduzeli su im pravo na vlasništvo zemlje, pravo na škole i građanska prava. Neka od tih ograničenja su trajala do XIX veka.

4. Anglikanska crkva imala je od XVII veka nekoliko važnih pokreta u svome krilu. Takav je pokret, štaviše stranka, visoka crkva. Kod njenih članova je živa čežnja za starom rimokatoličkom crkvom. Oni naročito naglašavaju episkopsku vlast i uvode sve više rimokatoličkih obreda. Spolja se i ne razlikuju od rimokatolika. Mnogi njeni sveštenici su u novije vreme prešli u Rimsku crkvu. Postoji tamo i niska crkva ili evangelička stranka koja, kao ustuk visokoj crkvi, naginje kalvinovcima i nema obreda. Najzad uz visoku i nisku crkvu u anglikanskoj državnoj crkvi postoji i široka crkva. Tako se zove jedna crkvena i bogoslovska struja, koja misli da je glavni zadatak crkve: rad u društvu u hrišćanskom duhu. Polaže veliku važnost na nauku.

Važan je pokret iz XVIII veka metodizam [methodus (vitae) = начин (живота)]. Испочетка се није делио од англиканске цркве, него се борио за живљи верски и морални живот међу њеним члановима. Када се у XIX v. iz nje izdvojio, poveo je sa sobom do osam miliona članova. Danas metodiste šire svoje učenje po celom svetu, pa i kod nas.

5. Polovinom XIX veka izišao je iz metodičkih krugova vrlo jak versko-društveni pokret vojska spasa (gen. Booth) za borbu protiv đavola, tj. protiv poroka. Vojska spasa diže pale ljude i žene u red poštenih i pobožnih ljudi i žena. To društvo je neobično ugledno u domovini i na kontinentu gde se raširilo. Uređenje mu je čisto vojničko: na čelu general, pod njim viši i niži oficiri i vojska. U javnosti se pojavljuju uniformisani sa bučnom muzikom.

Anglikanska crkva traži dodira sa pravoslavnom od početka XVIII v. do naših dana.

V. Zapadna crkva posle reformacije

Još pre reformacije tražili su najbolji ljudi u Zapadnoj crkvi da se njena zla leče. Sastajali su se zbog toga i sabori (Konstanca, Bazel), no Zapadnoj crkvi se nije moglo pomoći. Sve se skršilo na papskom otporu. - Došla je reformacija i odnela je pobedu nad Rimskom crkvom.

No reformacija nije ipak otrgla od Rimske crkve sve njene krajeve i narode. Nije mogla ni da zadrži sve što je osvojila. Došlo je vreme u kome se Rimska crkva unutrašnje obnovila i otpočela protivreformaciju. Unutrašnju obnovu je izveo Sabor u Tridentu, a protivreformaciju je vodio jezuitski red.

a) Tridentski sabor

1. Sabor u Tridentu (južni obronak Alpa) sazvao je 1545. godine papa Pavle III. Taj sabor je radio osamnaest godina, no za to vreme je u dva maha prekidan na nekoliko godina. Sabor je bio tako sastavljen i vođen da je na njemu bila potpuno osigurana papska vlast. U svojim zaključcima utvrdio je Tridentski sabor pre svega učenje Zapadne crkve. Za izbor verskog učenja proglasio je podjednako i Sveto pismo i Sveto predanje, a za pravilan tekst Svetog pisma Jeronimovu Vulgatu. Merodavan tumač tih izvora jeste samo crkvena vlast. Za hrišćanski život i spasenje nije dosta samo vera, nego i dobra dela, a uz njih i primanje sv. tajni (7). Dalje je taj sabor doneo uredbe o boljem vaspitavanju sveštenika, viših i nižih. Takozvane tridentske seminare imao je da uredi svaki episkop za svoju parohiju. Sveštenicima je stavljeno u dužnost da žive pravim hrišćanskim životom, da redovno propovedaju i katihizuju u školi. Episkopima da stalno sede u svojoj episkopiji i da vode brigu o svojoj crkvi.

2. Dobre posledice toga sabora bile su za Zapadnu crkvu ovo: ona je u tadašnjem verskom metežu tačno utvrdila svoje učenje koga se valja držati. Mnogim protestantima je sada postalo jasno da reformacija nije popravila crkvu, nego da se od nje otcepila i pogazila mnoge verske istine. Zato su se mnogi vratili natrag u crkvu. Drugo, glavna zla su bila sklonjena iz crkvenog života, npr. prodavanje indulgencija, gomilanje imanja u rukama pojedinih episkopa, a sveštenički život i ugled je podignut. Time su postale neopravdane mnoge protestantske zamerke staroj crkvi i njen je položaj u borbi postao lakši. Celom Zapadnom crkvom pošao je od tada nov duh, verskiji i crkveniji. Od toga doba se biraju za pape ljudi jačeg karaktera i morala. Zapadna crkva od tada uspešno čuva svoj preostali posed i osvaja od protestanata što joj je oteto. Rimske misije počinju življe da rade među neznabošcima po raznim delovima sveta, osobito u Americi. One su naknadile Zapadnoj crkvi, barem brojem, gubitak što ga je imala u reformaciji.

3. Jedan znak da se u Zapadnoj crkvi duh obnavlja jeste i reforma kalendara koja pada posle Tridentskog sabora. Julijanski kalendar je popravio 1582. g. papa Grgur XIII, te je time računanje vremena došlo bliže stvarnom kretanju Zemlje. Taj popravljeni kalendar, Gregorijanski, primile su protestantske zemlje tek u XVIII v. Najveći su uspesi Zapadne crkve posle Tridentskog sabora na polju milosrđa. Milosrdna braća i sestre neguju u svojim bolnicama bolesnike po celom svetu.

b) Jezuitski red

1. U obnavljanju Zapadne crkve ima uz Tridentski sabor najviše zasluga jezuitski red (S J = Societas Jesu = Družba Isusova). Osnovao ga je španski plemić i vitez Ignacio Lojola, rođen 1491. g. Ranjen u jednoj bici sa Francuzima, ležao je dugo i nemajući šta drugo da čita, čitao je živote svetitelja. Živa njegova mašta, i inače religiozna, raspalila se, te je imao i vizija. Odlučio je da će ostati vitez, ali u službi veri i crkvi. U svojoj tridesetoj godini počeo je da uči latinski, bogosloviju i filozofiju. U Parizu je sa šest drugova osnovao „Družbu Isusovu", koju je 1540. g. potvrdio papa Pavle III. - Družba je bila uzela u zadatak da ljudsko društvo - nehrišćane i „jeretike" - prevede u Rimsku crkvu i da papi posluži ma za koji zadatak.

2. Snaga tog monaškog reda leži u neobično čvrstoj organizaciji, u velikoj obrazovanosti članova, u istrajnosti na poslu, u samodisciplini i bezuslovnoj pokornosti papi. Sve su to skoro čisto vojničke crte. Za stupanje u red izdržava se dvogodišnje iskušeništvo, zatim osam do petnaest godina školovanja. Odabrani postaju u tridesetoj godini sveštenici, a od njih odabrani postaju tek u četrdeset i petoj professi, uz svog generala „crnog papu" koji je u Rimu, čine jezgra reda. - Svežinu svoje volje, versko oduševljenje i disciplinu neguju u „duhovnim vežbama", koje svaki izdržava četiri nedelje godišnje. Red duhovnih vežbi je sastavio Lojola. One svedoče da je vrlo dobro poznavao ljudsku dušu i znao njome upravljati.

3. Odmah u prvim decenijama svoga života imao je taj red neobične uspehe u Indiji, Japanu, Kini i u Americi, gde su jezuiti uredili državu Paragvaj. Što dalje, uspevali su sve više. Mnogo veći su im uspesi među „jereticima". Po svim zapadnim zemljama (za Katarine II i u Rusiji) otvarali su svoje srednje škole i univerzitete, gde su davali zaista dobro obrazovanje u humanističkom pravcu. Učenika su imali ne samo iz rimokatoličkih krugova, nego i iz boljih kuća drugih vera. Njihovi internati bili su ugodni i uz izvesne pogreške slobodoumno uređeni. Time im se upliv širio u najbolje društvene krugove, a upotrebljavali su ga u korist svoje crkve. Na vladare i velike dostojanstvenike su uticali kao ispovednici.

4. U svetu ih gledaju sa nepoverenjem poglavito zbog tzv. jezuitskog morala po kome su dozvoljena i nemoralna sredstva za neku svetu svrhu; dalje, ako to traži viša svrha, može se čovek i krivo zakleti, tj. zakleti se na ono što misli, a ne na ono što govori. Rad i uticaj im je uvek nevidljiv. Zbog teške borbe sa njima gonjeni su iz država i red im je ukinut krajem XVIII v., a obnovljen je početkom XIX v.

Na svim poljima nauke ima jezuita velikih radnika, osobito u političkim i prirodnim naukama (biolog Vasman, antropolog Mukerman, sociolog i moralist Katrajn itd.).

Valja pomenuti da se protiv njih borio veliki mislilac francuski Paskal.

5. U borbi protiv protestanata i drugih svojih protivnika služila se Rimska crkva i inkvizicijom. To je sud za iznalaženje i proganjanje „jeretika". Inkvizitori su u istragama bacali ljude na muke. Smrtne kazne koje je inkvizicija izricala izvršavala je državna vlast. Za suzbijanje knjiga koje pišu protiv učenja i reda Zapadne crkve ustanovio je Tridentski sabor indeks (spisak) zabranjenih knjiga. Indeks postoji i danas.

v) Vatikanski sabor - Nove dogme - Starokatolici - Borbe Zapadne crkve

1. U novijoj istoriji Zapadne crkve vrlo je važan Vatikanski sabor, koji je održan 1869-70. g. za vreme pape Pija IX. Taj sabor je proglasio papsku nepogrešivost, tj. da je papa nepogrešiv kada zvanično - eh sagkeLga - 2ovori o pitanjima vere i morala. Opozicija protiv te „dogme" bila je na saboru ispočetka velika, no naposletku je popustila (Štrosmajer). „Dogma" o papskoj nepogrešivosti veli-ka je povreda reda crkvenog i njenog učenja. Ista je takva „dogma", da je Bogorodica natprirodno rođena kao i Spasitelj. Ni za jednu nema osnove ni u Svetom pismu ni u Predanju. Obe te dogme su delo jezui-ta. Dogma o Bogorodici proglašena je 1854. godine.

2. Sa dogmom o papskoj nepogrešivosti nije se složila sva Zapadna crkva. Osobito oštro su ustali protiv nje profesori bogoslovije i filozofije u Minhenu sa prof. Delingerom na čelu. Iz toga protesta razvio se jači pokret, te su mnogi istupili iz Rimske crkve. To je starokatolički pokret koji se stekao u posebnu crkvu. Starokatolička crkva ima svojih sledbenika u Nemačkoj, Austriji, Švajcarskoj, Nizozemskoj, Francuskoj i drugde, a u novije doba i među Hrvatima. Starokatolici primaju u veru za obavezno samo ono što je rešilo sedam vaseljenskih sabora. To ih u dogmatici izjednačuje sa našom crkvom. Zadržali su obred Rimske crkve. Sa pravoslavnom crkvom održavaju veze. Poznat je starokatolički Bogoslovski fakultet u Bernu.

3. U XIX i XX v. izdržala je Zapadna crkva više borbi sa raznim državama. Sa Italijom političku borbu zbog toga što je prilikom ujedinjenja Italije ukinuta Papska država (1870) koja je obnovljena 1929. g.; sa Nemačkom tzv. kulturnu borbu u kojoj je knez Bizmark nameravao da ograniči kulturni i politički upliv rimokatolika i sa Francuskom političku i kulturnu borbu, koja je završena 1905. g. razdvajanjem države i crkve. Crkvene škole su zatvorene, sve crkveno imanje (hramovi, stvari, zgrade, itd.) prešlo je u državno vlasništvo. Ni iz jedne od tih teških borbi nije Zapadna crkva izašla oslabljena.

4. Zapadna crkva učestvuje u svim državama, gde je ima, u političkom, kulturnom i društvenom životu (nuncijature, klerikalne stranke, hrišćanski socijalizam, katolička štampa, škole, kulturna i ekonomska udruženja).

g) Rimska propaganda na Istoku

1. Oba pokušaja Zapadne crkve da jednim zamahom zavlada Istokom - unije: Lionska i Firentinska - ostala su bez uspeha. No ona je te pokušaje nastavila sitnim i dugim radom - propagandom, kojom pojedinačno osvaja članove istočnih crkava. Propagandu u oblasti istočnih patrijarhata obavljaju mnogobrojni zapadni muški i ženski kaluđerski redovi, osobito jezuitski. Dok su istočni patrijarhati bili svi pod Turcima, štitile su tu propagandu zapadne evropske države preko svojih poslanstava i konzulata i ugovorima. Osobito je to činila Francuska. Ona je 1901. sklopila sa Turskom ugovor kojim je propaganda na istoku dobila veliku slobodu. Tako je ostalo do danas uglavnom isto. Propaganda se protegla na Grčku, Bugarsku, Rumuniju i među karpatske Slovene. Sredstva toga rada bila su i jesu: besplatna bolnica, sirotište, azil, čime se zadobija siromašan narod. Dalje, dečja zabavišta, osnovne i srednje škole u kojima takođe rade muški i ženski redovi, manastiri sa ekonomskim pravcem, osnivanje episkopija i parohija gde se god može. Uz to, deluje propagandistička štampa knjigom i listovima. Radi propagande osnovao je u XVI v. papa Grgur XIII u Rimu Collegium Atanasianum - veliku školu za vaspitavanje mladića sa Istoka. Oni nose u svoju domovinu ideje Zapadne crkve. Za druge narode postoje u Rimu iste takve škole, npr. za Jugoslovene Zavod sv. Jeronima.

2. Propagandom zadobijeni imaju da priznaju papsku vlast i ishođenje Sv. Duha i od Sina, što im se ne unosi u simbol vere. Crkveni obred i jezik im se ostavljaju netaknuti, sveštenici im žive u braku itd. Time se računa na narod koji ne vidi i ne razume dogmatske i kanonske razlike, a zadovoljan je što su spoljašnje forme vere ostale netaknute.

3. Uspesi propagande na Istoku ne stoje u srazmeri sa trudom i troškom koji je u njih uložen. Pre I svetskog rata nije u Turskoj broj prisajedinjenih iznosio više od 600.000. Veći deo njih uopšte i nije bio pravoslavan.

4. Pravoslavne istočne crkve su se branile od toga nadiranja koliko su mogle. Oslanjale su se na Rusiju, a u starije vreme i na diplomatiju protestantskih država. U XVII v. bio je veliki borac protiv propagande, naročito protiv jezuita, carigradski patrijarh Kirilo Lukaris.

Propaganda = смишљено ширење вере и црквене власти, или неке друге идеје, нпр. Националне.

VI. Istočni patrijarhati

1. Aleksandrijski patrijarhat, koji se takmičio za prvenstvo sa carigradskim, sveden je na uske granice kada su se od njega odelili Kopti. Još je jače postradao kada je Omar (640. g.) osvojio Egipat i otrgao Aleksandrijsku crkvu ispod vizantijske zaštite. Pod turskom vlašću bilo je još i gore. U toku vekova opadao je broj pravoslavnih u tome patrijarhatu katkad na jednu do dve hiljade duša. Zbog teških političkih prilika živeli su aleksandrijski patrijarsi čitava dva veka u Carigradu, koji ih je do početka XIX v. i imenovao. Sedište patrijarha je u Kairu; ima dve eparhije, nekoliko crkava i oko 40 sveštenika vrlo niskog obrazovanja. Do I svetskog rata se brinula Rusija za izdržavanje te crkve.

2. Ništa bolje ne stoji ni Antiohijski patrijarhat. Od srednjeg veka je u njemu bio stalan raskol: borba između Arapa, koji su u većini, i Grka. Carigradska patrijaršija je postupala sa tom crkvom kao sa svojom eparhijom i slala joj grčku jerarhiju skoro do XX v. kada je izabran za patrijarha Arapin.

3. I u Jerusalimskom patrijarhatu sačinjava većinu arapski elemenat. Uz sva zla turske uprave bilo je i to što je i ovde Carigradska crkva nameštala patrijarha po svojoj volji. Ti patrijarsi uopšte nisu živeli u Jerusalimu, bar ne do XIX v. Episkopi (15) žive većinom kod patrijarha koji ih izdržava. Patrijaršija ima velika imanja u Palestini, Grčkoj i u Besarabiji. Uprava je rđava, prosveta niska.

4. Samostalnu Sinajsku crkvu sačinjava sinajski manastir.

5. Crkva na Kipru je samostalna od petog veka.

VII. Pregled istorije ostalih pravoslavnih crkava

a) Crkva u Rusiji

1. Ruska legenda kaže da je u Rusiju doneo hrišćanstvo apostol Andrija Prvozvani. No zapravo hrišćanstvo hvata među Rusima korena tek onda, kada su došli u jači dodir sa Istočnim rimskim carstvom. To doba je X vek. Polovinom toga veka krstili su se u Carigradu ruska velika kneginja Olga i mnogobrojna njena pratnja. Posle nje, koja je „prva iz Rusije ušla u carstvo nebesko", širi se hrišćanstvo jače u sam narod za vreme njenog unuka, kneza Vladimira (X i XI v.). Kada je Vladimir posle ratovanja sa Vizantijom zaključio mir, krstio se i uzeo je za ženu sestru cara Vasilija. Po njegovoj naredbi kršteni su na obalama Dnjepra njegovi podanici (noviji spomenik toga krštenja je veličanstveni hram Vladimirov u Kijevu sa velikom slikom krštenja Rusa od umetnika Vaznecova). Njegovi naslednici utvrđivali su hrišćanstvo naročito pomoću kaluđera, koji već od toga doba igraju važnu ulogu u ruskom verskom životu i kulturi. Ruski crkveni život je zavisio u svemu od carigradske crkve, kao matere svoje. Sve uredbe carigradske crkve su prenesene u Rusiju. Mitropolita je imenovao patrijarh i mitropoliti su za dugo vreme bili mahom Grci. Crkveno središte je bio grad Kijev.

2. Na početku XIII veka upali su u Rusiju Mongoli. Džingis-kan je savladao nesložne ruske kneževe i učinio ih svojim vazalima (1223). Tada počinje za rusku crkvu doba stradanja i borbe. Stradala je od osvajača, a imala je borbu i sa rimskom crkvom, koja je htela da u tim teškim vremenima proširi svoju vlast na Rusiju. To je doba krstaških ratova i Latinskog carstva u Carigradu. Rusija je, dakle, na domaku papi. Papa je mislio da svoju vlast unese u Rusiju krstaškim ratom protiv Mongola. I zaista su već upadali u Rusiju sa severa Šveđani, a sa zapada Nemci unoseći uniju. U tim teškim vremenima istakao se među ruskim kneževima Aleksandar Nevski koji je silom odbio upade stranaca i papske predloge. Ruska crkva ga zbog toga slavi kao svoga svetitelja i čuva mu telo u Petrogradu.

Mongoli su najzad, posle duge borbe, priznali ruskoj crkvi slobodan život, pravo suđenja, štaviše oslobodili su sveštenstvo od dažbina. U to doba su za duhovni život ruski vrlo mnogo učinili učenici sv. Sergija, osnivača Troicko-Sergijevskog manastira kod Moskve (1338).

3. Rusija se oslobodila Mongola skoro u isto vreme kada je pao Carigrad. Od toga vremena staje ruska crkva na ono mesto u životu cele Istočne crkve, na kome je vekovima bio Carigrad. Carigradski dvoglavi orao prešao je u grb Rusije, a Ivan III se venčao sa Sofijom, poslednjim izdankom poslednje vizantijske vladarske kuće. Materijalna pomoć koju je Rusija od toga doba davala istočnim crkvama ne može se uopšte izračunati. Njena pomoć pravoslavnim Slovenima u njihovom teškom političkom životu, npr. pri oslobođenju balkanskih naroda od Turaka, išla je do samopregora. Pomagala ih je do I svetskog rata. Uz tu istorijsku materijalnu i političku pomoć, ruska crkva brani čistotu pravoslavlja već od vremena kada se oslobodila od Mongola.

4. Posle oslobođenja od Mongola najvažniji događaj u istoriji ruske crkve je njena samostalnost, jer ona je još uvek bila u zavisnosti od carigradskog patrijarha, koji je bio pod Turcima. Kako takve veze nisu dobre za politički život jedne države, Ruska crkva je, u saglasnosti sa carigradskom i zbog neprilika u kojima je carigradska bila, dobila prvo svoju samostalnu mitropoliju, a 1589. godine i svoju patrijaršiju.

5. U stoleću koje zatim sledi vladali su u Rusiji politički meteži. Poljaci su upadali u nju i donosili sa političkom opasnošću i versku. Za sve to vreme održavali su patrijaršija i pravoslavna crkva narodno i državno jedinstvo. Crkva je okupljala narod protiv unije, oduševljavala ga i za politički otpor i time negovala u njemu svest o narodnom i državnom jedinstvu i slobodi.

6. Zbog svih tih zasluga ruske crkve bio je ugled i upliv patrijarhov ravan carskom ugledu. No za patrijarha Nikona došlo je do ograničavanja patrijarhove vlasti u državnim poslovima (1658), ali ugled mu je u narodu ostao i nadalje živ. Konačno je ograničen i skrhan za vreme cara Petra Velikog. Petar je uvodio reforme u državni i društveni život svoga naroda, da bi u njemu odomaćio zapadnu kulturu. U zemlju su dovedeni mnogi stranci kao nosioci kulture, naročito Nemci protestanti. Ruska crkva je u tom velikom vladarskom pothvatu nazirala opasnost i za pravoslavnu veru i za duh ruskog naroda. Petru je crkva kao čuvarica svega nasleđenog smetala u njegovoj kulturnoj politici. Oko jakog patrijarha sa velikim ugledom mogli bi se skupiti svi nezadovoljni, kojih je bilo mnogo. Zbog toga Petar nije dao da se popuni upražnjeni patrijaršijski presto. On je 1721. godine stavio ruskoj crkvi na čelo „Svjatjejši pravitelstvujušči sinod". To je bilo upravo telo kome vladar imenuje članove, a koje radi pod nadzorom državnog predstavnika (oberprokuror). Od toga doba, stoji sav život ruske crkve u državnoj ruci. Ruska crkva je stalno osećala svoj neprirodni i teški položaj pod državnim tutorstvom i tražila je s vremena na vreme izbor patrijarha. Nadala se da će onda biti bolje. Želja joj je ispunjena 1917. godine kada je izabran patrijarh Tihon.

7. U velikom ruskom prevratu i pod vladom koja je posle Revolucije 1917. u Rusiji prelazi ruska crkva preko svoje Golgote. No i u tim najtežim danima nije u njoj zamro verski život, nego je, sudeći po svemu, dobio novoga poleta.

8. Ruska crkva je u pređašnjim vremenima radila na narodnom prosvećivanju isto tako malo kao i država. U novije doba je bila u prosveti neobično delatna. Na sve strane su držani verski i moralni kursevi i predavanja za prosvećene i za narod. Sinod je u vreme pred I svetski rat izdržavao oko 50.000 osnovnih škola, 57 bogoslovskih seminara, do 190 drugih srednjih škola i 73 devojačke škole. Crkva je negovala trezvenost, bolesnike, sirotinju itd. Viša bogoslovska obrazovanost je cvetala na duhovnim akademijama u Petrogradu, Moskvi, Kijevu i u Kazanu. I za prosvećene i za puk postojali su mnogobrojni listovi versko-moralne i versko-filozofske sadržine. Na visokim bogoslovskim školama u Rusiji obrazovani su mnogi sinovi manjih pravoslavnih naroda, pa i našega.

9. Osnovna crta ruske narodne duše jeste duboka religioznost, predanost Bogu i njegovoj volji. Samo zato je kod Rusa imala uspeha strana propaganda. Javljale su se sekte, posebna manja verska društva koja, mimo crkve, žive svojim verskim životom. Najvažnije sekte su: staroverci, koji su se javili za vreme ispravljanja pogrešno pisanih crkvenih knjiga pod patrijarhom Nikonom. Čuvajući i nerazumno sve što je staro, oni nisu dali da se ma i jedno slovo u knjigama menja i odelili su se od crkve; duhoborci, koji su nastali pod protestantskim uticajem, poriču crkvu i jerarhiju, veruju da se duh vaskrslog Spasitelja nastanio u njih. Vlasti su ih naseljavale odeljeno, najzad se veći njihov deo iselio u Kanadu. Postoje još baptisti, štundisti, metodisti i mnogi slični, koji su se pojavili pod uticajem sa strane.

10. Religiozni duh ruskog naroda izražava se osobito lepo u ruskoj književnosti i filozofiji. Malo koga većeg ruskog književnika ne zanimaju verska i moralna pitanja, koja oseća u ime celog naroda. Na čelu svih, ne samo u Rusiji nego i u celom svetu, stoji Fjodor Dostojevski sa svojim Zločinom i kaznom, Braćom Karamazovima, Idiotom itd. Odeljeni od crkve, ali stojeći na tlu vere, pisali su u verskom duhu L. N. Tolstoj, G. S. Petrov i dr. Veliki hrišćanski filozof je Vl. Solovjov. U verskoj umetnosti, naročito u muzici, ističu se Rusi do svetskog glasa. To su velika imena: Bortnjanski, Arhangelski, Glinka, Čajkovski. U Rusiji nema većega muzičara koji nije stvorio koje veliko delo u crkvenoj muzici. Isto je tako i sa slikarstvom.

11. Crkveno neimarstvo su Rusi nasledili od Vizantije. Najstariji njihovi hramovi su skoro čisto vizantijski. U poznije vreme razvio se pod uticajem Azije tzv. ruski stil sa manje neimarske lepote, a više bogatstva i sjaja. Najvažnije građevine toga stila su: crkva Vasilija Blaženog u Moskvi (Ivan Grozni) i crkva Vaskresenja u Petrogradu na mestu pogibije Aleksandra II. Osim toga, na rusko neimarstvo je uticala i italijanska umetnost. Kazanski sabor u Petrogradu zidan je po ugledu na Petrovu crkvu u Rimu.

b) Crkva kod Bugara

1. Neslovensko pleme Bugara pretopilo se u Slovene koje je pokorilo pri svome dolasku na Balkan. Primilo je hrišćanstvo u IX veku. Veru su Bugari dobili iz Vizantije kojoj su bili u susedstvu, a sa verom i jerarhiju i politički upliv grčki. Mada je njihovu crkvu uredio tako veliki čovek kao što je bio Fotije, patrijarh carigradski, njima je bila teška grčka uprava. Zbog toga, u doba prve raspre između Istoka i Zapada, pokušava bugarski vladar Boris da se stavi pod vlast Rimske stolice. Hteo je da se spase političke zavisnosti od Carigrada. Grci su bili tada jači od Rima i stvar je ostala po starom.

2. Vera, a sa njome i pismenost, počela je među Bugarima jače da se utvrđuje tek kad su došli na Balkan prognani učenici Ćirila i Metodija. Oni su ozbiljno radili oko narodne prosvete i u samoj Bugarskoj i u okolini Ohrida među nebugarskim Slovenima. Sv. braću i njihove učenike poštuje i Bugarska crkva kao svete „sedmočislenike" (Ćiril, Metodije, Kliment, Sava, Naum, Gorazd, Anđelar).

3. U XI veku potpala je Bugarska pod Carigrad, a s njome i crkva. Tada Grci počinju da naturaju Bugarima svoju kulturu. No u doba sv. Save (XIII v.) diže se Bugarska pod Asenima do samostalnosti i Grci joj priznaju i samostalnu patrijaršiju. Na nesreću sve je propalo 1393. godine kad su Bugari potpali pod Turke. Carigradska patrijaršija je znala iskoristiti svoj položaj kod turske uprave i ukinula je bugarsku crkvenu samostalnost. Fanarioti su bili dosadili narodu, te se 1857. godine narod digao protiv njih. Razdor među Grcima episkopima i bugarskim narodom trajao je do 1870. godine. Tada je turska vlast osnovala u Carigradu za Bugare posebnu crkvenu upravu - egzarhat. Bugari su to pozdravili, no Grci su proglasili bugarsku crkvu za raskolničku, budući da se odmetnula od svoje zakonite vlasti. Egzarhat je učinio Bugarima velikih usluga u nacionalnoj propagandi pod Turcima.

Fanar se zove carigradski patrijaršijski dvor.

Fanarioti = епископи које је Цариградска патријаршија слала у народне Цркве на Балкану и другде.

4. Posle oslobođenja od Turaka, žrtvom i zaslugama Rusije, postao je položaj napaćene crkve težak. Bugari su upravu svoje zemlje predali tuđim, nemačkim kneževima, koji su gledali da svoju novu državu drže podalje od Rusije. Kako su prirodne veze sa Rusijom održavane preko crkve, ona je iz političkih razloga bila sve više zanemarivana, pa i progonjena. Zbog toga je njena uloga u javnom životu mala, a sveštenstvo dosta neprosvećeno, te razne misije sa Zapada imale su tamo dosta uspeha.

v) Crkva u Grčkoj

1. Kada se današnja Grčka država oslobodila od Turaka tada je proglašena i samostalnost Grčke pravoslavne crkve (1833. g.). Ona je dotle bila prirodan sastavni deo Carigradskog patrijarhata. Grčka crkva se nije izdelila iz krila svoje matere crkve kanonskim načinom, tj. po crkvenim zakonima i sa njenim pristankom. Zbog toga je pala pod anatemu Carigradske patrijaršije i bila je neko vreme izdvojena iz zajednice pravoslavnih crkava.

2. Kada je u Grčkoj ustrojavana nova crkva, nije država bila prema njoj toliko pažljiva koliko je to crkva zasluživala. Jer za vreme robovanja Turcima, crkva je čuvala nacionalnu svest, ma kako nisko da su stajali jerarhija i verski život. Crkvene uredbe je izradio protestantski vaspitanik kaluđer Teoklid Farmakides i po tim uredbama je crkvena uprava u svemu zavisna od državnih vlasti. Grčkom crkvom upravlja arhijerejski sinod sa vladarevim komesarom, po ruskom primeru. Od 524 manastira u Grčkoj zatvoreno je 400. Uz to je stranački razdor prešao iz političkog života u crkveni. - Država se nije starala za crkvu, a najmanje za versku prosvetu, te je niže sveštenstvo do skora bilo vrlo slabo obrazovano. Više sveštenstvo uči mahom na protestantskim univerzitetima u Nemačkoj. - Starešina crkve je mitropolit atinski, a podeljena je na četrdeset episkopija.

g) Crkva kod Rumuna

1. Jedini romanski narod pravoslavne vere su Rumuni. U njihove krajeve su doneli hrišćanstvo rimski kolonisti, možda još pre Konstantina Velikog. U IV v. postoji na njihovoj crnomorskoj obali episkopija (Tomi). Docnije su potpali u crkvenom životu pod uticaj okolnih Slovena, te im je i crkveni i književni jezik bio dugo vremena staroslovenski. Dok su Turci vladali Balkanom bili su Rumuni sa svojim kneževima, vojvodama, turski vazali. Tada su u crkvenom životu potpali pod Carigrad (XVI v.). Turci su prodavali rumunsku vojvodsku vlast carigradskim Grcima, koji su zajedno sa grčkim episkopima - fanariotima - iskorišćavali narod. Pokušavali su, kao i drugde po Balkanu, da među Rumunima odomaće svoju kulturu. Svetogorski i sinajski kaluđeri su bili preplavili zemlju, a imali su u njoj svoje velike posede zaveštane od rumunskih velikaša. I vera i prosveta su ipak napredovale. Nešto je negovana u manastirima koji su osnovani u XIV v., a uredio ih je srpski kaluđer Nikodim. Građevine manastira tipa su srpskih zadužbina.

2. U početku XIX v. biraju Rumuni sami svoje vojvode i time prestaje grčka vlast i u crkvi. Knez Aleksandar Kuza proglasio je samostalnost Rumunske crkve, ali joj je oduzeo skoro sve imanje. To je bilo uglavnom upereno protiv svetogorskih manastira i istočnih patrijaršija. Samostalnost je crkvi priznata 1885. godine.

3. Druga naselja Rumuna, koja sada sačinjavaju proširenu kraljevinu, bila su do I svetskog rata pod Mađarima i Austrijom (Erdelj sa delovima Banata i Bukovina). Ti Rumuni su u crkvenom životu bili neko vreme potčinjeni Karlovačkoj mitropoliji (od 1783. g.). No koncem 1864. g. dobili su ugarski Rumuni - erdeljski i banatski - svoju crkvenu samoupravu i uredili su mitropoliju u Sibinju. Godine 1870. izdvojila je državna vlast i Bukovinsku crkvu, koju je digla na stepen mitropolije sa sedištem u Černovcima. U njen sastav su ušli svi pravoslavni građani u Austriji, pa i dve srpske episkopije u Dalmaciji - zadarska i kotorska (1873).

4. Verski život i prosveta stajali su pre I svetskog rata u ove dve mitropolije bolje nego u Kraljevini Rumuniji. Obe su imale svoje sređeno imanje, te su mogle da izdržavaju svoje škole i sveštenstvo. Pravoslavni bogoslovski fakultet pri univerzitetu u Černovcima vaspitavao je i za nas odlične crkvene radnike.

---

1. ^{Uporedi: Mt 25, 31. i dalje.}