Pravoslavna Srpska crkva (R. Grujić) 2

←prethodno

PRAVOSLAVNA SRPSKA CRKVA Pisac: Radoslav Grujić

dalje→

PRVI DEO — STARA SRPSKA CRKVA.

PREGLED.

Pretci naši primali su Hrišćanstvo dosta sporo. — Istina, njih već od kraja VIII. v. smatraju Hrišćanima; ali upravo tek od Nemanje i Sv. Save može se reći, da je kod nas završena borba između Mnogoboštva i Hrišćanstva. Sv. Sava je organizovao prvu samostalnu Srpsku Crkvu. To beše Žička, docnije Pećska Arhiepiskopija. Dušan Silni raširio je snažno granice njene i podigao joj ugled. Pod njim dobiva ona i ime Patrijaršija. Nesretne političke prilike učiniše, da je Srpska Crkva posle pada Smedereva (1459.), došla pod vlast pogrčene Ohridske Arhiepiskopije i provodila najcrnje dane. Tek posle sto godina uspeše odlični rodoljubi braća Sokolovići (1557), da obnove samostalnu Pećsku Patrijaršiju. To je bio događaj od vanrednog značaja za veru i narodnost našu. Tada su prvi put gotovo svi pravoslavni Srbi došli pod jednu zajedničku vlast crkvenu. Korisne posledice toga tek se danas živo osećaju... Međutim, ustanci i seobe Srba iz Turske, krajem XVII. i tokom XVIII. veka, oslabiše mnogo Srpsku Crkvu i uzdrmaše samostalnost Pećske Patrijaršije. — To su jedva dočekali Grci i 1766. pomoću Turaka, konačno ukinuše samostalnost Stare Srpske Crkve. Carigradska Patrijaršija prisvojila je tada sebi vlast nad Srbima i njezini Fanarioti zadavahu mnogo jada našim pretcima. Ali, gotovo u isto doba, počelo je i organizovanje novih samostalnih srpskih crkvenih oblasti, koje danas čine Savremenu Srpsku Crkvu.

I. MNOGOBOŠTVO I HRIŠĆANSTVO.

1. Seoba i prvo uređenje naših predaka na Balkanu. — Sa severa Karpatskih Gora spustili su se naši pretci u današnju Ugarsku. Tu su Avari vladali nad njima... Ali već početkom VII. v., ostavivši ponešto svojih saplemenika u Banatu, Bačkoj, Sremu i Slavoniji, oteše se oni od Avara, pređoše Dunav i Savu, te se spustiše na Balkansko Poluostrvo. Tu oružanom silom potisnuše starosedeoce^[1] i nastaniše se po krajevima u kojima mahom i danas žive.

Zemlje, koje su tada razna naša plemena naselila, delile su se u glavnom na Pomorje i Zagorje. Pomorje se protezalo uz Jadransko More, od reke Bojane do Cetine; a Zagorje od Save i Dunava do Drima i Vardara na Jug, pa do Timoka na Istok. — Od Cetine i Vrbasa na Sever naseliše se naša najbliža nam bratska plemena, koja se docnije sjediniše pod imenom Hrvata, a severozapadno od njih nastaniše se braća Slovenci.

Srpsko ime nije odmah vladalo u svima našim oblastima. — Stranci, Grci i Latini (Romani), nazivahu nas isprva sve opštim slovenskim imenom, pa su i sve zemlje naše i hrvatske od VII.–X. v. nazivali Slovinijom. — Ostatak toga imena vidimo u današnjoj Slavoniji između Save i Drave. Međutim, u samom narodu našem ubrzo su mnoga stara plemenska imena zamenjena novim, obično topografskim imenima, ponajviše po rekama oko kojih se nastaniše. Tako su u Pomorju bili Zećani (Dukljani), Trebinjani (Travunci), Zahumci (Humljani) i Neretljani (Pagani-Mnogobošci), čiji su potomci u glavnom današnji Crnogorci, Hercegovci, Bokelji i južni Dalmatinci. U Zagorju najznatnija plemena behu Rašani i Bosanci, današnji Starosrbijanci, Srbijanci i Bosanci. A srpsko ime, kao narodno ime, potpuno je ovladalo svima tim plemenima našim tek docnije. — Glavni nosioci njegovi behu Rašani i Zećani. I kada su oni tokom X. i XI. v. uspeli, da gotovo sva srpska i mnoga okolna srodna slovenska plemena okupe u jednu državu, koja se nazva Srbijom, tada postade ime Srbi nacionalnim imenom za sva ta plemena.

Kad su se naši pretci doselili na Balkan nisu još znali ni za kakovu državnu zajednicu. Narod je živeo slobodno u svojoj oblasti — župi ili knežiji, pod svojim plemenskim starešinom — županom ili knezom, koji su obično priznavali vrhovnu vlast vizantijskih careva. Život je bio patrijarhalan. Porodice se nisu rado delile, živelo se u velikim zadrugama pod upravom jednog starešine. Više takovih kuća, u jednom ili više sela, koje su postale deobom od jednoga doma, činile su bratstvo, a više bratstava — pleme. Ceo kraj u kome je pleme živelo nazivao se župa... — Sve važnije poslove rešavali su na županijskim ili oblasnim skupštinama i saborima.

Stari Srbi u glavnom su bili stočari, ali su se bavili i zemljoradnjom. Ne zna se, da li su živeli u mnogoženstvu, kao ostali Sloveni. — Pobratimstvo i posestrimstvo beše u velikom običaju, te je docnije Hrišćanska Crkva taj običaj naročitim molitvama blagosiljala...

Starosedeoci i okolni kulturniji narodi među koje Srbi dođoše uticali su polagano na život i običaje naših predaka; pa ih postepeno privikavahu da misle i o svome državnom i verskom uređenju. — I pod tim uticajem, već u početku IX. v., podiže se jedno ugledno i hrabro srpsko pleme, između reke Lima i Ibra — Rašani, da izvojuje slobodu. Uspešno se pobi sa Vizantijcima i Bugarima, te okupi oko sebe mnoga srodna plemena u jednu samostalnu državicu. To beše prva srpska država pod upravom župana Vlastimira († oko 850.). Ona je bila jak osnov i poticaj za dalji rad, koji se razvio i u Humu ili Zahumlju (delu današnje Hercegovine i Crne-Gore). — Tu se početkom X. v. pojavila jedna nova prilično samostalna državica, pod upravom kneza Mihaila Viševića. A tokom toga veka razvi se i u Raškoj jaka srpska država pod velikim županom Časlavom. Ovaj hrabri i razboriti čovek okupio je prvi put u jednu državu zajednicu gotovo sva srpska plemena i sve srpske oblasti (od 931.–960.). U toj zajednici izvršena je tada i prevlast imena Srbi, kao narodnog imena, nad raznim plemenskim i pokrajinskim imenima naroda našeg...

Posle smrti Časlavljeve pocepaše se opet srpska plemena i izgubiše svoju samostalnost, a mnoga vlastela iz raškog Zagorja ukloni se u zetsko Pomorje. Stoga ovo postade ubrzo težište srpskog života i u XI. v. poče okupljati u novu državu sva srpska plemena. Knez Zete ili Duklje (današnje Crne Gore) Vojislav († 1051.) uspeo je da pod svoju vrhovnu vlast vrgne gotovo sve srpske oblasti na Balkanu. A njegov sin Mihailo, koji je uzeo prvi kraljevski naslov (1077.) i unuk mu Bodin, održaše tu državu i još je više raširiše. Sedište im je bilo u Skadru. Ali, posle smrti Bodinove († 1101.) raspade se opet srpska država u nekoliko pokrajina, koje ostaše pod vizantijskom vlašću sve do pojave Nemanjine u drugoj polovini XII. v.

S padom Hrvatske pod ugarsku vlast (1102.) došla je uskoro i Bosna (1137.) pod jak uticaj Ugarske; a dotle je bivala sastavni deo srpskih samostalnih država. Od sada, silom prilika, ostaje ona stalno odeljena od srpskog državnog središta Raške ili Srbije, kojoj veliki župan Stevan Nemanja udari snažan osnov, a njegovi naslednici razviše je do velikog i moćnog carstva. Od to doba i istorija Srpskoga Naroda deli se u glavnom na istoriju Raške ili Srbije i na istoriju Bosne, pa i Srpska Crkva u Bosni ima sasvim drugačiju sudbinu od one u Raškoj.

2. Stara vera. — O mnogobožačkoj veri naših praotaca zna se vrlo malo pouzdanoga. Ali nema sumnje, da su i oni kao i ostali Sloveni verovali u jednoga vrhovnoga Boga i mnoga niža dobra i zla božanstva. Ima tragova da su obožavali sunce, mesec i zvezde; oganj, munju, pa šta više i kamenje i drveće. A imena Peruna — gromovnika i Velesa — boga stadâ, kao i Dodola — božanstva zemaljske plodnosti, Lade — božice ljubavi i druga, očuvana su kod nas i danas u nazivima mestâ, brdâ i biljaka, te u pričama i običajima narodnim. Zla božanstva u docnijim izvorima nazivaju se besima. — I danas se veli: idi do besa!... ili: do zla Boga mi je teško...

|O nižim božanstvima ostalo je mnogo više tragova u narodnoj praznoverici. — Tu su na prvom mestu vile, kao duhovi izvorâ, rekâ, morâ, šumâ, planinâ i oblakâ. Njih je narodna priča i pesma opevala kao večno mlade devojke u belom odelu, duge raspuštene kose, kao pomoćnice ili osvetnice ljudima. Njima su slične rođenice ili suđenice, koje određuju sudbinu ljudi o rođenju, kao i muško biće-usud. More i veštice jesu zla ženska bića, koja čine pakosti ljudima, sisaju krv i oduzimaju život njima i njihovu blagu... I danas još postoji po gde-gde verovanje, da se u veštice i vešce preobraćaju žive rđave žene i ljudi, a u vukodlake ili vampire mrtvaci koji ustaju noću iz svojih grobova.

Bilo je kod naših starih i sveštenika ili žrečeva. Zvali su se: vračari, gatari, čarobnici i resnici. — Ovi poslednji behu neka vrsta filosofa. Bogosluženje se sastojalo mahom u prinašanju žrtava od domaće stoke i zemljodelskih plodova; a mesto za žrtvovanje beše obično po šumama i visovima, gde su bili i kipovi bogova (bolvani ili kumiri), i nazivaše se trjebnik.^[2]

U narodnim pričama i pesmama ima tragova, da su i kod nas, kao i kod Rusa i Polapskih Slovena, i ljudi prinošeni na žrtvu. Žrtve su prinosili porodične i plemenske starešine, uz pesme, igre i gatanja. Među svetkovinama najglavnije behu Koledo ili Badnjak u sred zime, kad dan počinje rasti i Kupalo ili Jarilo i Kres u sred peta, kao praznik sunca i ognja.

Mrtvace su naši stari zakopavali u zemlju ili ih spaljivali. Pored pokojnika metali su sve, što mu je za života najmilije bilo; a bivalo je slučajeva, da su i žene žive zakapane ili spaljivane pored muža... Na grobovima dizane su humke ili mogile od zemlje ili kamena. Za tim se igrale junačke igre i nadmetalo, te jelo i pilo za pokoj duše, što se u takozvanim daćama i do danas očuvalo.

3. Širenje i utvrđivanje Hrišćanstva. — Za Hrišćanstvo saznali su Srbi već u staroj domovini, jer su i tamo po katkad dolazili u doticaj sa hrišćanskim narodima. A kada dođoše na Balkansko Poluostrvo hrišćanski sveštenici iz dalmatinskih, tesalskih i tračkih gradova brzo su počeli širenje Hrišćanstva među njima, kao i među ostalim balkanskim Slovenima. I već u VIII. a. moralo je među ovima biti dosta Hrišćana, kada je u drugoj polovini toga veka i jedan Sloven uspeo da bude carigradski patrijarh.

Do 732. g. ceo zapadni deo Balkanskog Poluostrva potpadao je pod vlast rimskoga pape, te su i prvi vesnici Hrišćanstva među našim pretcima bili rimski sveštenici (od 642.–732.), koji su mahom na latinskom jeziku obavljali bogosluženja i vršili obrede. Ali ti prvi vesnici, kao i oni docniji, što dolažahu iz Vizantije, nisu mnogo uspeli sa svojom propoveđu; jedno zbog bogosluženja na latinskom i grčkom jeziku, a drugo i naročito, što su naši pretci vanredno odani bili svojoj staroj veri i njezinim obredima, te tuđinci nisu umeli pažljivo da postupaju sa nežnim osećajima Srba spram otačkoga predanja i duboko ukorenjenih starih običaja. — Osim toga, naši su se stari bojali, da se sa Hrišnanstvom ne utvrdi i vlast vizantijska nad njima. Stoga su, pod pritiskom vizantijskim, samo pojedine starešine primale Hrišćanstvo, a mase narodne ostajale bi i dalje u staroj veri. A i Hrišćanstvo narodnih starešina bilo je isprva samo prividno, veninom tek da se udovolji želji moćnih vizantijskih careva. Zato je brzo nestajalo i toga prividnog Hrišćanstva, čim bi sa njih pala vlast vizantijska; pa su tada i misionari proterivani iz srpskih krajeva...

Ali, i ako za prva dva veka (VII. i VIII.) ne beše pravoga uspeha u širenju Hrišćanstva među Srbima, ipak se za to vreme uspelo mnogo, da se u mlađega pokolenja poljulja vera u stare bogove i utre put konačnom primanju Hrišćanstva.— Uz to, od druge polovine IX. v., nastupile su za taj posao pogodnije prilike. U to doba (863–4. g.) sastavio je Konstantin (Sv. Ćirilo) slovensku azbuku i sa bratom Metodijem preveo najnužnije crkvene knjige na ondašnji jezik južnih maćedonskih Slovena; te baš u to vreme najživlje razvijahu svoj apostolski rad među severozapadnim Slovenima u susednoj Panoniji (Zapadnoj Ugarskoj i Slavoniji), Moravskoj i Češkoj; a u Bugarskoj primio je Hrišćanstvo knez Boris s velikim delom svoga naroda (864.).

Nema sumnje, da je u takovim prilikama bilo dosta ne samo Slovena nego i Srba, koji su već podobni bili da svojim saplemenicima propovedaju Jevanđelje i zagreju ih za Hrišćanstvo. I lako je moguće, da je baš to najviše uticalo, da su za vladavine vizantijskoga cara Vasilija I Maćedonca mnoge starešine srpskih plemena, priznavši silom prilika njegovu vrhovnu vlast, zajedno s Hrvatima obratili se caru s molbom, da im pošalje dovoljan broj sveštenika koji će ih naučiti pravoj veri i krstiti. Car im je odmah ispunio želju, te se Srbi i Hrvati krstiše u velikim masama (oko 879.). — To glavno Krštenje Srba beše u doba Vlastimirova sina, raškoga župana Mutimira. A krajem IX. i početkom X. v., kada proterani učenici Sv. Ćirila i Metodija iz Moravske i Panonije, sa mnogim crkvenim knjigama na slovenskom jeziku, dođoše u Dalmaciju i Maćedoniju, te tu osnovaše nova religijsko-prosvetna središta, primila su Hrišćanstvo i ona srpska i hrvatska plemena, koja mu se najduže opirahu, a naročito zapadni Maćedonci i današnji Hercegovci–Neretljani ili Pagani.

4. Prva Srpska Crkva. — Za Srbe što primiše Hrišćanstvo nisu odmah ustanovljene posebne episkopije. Njih su, u prvo vreme, potčinili okolnim episkopijama, koje su već odavno postojale za starosedeoce tih zemalja. Tako je prva Srpska Crkva u Raškoj i Bosni potpala pod episkopije potčinjene Dračkoj Arhiepiskopiji, zavisnoj od Carigradske Patrijaršije, a ona u Pomorju, gde je svaka oblast naša brzo dobila svoga episkopa, dođe pod vlast Spljetske Arhiepiskopije potčinjene Rimu. I tako eto, odmah u početku, jedan deo Srba potpade pod uticaj grčkoga Istoka, a drugi deo pod uticaj rimskoga Zapada. Docnije kako za Rašku kod crkve Sv. Petra u Rasu, tako i za Bosnu kod crkve Sv. Petra u Brdu, osnovane su dve episkopije, koje neposredno potpadoše pod vlast Carigradske Patrijaršije. Kada je za tim maćedonski vladalac Samuilo ovladao Srpskim Zemljama (989.), podvrgao je on svu Srpsku Crkvu novoosnovanoj Ohridskoj Patrijaršiji, docnijoj Arhiepiskopiji. To je 1020. g. potvrdio i vizantijski car Vasilije II. osvajač cele Samuilove države. Samo Pomorje ostade i dalje pod Rimom.

Uskoro posle toga razdeli se Hrišćanska Crkva na Istočnu i Zapadnu (1054.). Srpski zetski vladalac Mihailo Vojislavić, koji je baš u to vreme uspeo, da ponovo ujedini gotovo sva srpska plemena, naumio je odmah, da celo Srpstvo ujedini i u crkvenom pogledu. Tu misao je on donekle i izveo. Zbog borbe s Vizantijcima prikloni se on Zapadu i priznade papu za svoga vrhovnog crkvenog poglavicu, a papa dopusti 1067., da se na mesto stare Dukljanske Arhiepiskopije podigne, za ceo Srpski Narod, nova samostalna arhiepiskopija u Baru. Toj arhiepiskopiji budu odmah potčinjene sve Srpske Zemlje od Save i Cetine do Bojane i Drima. No, posle smrti Bodinove († 1101.), dođe srpska episkopija u Raškoj opet pod Ohridsku Arhiepiskopiju i ostade pod njom sve do osnivanja samostalne Pravoslavne Srpske Arhiepiskopije u manastiru Žiči (1219.), — do vremena kada se Pravoslavlje konačno utvrdilo u većem delu Srpskoga Naroda. Ali srpska episkopija u Bosni ostade i dalje pod vrhovnom vlašću rimskoga pape, kao i neki krajevi naši u Pomorju.

U XII. v. je osnovana Dubrovačka Arhiepiskopija, koja se odmah počela takmičiti sa Barskom Arhiepiskopijom i oduzela joj episkopije u Bosni, Travuniji (u manastiru Sv. Petra kod Trebinja) i Zahumlju (prvo na Stonu, a Nemanjin brat Miroslav potisnuo ju je na Korčulu). — Međutim, razlika između Zapadne i Istočne Crkve, sve dotle, nije se ni osećala u ovim zemljama. Od sada tek ona se opaža i biva sve veća.

5. Ohridska Arhiepiskopija. — Sloveni, koji se krajem VI. v. doseliše u Trakiju i Južnu Maćedoniju, izmešali su se brzo sa Grcima i prilično lako primili Hrišćanstvo, pa se mnogi tokom vremena i pogrčili. Međutim Srednju i Severnu Maćedoniju naselili su Sloveni u gustim masama, pa su bili i mnogo otporniji Hrišćanstvu. Kod njih se ono konačno utvrdilo tek krajem IX. v., kada su u Maćedoniju došli učenici Metodijevi, prebegli iz Moravske, te počeli obavljati bogosluženja na slovenskom jeziku i razvijati prvi književni rad slovenski, prevodeći i kompilujući grčke knjige crkvenog i svetovnog sadržaja. Te su knjige postale docnije svojina sviju pravoslavnih Slovena. A Crnorizac Hrabar napisao je tu i kratku istoriju postanka prvog slovenskog pisma — glagolice, koju je sastavio Konstantin, docniji Sv. Ćirilo, prema grčkoj kurzivnoj bukvici i drugim istočnjačkim pismenima. — Jedna solunska legenda o njemu veli, da je on ta slova izumeo u gradu Ravnu na Bregalnici, kuda je išao da krsti još nekrštene Slovene... Tu je postala i ćirilica u X. v., prema uncialnoj grčkoj azbuci, koja je po Maćedoniji i celoj Srbiji vrlo brzo istisnula tešku glagolicu.^[3]

Središte prve hrišćanske kulture slovenskog obeležja beše na obalama Ohridskog i Prespanskog Jezera. A glavni radnici behu Sv. Kliment i Sv. Naum, učenici Metodijevi. Tu je Sv. Kliment podigao prvi naš manastir 890. g. u Ohridu, pa je tu 893. g. osnovana i prva slovenska episkopija za Maćedoniju. Za episkopa postavljen je sam Kliment, koji je umro tu 916. g. Drugi poznati nam manastir osnovao je Sv. Naum oko 900. g. na jugoistoku Belog-Ohridskog Jezera. Taj manastir i danas postoji. Šta više, u tom kraju razvio se monaški život već u ono doba tako bujno, da se u XII. v. pominje jedan arhimandrit kao starešina čitave grupe pelagonijskih manastira, kojima je centar morao biti današnji Bitolj, a negdašnja Obitelj-Monastir.

Prva slovenska episkopija u Maćedoniji beše potčinjena bugarskom arhiepiskopu, docnijem patrijarhu u Dorostolu (Silistriji), jer su tada celom tom oblašću vladali Bugari. A kada je 971. g. prvo Bugarsko Carstvo propalo dođe i Maćedonska, kao i sva Bugarska Crkva, ponovo pod vlast Carigradske Patrijaršije. No maćedonskom vladaocu Samuilu brzo je pošlo za rukom, da od Maćedonije, Arbanije i okolnih Srpskih Zemalja osnuje jedno veliko Slovensko Carstvo, koje se sve do 1018. g. uspešno opiralo vizantijskoj prevlasti. Uz carstvo podigao je Samuilo († 1014.) i samostalnu Slovensku Crkvu u Maćedoniji, kojoj su prvi predstavnici bili Bugari, pa se i ona, kao i carevina, nazivala i bugarskom.

Sedište arhiepiskopa, koji se nazivao i patrijarhom, bilo je isprva u Maloj Prespi na ostrvu Ailu. Ime to dobilo je ostrvo po Sv. Ahiliju svetitelju iz IV. v. (otud i naše Arilje kod Čačka), zaštitniku grada Larise. Njemu je Samuilo 983. g., na tom ostrvu sagradio manastir, te iz Larise u manastirsku crkvu preneo njegove svetiteljske moći. — Impozantne razvaline, u kojima se očuvao živopis, i danas se zovu Velika Crkva, te se u apsidi vide i prestoli episkopâ nekadašnje Prespanske Patrijaršije.

Osim toga očuvani su u tom kraju i mnogi drugi svedoci jake crkvene kulture, koja je tu cvetala osobito krajem X. i početkom XI. v. (976.–1018.). Tako se na samom Ailu, blizu razvalina Prespanske Patrijaršije, nalazi dobro očuvani manastir Sv. Bogorodice; a dalje, i po jezerskim obalama preko puta, vide se zidovi i temelji od drugih 11 porušenih manastira i crkava. Dok se na obalama Velikog Prespanskog Jezera, osobito u potkopima 3 m. iznad jezerske površine, u pećinama i stenama, često nadnesenim nad jezero, nalazi znatan broj skitova i crkvica u skoro nepristupačnim položajima, sa mnogo primitivnih slika svetitelja, jelena, srna i drugih životinja, izrađenih vrlo živim, većinom crvenim i plavim bojama.

Kako je u tim oblastima crkveni život u ono doba vrlo bujan bio svedoči nam i predanje, koje kaže, da je u drugom centru Samuilove države, potonjoj prestonici carstva i patrijaršije — Ohridu, bilo 360 crkava. A slavista Grigorovič, koji je 1847. proputovao tuda veli, na osnovu pismenih podataka, da je u Ohridu još u XVII. v. bilo 33 crkve i paraklise (kapelice). Dalje se priča, da je nekad južno od Prilepa i Bučina bilo 99 manastira, da je Kostur imao 60 crkava, od kojih i danas služi 11, a Veles 36 i t. d. Pa i po ruševinama izgleda, da je nekad u Južnoj Maćedoniji zaista bilo mnogo crkava i manastira, možda kao u Španiji i Južnoj Italiji.

Maćedonsku Carevinu uništio je car Vasilije II. Bugaroubica 1018. g. i gotovo sve zemlje Balkanskoga Poluostrva ponovo podvrgao Vizantiji. — Tada je on, po starom asirskom običaju, mnoge maćedonske Slovene raselio po Maloj Aziji čak do Jermenske; a na njihova mesta doveo mnogobrojne kolonije Grka i Jermena. Time je odmah početo izdvajanje Maćedonije iz kulturne zajednice ostalih južnih Slovena i pridruživanje njeno vizantijskoj civilizaciji... Istina, Ohridska Arhiepiskopija ostala je i dalje kao samostalna crkvena oblast, a ostavljen joj je i njezin prvi arhiepiskop Jovan koji beše Sloven. Šta više, sa dve diplome od 1018. i 1020 g. podvlastio joj je Vasilije 29 episkopija po Maćedoniji Arbaniji, Srpskim Zemljama i Bugarskoj. A kako se daleko u naše krajeve protezala njezina vlast vidi se i otuda, što su tada pod nju potpadale i episkopije u Sremskoj Mitrovici — Syrmium, u Beogradu — Singidunum i Braničevu na Moravi — rimski Viminacium blizu Kostolca...

No posle smrti Vasilijeve († 1025.) otpočelo je odmah jelinizovanje maćedonskih Slovena, a u prvom redu njihove Crkve. Iz toga je vremena i prvi Grk na ohridskoj arhiepiskopskoj stolici. Beše to Lav-Leon (oko 1037–1056. g.), dotadašnji hartofilaks Carigradske Patrijaršije, žestoki polemičar s Latinima u oči konačnog razdelenja Crkve. — Od tada su ne samo arhiepiskopi ohridski nego i episkopi njihovi bivali mahom Grci. Arhiepiskope su postavljali vizantijski carevi, a proizvodili ih carigradski patrijarsi. I za kratko vreme oni su uspeli u mnogom, da pogrče poverenu im Slovensku Crkvu i gotovo sasvim zatru razvitak stare slovenske književnosti, koja se tako lepo i bujno počela razvijati baš u Maćedoniji i Ohridu, kao središtu celog crkveno-prosvetnog života ondašnjih balkanskih Slovena...

Pri tom poslu mnogo su im pomagali kaluđeri i sveštenici grčki, koji su sa narodom, ispred nasilja raznih turskih plemena, kroz ceo XI. i XII. v. stalno izbegavali iz Paflagonije, Pamfilije, Vitinije i drugih oblasti Male Azije u naše južne krajeve. Zato u to doba i sretamo na obali Crne i velikih maćedonskih jezera, na Vardaru, pa i u samom Prizrenu grčke kaluđere i sveštenike, koji su rođeni i odrasli u raznim maloazijskim krajevima. — Jedan od takovih, monah vitinijskog Olimpa, a posle episkop strumički Manojlo, podigao je 1080. manastir Bogorodice Milostive, koji se i danas nalazi na ogromnoj steni iznad sela Viljuše, na putu iz Strumice u Štip.

Posle 1018. g. Skoplje je postalo sedište vizantijskog upravnika cele bivše Samuilove države. Zato se i tu razvija znatna grčka crkvena civilizacija. Podižu se mnoge crkve i manastiri, a naročito u Skopskoj Crnoj Gori. — Većina je danas u razvalinama, ali po neki još i sada služe. Svojim grčkim zapisima pričaju nam oni katkad i o svom grčkom poreklu. — Takav na pr. polurazoreni manastir Matejič pod Skopskom Crnom Gorom, zapadno od Kumanova, iz doba cara Isaka Komnina (1057.–9.) i prilično očuvani manastir u selu Nerez, u planini Vodno nad Skopljem, koga je sagradio neki grčki vlastelin 1164. g. Iz toga vremena potiču možda i manastiri Nagoričano, Markov, Tetovo, Gostivar, Kučevište, Sv. Jovan Bigorski i mnogi drugi. — Uopšte izgleda, da je Maćedonija i Skopska Stara Srbija za vreme grčkog gospodarstva prepunjena bila grčkim crkvama i manastirima tako, da su srpski vladaoci, kada su krajem XIII. v. počeli te zemlje oslobađati, većinom samo obnavljali stare grčke crkve i manastire, praveći od njih velike i lepe zadužbine, koje dadoše i sačuvaše obeležje snažne srpske kulture u celoj toj oblasti.

6. Tragovi Mnogoboštva. — Srbi su imali kao kult predaka naročitog domaćeg boga, zaštitnika porodice. S tim bogom nisu mogli da se rastanu ni kad su primali Hrišćanstvo. Stoga su im, po svoj prilici, pažljivi propovednici Hrišćanstva preporučili, da pri krštenju izaberu jednoga od hrišćanskih svetitelja za zaštitnika porodice i doma svoga, na mesto onog starog domaćeg boga. Tako je postalo Krsno Ime i svaka srpska kuća ima svoga svetitelja — svoju Slavu, Svečarstvo ili Sveto, već kako se to u kom kraju kaže. Slava ta spojena je sa bogosluženjem, pomenom umrlih srodnika, svečanim obedom i gozbom, te darivanjem sirotinje i crkve. Tu je krsni kolač, žito ili koljivo, prosfora za crkvu, crno vino, voštanica, tamjan i izmirna. — Po starom običaju valjalo bi da „kolač lomi i Boga moli" sveštenik sa domaćinom, a ako to nije moguće sam domaćin sa ukućanima i gostima. U odsustvu domaćinovu vrši to i sama domaćica, kao što nam kaže i narodna pesma o ljubi Todora vojvode od Stalaća, koji i u tamnici slavi Krsno Ime svoje...

I danas je Krsno Ime jedna isključiva osobina Srpskoga Naroda, te se s razlogom kaže: Gde je Slava tu je Srbin! A narod naš duboko veruje, da je najveći greh ugasiti svoju Krsnu Slavu. Stoga i mnogi Srbi u južnoj Staroj Srbiji, koji su primili Muhamedovstvo, te i jezik srpski zaboravili i postali Arnauti, još i danas drže Slavu svoju i ako ponešto izmenjenu. Pa i Bogomoli srpski po Bosni i Hercegovini držali su Krsno Ime kao najvažniji praznik. A u prvo vreme slavili su Krsno Ime i svi rimokatolički Srbi. No rimski sveštenici, koji mahom tuđinci behu, polagano iskoreniše taj lepi običaj srpski kao i mnoge druge narodne običaje, koji nas sećaju duboke starine i naših mnogobožačkih praotaca. Ipak i danas još ima u primorskim krajevima (Boci Kotorskoj, oko Dubrovnika u Konavlima i po zapadnoj Hercegovini) dosta rimokatoličkih Srba, koji slave Krsno Ime kao i Srbi pravoslavni, i ako bez blagoslova svoje Crkve. — Međutim, Pravoslavna Srpska Crkva odmah je prihvatila taj narodni običaj naš i razvila ga u duhu hrišćanskom, stvorivši naročiti crkveni obred za proslavljanje toga domaćeg praznika. — U ono doba bio je Sv. Nikola, kao čudotvorac i pomoćnik u svakoj bedi i nevolji, najčuveniji na Balkanu, te je većina Srba njega izabrala za svoga zaštitnika; dok drugi izabraše Sv. Jovana, Sv. Đorđa, Sv. Arhanđ. Mihaila i druge.

Tragovi Mnogoboštva ogledaju se danas još i u mnogim drugim običajima našim. — Tako se na pr. Sv. Ilija naziva gromovnikom, Sv. Pantelija — čuvarem vetrova, Sv. Vlasije — čuvarem stadâ, Sv. Marina — Marija Ognjena i t. d. A o Božiću: badnjak, kolač, česnica; O Ivan-danu: venci, loženje i preskakanje vatre-kresovi; za tim ladarice, čaroice, dodole, koleđani, kao i mnogi drugi običaji, o tim i drugim današnjim našim hrišćanskim praznicima, sećaju nas raznih starih mnogobožačkih svetkovina naših pradedova...

7. Sv. Simeun Mirotočivi (Stevan Nemanja). — Ovaj mudri i vredni vladalac srpski zadužio je mnogo srpski narod. Čim je postao veliki župan Raški on je odmah smišljenim i istrajnim radom nastojao, da sva srpska plemena odlobodi i ujedini, te sa razvitkom prosvete i kulture udaret zdrav i jak osnov budućoj srpskoj državi.

Nemanja se rodio u Zeti, koja je, kao i sve druge primorske oblasti srpske, u ono doba, pripadala Rimskoj Crkvi, te je kršten po latinskom obredu. Nu, kad mu se otac povratio u Rašku dao ga je prevesti u Pravoslavlje. I kada je Nemanja docnije postao županom uvide odmah, da podela Srpskoga Naroda na dve Crkve — Latinsku i Grčku — mnogo smeta napretku narodnom. On se brzo uveri, da Pravoslavlje više odgovara duhu Srpskoga Naroda i da je zato omiljenije u narodu, te mu može mnogo pomoći u njegovu rodoljubivu radu na dizanju narodne svesti i prosvete. Stoga se konačno odlučio za Pravoslavlje i time rešio sudbinu naroda svoga, odvrgnuo ga od Zapada i konačno priklonio Istoku. — A da se Pravoslavlje što bolje utvrdi u narodu počeo je odmah dizati crkve i manastire kao verska i prosvetna središta, snabdevajući ih bogato svima potrebnim sredstvima za vršenje njihovog uzvišenog zadatka. — Znamenite su njegove zadužbine: Đurđevi Stupovi u Rasu kod Nova Pazara, „Studenica na Vlahu Starome, bjel Vilindar na sred Gore Svete..." i mnoge druge.

Takovim radom Nemanja je brzo stekao veliku ljubav naroda svoga, te kada mu zavidljiva braća zlo naumiše, opasan snagom narodne ljubavi, savlada branu i pokori ih. A kada za tim, u boju pod Zvečanom (oko 1170.), razbi vizantijsku vojsku, koju je vodio protiv njega brat mu Tihomir; i kada docnije nešto osvoji Zetu, — ujedini on pod svojom vlašću znatan deo Srpskih Zemalja.

Nemanja je 1183. g. izvojštio potpunu slobodu od Vizantije i znatno proširio granice svoje države, pa je svom snagom nastavio da uredi verske prilike u Raškoj. — Pored Pravoslavlja, kao državne religije, bilo je u primorskim oblastima još dosta Rimokatolika; a po celoj državi nalazilo se mnogo Bogomola i drugih krivoveraca, pa i Mnogobožaca po zabitam gorskim krajevima. Iz političkih obzira Nemanja nije proganjao Rimokatolištvo, te je uvek bio u prijateljskim odnosima sa rimskim papom; pa je zato, darivajući crkve u Jerusalimu, Carigradu i Solunu, darivao ujedno i crkve Sv. Petra u Rimu i Sv. Nikole u Bariju... Ali da bi Mnogobošce, Bogomole i druge jeretike obratio u Pravoslavlje poduzimao je on, u sporazumu sa svojim episkopom u Rasu, sve nužne korake. Kad, međutim, lepim načinom nije mogao uspeti, upotrebio je i on uobičajena oštra sredstva svoga vremena.

Broj Bogomola bio je u to doba već prilično velik, pa su i neka ugledna vlastela srpska pripadala toj jeresi, koja je bila mnogo bliža starom srpskom Mnogoboštvu nego Pravoslavlje. — Stoga Nemanja nije hteo da sam reši to pitanje, nego pozva državni sabor u svoju prestonicu Ras. A na tom saboru, posle duže prepirke o vrednosti i štetnosti Bogomolstva, zaključeno bi, da se ta jeres ma i silom iskoreni iz Raške države, jer je njeno komunističko i anarhističko učenje vrlo opasno po srpsko društvo i državni napredak... Posle toga Nemanja krenu čitavu vojsku protiv nepokornih Bogomola i brzo ih svlada. Sve one, koji se ne htedoše krstiti dade uništiti, a neke i spaliti žive; imanja im oduze i podeli okolnim crkvama, manastirima i sirotinji. Učitelju i starešini njihovu, po vizantijskim zakonima protiv jeretika, dade jezik odseći i progna ga iz zemlje svoje; a sve njihove verske knjige dade pokupiti i javno na lomači spaliti... Od toga gonjenja pobegoše mnogi Bogomoli u Bosnu — banu Kulinu, gde se nastaniše i umnožiše. A u Raškoj ostade sada Pravoslavlje kao jedina narodna vera; i ako se i tu još dugo posle toga nalazilo pritajanih pristalica Bogomolstva i Mnogoboštva.

Nemanja je bio iskreno pobožan vladalac, pa je nastojao da tu pobožnost što dublje i u narod svoj proširi. — Stoga, kada je već ostario u radu i trudu za dobro i sreću naroda svoga, odluči se da poslednje dane života što čistije i bogougodnije provede. I promislivši o svemu dobro sazva 1196. g. narodni sabor u Ras. Tu objavi sabranim narodnim predstavnicima, da svome srednjem sinu, darovitom i u vizantijskom duhu obrazovanom Stefanu, ustupa velikožupanski presto svoj, a najstarijem sinu Vlkanu ostavlja i dalje kneževstvo u Zeti i Trebinju... Uredivši tako državne odnošaje i poučivši decu svoju kako da upravljaju narodom svojim, otidoše Nemanja i žena mu Ana u manastir. — On u Studenicu, sazidanu od mramora bela, a ona u ženski manastir Sv. Bogorodice u Rasu. — I tako od velikog župana Nemanje postade smireni monah Simeun, a od velike županice Ane pobožna monahinja Anastasija.

Posle godinu dana monaškoga života u Studenici, na poziv svoga najmlađega sina Save, ode Simeun u Svetu Goru, gde ga sin i svetogorski kaluđeri s najvećom radošću i najdubljim poštovanjem dočekaše. Tu je živeo kao najveći isposnik, te je sa Savom podigao i danas znameniti srpski manastir Hilandar. — Naskoro je tu i umro 13. februara 1199.

Radi bogougodna života Nemanjina i velikih njegovih zasluga za Pravoslavnu Crkvu i Narod Srpski, ubrojala ga je Crkva naša među prve svetitelje svoje. On je upravo ponos naše srednjevekovne Crkve i izgleda, da je njegov kult tada bio veni i od Savinog. Smatran je i zaštitnikom države, pa se u opasnostima njemu obraćalo s molitvama. — A Domentijan nazvao je jednom ceo srpski Narod plemenom Sv. Simeuna...

II. ŽIČKO-PEĆSKA ARHIEPISKOPIJA (1219.–1346.)

1. Sv. Sava i njegov prvi rad. — Rasko, najmlađi sin Nemanjin, beše bistar i razborit mladić. Izgleda, da je on vrlo rano počeo pažljivo da posmatra život naroda svoga, pa je morao opaziti kako u tom životu ima mnogo nedostataka, koji silno smetaju napretku, blagostanju i sreći narodnoj. Njegovoj nežnoj mladićskoj duši beše to težak teret, jer nije mogao ravnodušno da gleda, kako narod njegov bez prosvete, bez svojih narodnih sveštenika i učitelja, luta po tami neznanja i pobija se od nemila do nedraga, — kako u verskom tako i u političkom pogledu. Videvši uz to odličan primer naporna rada kod svoga dobroga oca, za sreću i napredak narodni, u plemenitom zanosu svome brzo razračuna sam sa sobom i odluči, da žrtvuje sva uživanja ovoga sveta i sve prednosti dvora vladalačkoga, samo da se što bolje spremi. Njegovu snažnu prirodu i veliki duh vukla je živa želja, da što više koristi narodu svome i iz tame neznanja izvede ga na prosvetnu visinu drugih naroda. Stoga, već u sedamnaestoj godini, krišom od roditelja odbeže u Svetu Goru Atosku kao prosvetno središte svega Pravoslavlja, da tu, daleko od svetske vreve, u tišini manastirskoj i u društvu prosvećenih kalućera, dostojno se spremi za prosvetiteljski rad u narodu svome. — Zato se u to vreme predaje i strogom asketskom životu.

Došavši u Svetu Goru Rasko se isprva nastani u ruskom manastiru Sv. Pantelejmona, gde se odmah postriže i dobi ime Sava. Posle nekog vremena, po želji svetogorskog starešine, pređe Sava u grčki manastir Vatoped. Tu nije on ni dana propustio, a da ne nauči što novo, što će mu um razviti, srce oplemeniti i duhovne oči otvoriti, da što uspešnije može raditi, kada siđe na apostolski rad u narod svoj. A kada je tokom vremena dovoljno se spremio, da može i druge učiti i prosvećivati, tada je u Hilandaru okupio oko sebe lepo kolo mladih Srba iz Otadžbine svoje. Njih je on, odličnim primerom života i rada svoga, te živom rečju i pisanim knjigama vredno spremao, da mu budu pomoćnici na prosvetnom polju rada u Narodu Srpskom...

Dok je tako Sveti Sava u svetogorskoj tišini spremao sebe i učenike svoje za apostolski rad, nadvila se strašna bura nad njihovom srpskom Otadžbinom. — Moćni papa Inoćentije III. (1198.–1216.) čim je zauzeo presto počeo je odmah nastojati, da i sve Srbe privuče u krilo svoje Crkve.. I stariji brat Savin, zetski knez Vlkan, nagnan vlastoljubljem i sebičnošću, obeća papi, da će Rimokatolištvo proglasiti u Srbiji državnom verom, ako mu papa pomogne da brata Stefana zbaci s raškog prestola. Papa to jedva dočeka i odmah uputi ugarskoga Kralja Imru, da Vlkanu sa vojskom pomogne. Tako Vlkan dođe do željena cilja: zbaci Stefana s prestola (1202.) i ovlada većinom zemalja u Raškoj, te proglasi Rimokatolištvo za državnu veru u celoj Srbiji. Ali, pored papske vlasti, morao je Vlkan priznati i vrhovnu političku vlast ugarskoga kralja... U isto vreme (1203.) postigla je slična sudbina i drugog srpskog vladaoca, bosanskoga bana Kulina. — On je silom prilika morao se odreći Bogomolstva, primio je Rimokatolištvo i potpao pod vlast ugarsku.

Tako je eto sva Srpska Crkva ponovo podvlašćena papi. Ali, ta vlast rimskoga pape nije dugo trajala. — U Ugarskoj brzo nastupiše neredi, te Stefan upotrebi tu zgodu i pomoću odanog mu naroda zbaci s prestola ugarskog vazala Vlkana (1203.) i opet postade samostalan vladalac srpski. S povratkom Stefanovim na srpski raški presto, prestala je konačno i vlast rimskih papa nad Srpskom Crkvom u Raškoj, i ako je Stefan održavao prijateljske veze e papama, pa šta više docnije i kraljevsku krunu iz Rima dobio — prvovenčani kralj...

No, i ako je Stefan savladao Vlkana i obnovio pravoslavlje nalazila se srpska država u teškim prilikama i u svakidanjoj opasnosti, da opet zapliva u bratoubilački rat. Stoga oba brata obaveste Savu o svima nevoljama i pozovu ga, da im dođe u pomoć. Sava odmah pohita iz Hilandara u Rašku da izmiri svoju zakrvavljenu braću i otpočne apostolski rad u narodu svome. Sa sobom povede mnoge svoje učenike i ponese svetiteljske moći oca svoga Simeona, sad već Mirotočivoga. Braća ga dočekaše s veličanstvenim zborom Naroda Srpskog i najsvečanije sahraniše telo Nemanjino u njegovoj zadužbini beloj Studenici (1207), gde i danas celokupno počiva.

Došavši u Srbiju i izmirivši braću svoju nad grobom oca svoga, ostao je Sava u Studenici, da u sredini naroda još bolje prouči život narodni i upozna mane i nedostatke, koje treba lečiti i iskorenjivati. — Tu je on, pre svega, okupio veliki broj mladih Srba iz raznih krajeva naših, te ih sa svojim starijim učenicima vredno spremao za prosvetiteljsku službu u Narodu Srpskom. Uz to je, kao apostol, putovao i sam po gradovima i selima, učeći narod pravoj veri i čestitu životu; bolne je lečio, siromahe pomagao, nove crkve podizao a stare opravljao, gde crkava nije bilo podizao je naročite krstove, obilazio je i najzabačenije krajeve, ispravljajući sve što ne valja. Pri tom prosvetiteljskom radu uvideo je Sveti Sava i to, da uspešnom širenju hrišćanske prosvete među Srbima mnogo smeta, što u Otadžbini njihovoj ima malo pravoslavnih episkopa, pa i ti su podvlašćeni bili pogrčenoj Ohridskoj Arhiepiskopiji, koja je u to doba bila još pod vlašću Srbiji neprijateljski raspoloženih epirskih despota.

2. Samostalnost Prvoslavne Srpske Crkve. — Za desetgodišnjeg boravka i rada u Srbiji Sveti Sava je prilično uspeo, da svoj narod podigne u duhu hrišćanskom i utvrdi u Pravoslavlju. On je ujedeno, svojim vanrednim diplomatskim i državničkim sposobnostima, mnogo pomogao i bratu svome Stefanu, da se reši raznih neprijatelja i sretno posvršava razne političke poslove. Za dobro Otadžbine svoje i naroda svoga nije Sava prezao ni od najtežih poslova. Dobivene tekovine valjalo je sada učvrstiti, pa da se život Crkve i naroda što bolje razvijati može. I Sava se brzo reši, da upotrebi prilike vremena i izvede jedno veliko delo, koje ne biti od neocenjive koristi za ceo Srpski Narod sviju vremena.

Zbog nesporazuma sa Stefanom otišao je Sava oko 1217. u Hilandar. Tu je ostao neko vreme i počeo se spremati za veliki posao. A kada je sve kako valja priredio otide, s odobrenjem Stefanovim, u pratnji nekoliko kaluđera svojih, u maloazijski grad Nikeju. Tada se tamo nalazila prestonica vizantijskoga cara i carigradskoga patrijarha, od kako su Latini Carigradom ovladali (1204.). Prispevši u Nikeju Sava mudro izvesti cara i patrijarha o opasnostima što prete Pravoslavlju u Srbiji od Rimokatolištva, koje naturuju Srbima ne samo pape iz Rima, nego i Latini iz Carigrada i Bugarske, a Mađari iz Ugarske, i onda ih zamoli, da Pravoslavnoj Srpskoj Crkvi u Raškoj priznadu samostalnost, kako bi što bolje mogla utvrditi se i svima neprijateljima odoleti. — Vizantijski car Teodor Laskar i patrijarh Manojlo I. i sami behu u vrlo teškim političkim i crkvenim prilikama, te su trebali tako ugledne prijatelje, kao što behu Sava i brat mu Stefan. Stoga pristadoše na molbu Savinu, ali prvo pokušaše da samo delimičnu samostalnost dadu Srpskoj Crkvi. No Sava im razborito predstavi sve opasnosti od te polovnosti i oni najposle pristadoše, da srpskog arhiepiskopa u buduće postavljaju i posvećuju sami srpski episkopi, bez ikakva uticaja carigradskoga patrijarha ili ohridskoga arhiepiskopa. Tako pravoslavna Srpska Crkva dobi potpunu samostalnost i patrijarh Manojlo, sa prisutnim grčkim episkopima rukopoloži Savu za episkopa i proizvede ga odmah za prvoga srpskog arhiepiskopa, a neke njegove pratioce posvetiše za nove srpske episkope 1219. Protiv toga protestovao je ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan, pod čijom je vlašću dotle bila sva pravoslavna Srpska Crkva. Ali i Srbi i Nikejci nisu se na to mnogo obazirali: jedno što je on bio u državi Stefanova protivnika despota epirskog, a drugo što su carigradski vaseljenski patrijarsi u to doba, kao i ranije, smatrani vrhovnim duhovnim starešinama i nad ohridskim arhiepiskopima.

Svršivši sretno ovaj veliki i dobro smišljeni posao povratio se Sava iz Nikeje u Hilandar. Tu i u Solunu zadrža se neko vreme, radi nabavke prevoda i prepisa knjiga i ostalih crkvenih potreba, pa se onda vrati u Srbiju sa posvećenim episkopima i drugim odličnim kaluđerima, koji će mu biti pomoćnici u velikom i teškom poslu uređenja nove samostalne arhiepiskopije u državi brata mu Stefana. — U Srbiji dočekaše ga s najvećom radošću i on odmah pristupi svome zadatku smišljeno i odlučno. Pre svega, u dogovoru sa Stefanom i vlastelom srpskom, osnova nekoliko novih episkopija i podeli celu državu na devet vladičanstava: sedam u Raškoj, (Ras, Toplica, Moravica, Dabar, Budimlje, Hvosno, Prizren), a po jednu u Zeti (na Prevlaci kod Kotora) i Zahumlju (kod Stona na Pelješcu). Za sedište arhiepiskopa izabra manastir Žiču, koji baš u to doba dovrši brat mu Stefan sa sinom Radoslavom. Sve episkopije bile su isprva u manastirima, jer je gradova onda bilo malo, a docnije su neki manastiri dobili naročitu povlasticu, da u njima ne smeju biti episkopske stolice. Episkopije razdelio je Sava na protopopijate, a ove na parohije — nurije. A šiljući nove episkope, same Srbe, protopope i sveštenike, u određena im mesta i krajeve učio ih je očinski: da narodu revnosno propovedaju Jevanđelje i vredno služe službu Božju na srpsko-slovenskom jeziku; da krivoverstvo i ostatke mnogoboštva iskorenjuju, a narod utvrđuju u svima hrišćanskim vrlinama. Svaki episkop dobio je tada najnužnije Crkvene knjige u dobrom overenom prepisu, a sveštenstvo po parohijama moralo je iz njih prepisivati ili prema njima ispravljati svoje stare knjige. A da se hrišćanska prosveta što dublje u narod raširi podigao je Sveti Sava na sve strane crkve i starao se za spremanje budućih sveštenika i učitelja narodnih. Još je uputio brata svoga Stefana, da izda i neke nužne propise za hrišćanski život naroda svoga.

Tako je eto taj veliki jerarh i rodoljub srpski, a uz to redak državnik i organizator, svojim pažljivim, razboritim i neumornim radom izveo Srpsku Crkvu iz neprestanoga lutanja od Istoka–Zapadu i od Zapada–Istoku; ustalio je i konačno utvrdio Pravoslavlje među Srbima u državi Nemanjića; a udarivši zdrav osnov uređenju crkvenom, učinio je Crkvu vrlo snažnim činiocem u razvitku srpske državne moći. Srpska Crkva i država behu od tada uvek u najlepšoj i najtešnjoj vezi, radeći udruženim silama na narodnoj prosveti i napretku.

3. Smrt Sv. Save i spaljivanje tela njegova. — Posle proglašenja nezavisnosti Srpske Crkve i krunisanja živeo je kralj Stefan Prvovenčani samo nekoliko godina, pomažući Sv. Savu u njegovom prosvetnom radu. A pred smrt svoju (oko 1224.) pokaluđerio se i dobi ime Simon Monah. Posle smrti uvrstila je Srpska Crkva i njega u broj svojih svetitelja, radi mnogih bogougodnih dela njegovih. Telo njegovo i danas celokupno počiva u Studenici. Nasledio ga je njegov najstariji sin Radoslav (1224.–1234.), koji je u sporazumu sa stricem Savom nastavio rad na prosvećivanju i kulturnom dizanju Srba. Ali, on beše više monah nego vladalac i moćna vlastela zbaci ga s prestola, pa izabra za kralja mlađega mu brata Vladislava (1234.–1243.). Sv. Sava bio je u nezgodnom položaju za vreme ovih nereda i još pre konačne promene na državnom prestolu, sazva narodni sabor u Žiču. Tu predade arhiepiskopsko mesto svom najboljem učeniku Arseniju I., a sam ode da ponovo obiđe sveta mesta u Palestini, Sinaj i Egipat. Sa toga puta nije se više Sv. Sava živ vratio u Srbiju. Pri povratku iz Svete Zemlje zateče ga smrt u Trnovu 14. januara 1235. kod Vladislavljeva tasta bugarskoga cara Asena II.

Srpski narod žalio je mnogo što je Sv. Sava u tuđini umro. I sinovac njegov Vladislav hteo je odmah da prenese njegovo mrtvo telo. Ali, i Bugari su mnogo štovali Sv. Savu, te ne htedoše prenos dopustiti. Tek docnije, kada je sam Vladislav otišao u Trnovo teškom mukom uspeo je, da krišom od Bugara, s dopuštenjem svoga tasta, iznese telo Savino iz Bugarske, i prenese u svoju zadužbinu u Raškoj — u manastir Mileševu (6. maja 1237.). U tom manastiru počivao je Sv. Sava kao najveća svetinja srpska. Grobu njegovu dolazili su s toplom verom, ne samo Srbi Pravoslavne i Rimokatoličke Crkve, nego i Bogomoli, docnije i Muhamedovci. Zbog toga je i bosanski kralj Tvrtko I., i ako rimokatolik, krunisao se kraljevskom krunom na grobu Sv. Save u Mileševi (1377); pa bosanski velikaš i gospodar staroga Huma i okolice, javni Bogomol Stevan Vukčić, s dozvolom sultanovom proglasio je sebe hercegom ili vojvodom Svetoga Save — dux Sancti Sabbae (1448.), te su po tome svi ti krajevi nazvani Hercegovinom, koju i danas tamošnji narod naš naziva zemljom ili vojvodinom Svetoga Save.

To veliko poštovanje, koje odavahu Sv. Savi svi Srbi bez razlike vere, i bilo je glavni povod, da su Turci ceo pokret Srba krajem XVI. v. za slobodom pripisivali uticaju duha i tela Savina. Pa je stoga veliki vezir Sinan-paša izdao nalog, da se telo svetiteljevo potajno uzme iz Mileševe i prenese pod Beograd, gde ga je na Vračaru 27. aprila 1594. dao spaliti, s namerom da time uništi i uticaj njegov na Srbe. Ali se pri tom Turci prevariše. Oni spališe samo mrtvo telo svetiteljevo; a rodoljubivi duh njegov živi u celom sklopu Srpske Pravoslavne Crkve i stalno zagrejava sva srpska srca žarkom ljubavlju za narod i veru svoju.

4. Prvi naslednici Svetoga Save. — Arsenije I. beše dostojan naslednik Sv. Save. Njega je svetitelj zavoleo radi dobrote i vrednoće, pa ga uzeo za svoga najmilijeg učenika, potom pomoćnika, a najposle i naslednika. On je odmah pošao stopama svoga velikog učitelja, prosvećujući narod i utvrđujući Pravoslavlje u njemu. Svojom blagošću, primernim životom i neumornim, radom uticao je on snažno na svoje mlađe i stvarao od njih ljude čvrsta karaktera, odlučne i odlične prosvetne radnike u Narodu Srpskom.

Za njegove vlade udare kroz Rašku prvo Tatari, na povratku iz Ugarske preko Dalmacije i Bosne, pljačkajući i paleći sela, gradove i manastire (1242.); a nešto docnije (1253.) prodreše Bugari i Kumani čak do Lima, isto tako pljačkajući i pustošeći. Tada je postradao i manastir Žiča, te Arsenije I. prenese arhiepiskopski presto na jug tadašnje srpske države, u novosagrađeni manastir Svetoga Spasa (Vaznesenja Gospodnjeg) kod Peći koji je dotle bio samo metoh žički. — Od tada pa sve do konačnog ukidanja Pećske Patrijaršije (1766.), ostao je pećski manastir prestonica srpskih arhiepiskopa i patrijaraha, i ako su oni od 1382. g. pa do pada Smedereva (1459.), većinom u Žiči stanovali, a neko vreme i u samom Smederevu.

Arhiepiskop Arsenije I. upravljao je Srpskom Crkvom 30 godina, a u njegovu plemenitu radu revnosno ga pomagahu srpski kraljevi Vladislav (1234.–1243.) i Uroš I. (1243–1276.), mlađi sinovi Stefana Prvovenčanoga. — Naslednik Arsenijev bio je unuk Nemanjin Sava II. koji je pre toga bio episkop zahumski. On je malo godina upravljao Srpskom Crkvom (1263.–1270.), ali je uvek išao stopama svoga velikoga strica ili ujaka Save I., pa je i njega Crkva uvrstila među svoje svetitelje. A među arhiepiskopima, koji su zauzimali presto Sv. Save posle smrti Save II. († 1270.) najviše se odlikovaše pobožnošću i vrednoćom na polju narodne prosvete i crkvenoga ustrojstva, Nikodim I.(† 1324.) i Danilo II. († 1338.). Obojica behu i odlični književni radnici; a stekli su mnogo zasluga i za državu srpsku: spretno posvršavali poverene im diplomatshe poslove sa stranim državama i mirili zavađenu braću — Kralja Dragutina i Milutina, kao i Milutina sa sinom Stefanom Dečanskim. Danilo je, šta više, pokazao se i kao vanredno hrabar junak. On je 1308., pod kišom strela i strašnim zvucima ubojnih truba, junački branio manastir Hilandar, — u kome je on tada bio iguman, — protiv razbojnika Katalana...

Kraljevi srpski iz doma Nemanjića, — koji su razboritom upravom, hrabrošću i požrtvovnim radom proširili granice države srpske i učinili je uglednom i moćnom među državama evropskim, — svesrdno su pomagali arhiepiskope i druge crkvene predstavnike u njihovu radu, te su osnivali i nove eparhije, i podizali divne crkve i bogate manastire. — Tako je Kralj Dragutin (1276.–1282.) stekao osobitih zasluga za Srpsku Pravoslavnu Crkvu u severnoj Srbiji (Mačvi i Braničevu), Bosni i Sremu s jednim delom Slavonije, gde je bio vladalac od 1284.–1316., s prestonicom u Beogradu i Debrcu na Savi između Beograda i Šapca. On je energično ustajao protiv Bogomola u tim krajevima i širio interese Pravoslavlja...

Inače je on živeo asketski i svoje telo mučio. — Spavao i u grobu napunjenom trnjem i šiljastim kamenjem... Na njegov dvor dolazili su siromasi, slepi i kljasti ne samo iz Srbije, već i iz drugih dalekih zemalja... Mnogo je negovao i crkvenu umetnost. A Kralj Milutin (1282.–1321.), podigavši mnoge zadužbine: crkve, manastire i bolnice po Srbiji, Svetoj Gori i drugim zemljama, proneo je slavu Srpske Crkve i na dalekom Istoku. On je na ime, posle jedne pobede udružene srpske i vizantijske vojske nad Turcima u Anadoliji, sagradio jedan čisto srpski manastir u samom Jerusalimu i posvetio ga Krsnom Imenu porodice Nemanjića — Sv. Arhanđelima Mihailu i Gavrilu. Manastir je bogato obdario mnogim dobrima i snabdeo svima potrebama; a pored njega podigao je i bolnicu s gostionicom za besplatno svratište bogomoljcima slovenskog porekla.^[4] Milutin je podigao i izdržavao i mnogo drugih bolnica sa naročitim lekarima; a najlepša mu beše u Carigradu, pokraj njegove zadužbine crkve na Prodromu. jedne od najlepših carigradskih crkava. — Tu su, u crkvenoj porti po njegovoj naredbi, svakog dana deljene siromašnim i stranim znatne količine vina, leba i drugih jela....A u Solunu je podigao carske dvore, te crkvu Sv. Nikole i Sv. Đorđa. U Bariju, u južnoj Italiji, dao je načiniti u crkvi Sv. Nikole srebrni oltar, na kome se u latinskom natpisu ponosito naziva gospodarem čitave zemlje od Jadranskog Mora do Dunava.

On je zaista i bio jedan od najrevnijih vladalaca srpskih. Država njegova beše u ono doba najsnažnija i najuglednija država na celom evropskom istoku... Ona se od drugih država odlikovala i time, što je u njoj vladala, za ono vreme, gotovo nečuvena verska trpljivost. U veću srpskog kralja sedeo je tada, pored pravoslavnih i rimokatoličkih episkopa, i bogomolski starešina — ded iz Zahumlja. Ali je ipak i u Milutinovo doba, kao i za vreme ostalih Nemanjića, samo Pravoslavlje bilo državna religija u Srbiji; te je i Milutin stekao mnogo zasluga za širenje Pravoslavlja u u Pomorju a naročito današnjoj Hercegovini. Za njegovo vreme umnožen je i broj srpskih episkopija od devet na četrnaest, a Crkva je postigla potpuno uređenje. Stoga je i on ubrojan među svetitelje. Telo mu je isprva počivalo u njegovoj zadužbini manastiru Banjskoj, a posle Kosova preneseno je u obližnje rudarsko mesto Trepče. Odatle je oko 1460. odneseno u Sofiju (stari Sredac), gde i danas počiva u njegovoj katedralnoj crkvi, koju Bugari po njemu nazivaju Sveti Kralj. — Sin Milutinov, a otac cara Dušana Kralj Stefan (1321.–1331.) podigao je jedan od najlepših manastira naših Visoke Dečane u blizini Peći, te je po toj veličanstvenej zadužbini svojoj dobio nadimak Dečanski. On je kod tog manastira podigao i uredio veliku bolnicu, koju je često i sam pohađao i u njoj bolne nadgledao i tešio. Srpska Crkva priznala je i njega za svetitelja svoga; a telo mu i danas počiva u Dečanima...

III. PEĆSKA PATRIJARŠIJA (1346.–1459.)

1. Proglašenje Carstva i Patrijaršije. — Sv. Stefana Dečanskog nasledio je na srpskom raškom prestolu njegov sin Dušan (1331.–1355.). To beše čovek vanrednih umnih sposobnosti, a uz to jak voljom, izdržljiv i hrabar. Razboritim i odlučnim radom uspeo je on brzo, da granice srpske države znatno proširi. Za njegovo vreme Srbija postade najjača država na Balkanu, a Srpski Narod steče ugleda u celoj Evropi. Osim Dubrovnika, Bosne i Srema, svi tadanji etnički srpski krajevi behu pod njegovom vlašću. Uz to je pokorio Bugare i Grcima oteo mnoge zemlje: celu Maćedoniju sa Svetom Gorom, pa Tesaliju, Arbaniju i Epir. Sretno je ratovao i sa Mađarima, najopasnijim severnim susedima svojim... A kada je veliki deo grčkih zemalja uzeo pod svoju vlast zaneo se mišlju, da i sam Carigrad osvoji, te da na mesto starog Vizantijskog Carstva osnuje novo Srpsko-Vizantijsko Carstvo. Stoga se, čim je 1345. zauzeo Ser, proglasio carem Srba i Grka. Ali, po ondašnjem običaju i državno-pravnom shvatanju, trebalo je da patrijarh kruniše novoga cara. Srbi su međutim imali samo arhiepiskopa. Stoga Dušan sazva sabor u Skoplje, da reši to pitanje. Na taj sabor dođoše, pored srpskog arhiepiskopa i episkopâ s igumanima i protama, bugarski patrijarh iz Trnova, ohridski arhiepiskop sa svojim episkopima, igumani i starci Svete Gore, pa i grčki episkopi iz osvojenih oblasti. I svi ti predstavnici Crkve, sporazumno s carem i vlastelom srpskom, zaključiše na Cveti 1346., da se Srpska Arhiepiskopija proglasi Patrijaršijom, a dotadašnji arhiepiskop Janićije, pređašnji veliki logotet (državni tajnik) Dušanov, proglašen bi za patrijarha Srba i Grka. — Sedam dana za tim, o Uskrsu, novi patrijarh s trnovskim patrijarhom Simeonom, u prisustvu celoga sabora krunisa Dušana za cara, a sina mu nejakoga Uroša za kralja...

Tako eto mudrim i rodoljubivim radom Dušanovim dobiše Srbi cara i patrijarha. Tada su znatnije srpske episkopije (Skoplje, Prizren, Zeta i Raška) dobile naslov mitropolije, a kao prvoprestolna smatrana je skopljanska, jer je bila u prestonici carevoj. Ohridska Arhiepiskopija, koja je pre toga gotovo pogrčena bila, došla je cela pod vlast Dušanovu i ostala je samostalna s tim, da priznaje prvenstvo časti pećskom patrijarhu. U njoj se od sada počeo brzo vraćati slovenski i srpski karakter...

Posle krunisanja Dušan je s caricom Jelenom posetio sve manastire u Svetoj Gori i bogato ih obdario srebrom i zlatom, skupocenim odeždama; selima i zemljama svoje države, a naročito Nemanjinu zadužbinu Hilandar. Milutinovoj zadužbini srpskom manastiru u Jerusalimu darovao je Dušan ceo danak dubrovački za Ston; bogato je obdario i crkvu Sv. Nikole u Bariju u Italiji. Po primeru svojih predaka sagradio je i sebi zadužbinu manastir Svetih Arhanđela Mihaila i Gavrila kod Prizrena (1347.), gde je i sahranjen kada je umro (1355). — Tu je on podigao i bolnicu sa svima onovremenim potrebama za lečenje i negovanje bolesnika... A i prvi srpski patrijarh Janićije podigao je nekoliko zadužbina naročito u Palestini, gde je sagradio dve crkve: jednu Sv. Nikole na gori Tavoru, a drugu Sv. Ilije na gori Karmilu…

2. Uređenje Srpske Crkve za Dušana. — Stvorivši veliku i snažnu državu pregao je Dušan da je i iznutra uredi, te udari zdrav osnov za kulturno-prosvetno napredovanje. Kao glavnog radnika i vrsnog pomagača na tome polju uzeo je predstavnike Pravoslavne Crkve svoje. Stoga je ugled patrijarha i višeg sveštenstva u opšte podigao do ugleda najviše vlastele; a crkve i manastire, po primeru svojih predaka, bogato je darivao zemljama i kmetovima (čivčijama), te mnogim pravima i povlasticama... Patrijarh s episkopima, igumanima i protama, kao najprosvećeniji ljudi u državi, behu u prvom redu članovi državnoga sabora, a za njima tek velika i mala državna vlastela. Nikakvo važnije delo nije preduzimano bez sporazuma s arhiepiskopom ili patrijarhom i ostalim predstavnicima Crkve. Pa tako je, između ostaloga, na državnom saboru 1349. u Skoplju donešena i jedna zbirka zakona. — Jedan deo tih zakona već je i dotle postojao kao običajno pravo od davnine ili kao naredbe pređašnjih srpskih vladalaca, a drugi su uzeti iz vizantijskog zakonodavstva ili su prema potrebama vremena izmenjeni i dopunjeni. Jedan docniji sabor u Seru 1354. dopunio je tu zbirku sa nekoliko novih članaka... Tako je postao Dušanov Zakonik, koji se broji među najodličnije zakonike celog Srednjeg Veka; a u njemu ima dosta i članaka, kojima se uređuju verski i crkveni odnošaji u Srpskoj Carevini.

Po tom Zakoniku i drugim izvorima arhiepiskopa i patrijarha srpskog birali su obično srpski Državni Sabori u sporazumu s vladaocem, a episkope postavljali su Arhijerejski Sinodi. — Izabrani arhiepiskop i patrijarh postavljan je na presto Sv. Save i klicalo mu se: Mnogaja ljeta! Titula mu je bila slična kraljevskoj i carskoj: po milosti Božjoj arhiepiskop i patrijarh svih srpskih i pomorskih zemalja...; a oslovljavan je sa — Tvoja Svetost. Dvor patrijarhov, uporedo s carskim, važio je u staroj carevini našoj kao utočište (azil) za begunce-prestupnike, koje sud goni. — Carevi i kraljevi polagali su svečane zakletve pred patrijarhom i arhiepiskopom, koji su sa episkopima potpisivali i potvrđivali sve velike carske i kraljevske darovnice manastirima...

Arhiepiskopija i episkopije imađahu svoja naročita dobra sa selima i kmetovima; a vladike pored tih i manastirskih prihoda imali su i posebni duhovni dohodak od naroda, koji se nazivao vrhovina i dimnica. Taj prihod kupili su naročiti izaslanici episkopski - egzarsi. Ovi behu ujedno i nadzornici crkava, parohijskog sveštenstva i religijsko-moralnog života narodnog. — Stoga je Dušanov Zakonik zabranio, da svetovnjaci postaju egzarsi...

Protopope i parohijsko sveštenstvo uopšte postavljali su nadležni episkopi u sporazumu sa vlastelinom mesta za koje je sveštenik postavljan. — Njih je izdržavao narod svojim prinosima u prirodnim plodovima (t. zv. bir). Neki su imali svoje baštine, a ostali su i od vlastelina dobivali na uživanje tri njive zakonite; što nas podseća na današnje sesije u Mitropoliji Karlovačkoj. Sveštenika je bilo po ravnicama vrlo mnogo tako, da je na jednoga dolazilo tek po 20 kuća ili dimova; a po planinskim krajevima behu tako retki, da je na jednog sveštenika dolazilo i po 7 sela sa 200-300 kuća... — Stara država naša beše staleška država, pa je dugo vremena sveštenikom mogao postati samo sin sveštenički ako knjigu izuči. No ako sin sveštenikov ne bi knjigu izučio, gubio bi sva staleška prava svoga oca i padao u stalež seljaka — sokaljnika.

Crkveni sud bio je u velikom ugledu, te je sudio i u građanskim stvarima svima ljudima nastanjenim na crkvenim i manastirskim zemljištima; a takovih u ono doba beše vrlo mnogo. — Tu je ležao osnov docnijoj građanskoj patrijaraškoj i episkopskoj vlasti za Turaka i u prvo vreme posle velike seobe u Ugarskoj... Duhovni sud uz tajnu ispovesti vršili su samo za to naročito određeni kaluđeri, spremni i uzorna života starci zvani duhovnici, koji su dobivali svaki svoj okrug. A da se zatru mnoge praznoverice, ostale iz mnogobožačkih vremena, u širokim masama narodnim, udareno je u Dušanovu Zakoniku svom strogošću staroga zakonodavstva protiv praznoverica i vradžbina, iskopavanja i spaljivanja mrtvaca, - tobožnjih vukodlaka i t. d.

Ugledna i bogata vlastela srpska imala je u svojim dvorovima domaće crkve i sveštenike, koji su im obično bili tajnici i učitelji dece njihove. — A po neki vlastelin podigao je na svome zemljištu i manastir, te ga bogato snabdevao svima potrebama.

3. Ohridska Arhiepiskopija. — Za vreme vladavine Latina u Carigradu, u prvoj polovini XIII v., uspelo je Bugarima da ponovo ovladaju Maćedonijom. Ali je ta vlast trajala samo nekoliko godina (od 1230.–1241.), te sva Maćedonija opet dođe pod Vizantijce. A krajem XIII. v. (počevši od 1282. g.) i u prvoj polovini XIV. v. potpade cela Maćedonija, sa svima okolnim zemljama, pod srpske kraljeve i careve; te je u srpskim rukama ostala čitav vek. Od Srba su je, krajem XIV. v. osvojili Turci. — Poslednji srpski vladalac u njenom zapadnom delu beše kralj Marko, – opevani Kraljević Marko. On je poginuo 1394. g. na Rovinama, u bitci protiv vlaškog vojvode Mirča. Prestonica mu beše u Prilepu, — tada pored Ohrida najjačoj grčkoj koloniji, — gde se i danas u manastiru Sv. Arhanđela Mihaila nalazi velika fresko slika Markova i oca mu Vukašina kao ktitorâ, u punoj kraljevskoj opremi onoga doba...

Vreme srpskog gospodarstva u Maćedoniji beše zlatno doba maćedonske prošlosti. Tada je tu ponovo počeo da se razvija kulturni i prosvetni život, ali sa snažnim srpskim obeležjem. Na jakoj podlozi grčko-vizantijske crkvene civilizacije, srpski vladaoci i predstavnici Crkve razvijali su tu, kroz čitav jedan vek, srpsku nacionalnu obrazovanost i mnoge krajeve kolonizovali sa Srbima iz centralnih srpskih zemalja... Stoga su uskoro svi Maćedonci slovenske narodnosti smatrani Srbima; pa i car Dušan u svome Zakoniku od 1349. i 1354. g. naziva stanovnike svojih zemalja samo Srbima, Grcima i Arbanasima. A nacionalna svest srpska, koja se tada u Maćedoniji utvrdila, prešla je u punoj snazi pod tursko gospodarstvo i dugo se pod njim održala...

Gotovo i svi najistaknutiji ostatci velike materijalne kulture onoga vremena po Maćedoniji jesu zadužbine srpskih careva, kraljeva i vlastele, koji su ih iz temelja gradili ili obnavljali. A i ostatci snažne duhovne kulture naše onoga vremena očuvani su prilično u delima književnosti i pismenosti, koja su opet proizvod odličnih srpskih kaluđera i pisaca po mnogobrojnim manastirima razasutim po celoj, a naročito po Severnoj Maćedoniji. Zato je i danas još, posle svih nevolja i nezgoda, u narodnoj tradiciji po Maćedoniji duboko urezana uspomena na ona lepa vremena srpskog carovanja i tužne dane njegova propadanja, pa stoga Maćedonci uvek samo srpske vladaoce i srpske kosovske i druge junake nazivaju svojima i pevaju ih u pesmama.

Kad su srpski vladaoci zagospodarili Maćedonijom nisu ukinuli Ohridsku Arhiepiskopiju, već su je ostavili kao drugu samostalnu crkvenu oblast, pored Pećske Patrijaršije. Ali izgleda, da su od tada za arhiepiskope i episkope u njoj postavljani samo Srbi iz Srbije i Maćedonije, kad je u bogosluženju i književnosti uskoro prevladao srpsko-slovenski jezik, koji se držao dugo vremena i posle pod Turcima. No ipak grčki karakter te Arhiepiskopije nije mogao nikad potpuno da se izgubi, te su Grci arhijereji za turske prevlasti dosta lako uspeli, da joj ponovo dadu izrazito obeležje grčke crkvene oblasti.

4. Prokletstvo. — Zauzevši grčke zemlje Dušan je oduzeo sve tamošnje episkopije od Carigradske Patrijaršije i potčinio ih novoosnovanoj Pećskoj Patrijaršiji. Šta više, docnije, nepouzdane Grke episkope smenio je s njihovih mesta i postavio Srbe... Taj postupak izazvao je silno ogorčenje u Carigradu, koji je već strepio pred silom novoga Srpskog Carstva. I posle novih osvajanja Dušanovih na štetu Vizantije, car Jovan Kantakuzin nagovori svoga ljubimca carigradskog patrijarha Kalista, da baci crkveno prokletstvo — anatemu na Dušana, patrijarha Janićija i sav srpski sabor tobože stoga, što su samovlasno proglasili Patrijaršijom Srpsku Arhiepiskopiju. Kalist je poslušao cara i 1352., dakle punih šest godina iza proglašenja Patrijaršije, anatemisao je Srbe... Grci su mislili, da će time ubiti ugled novom srpskom Caru i patrijarhu, izazvati nezadovoljstvo u narodu i omesti napredak Srpskoj Carevini. Međutim, Dušanu i patrijarhu Janićiju, kao i njegovu nasledniku Savi IV., nije mnogo smetalo to nepravedno — političko prokletstvo i oni uspešno nastaviše svoj rodoljubivi rad za sreću i napredak Srpskoga Naroda. Ali prosti narod i niže sveštenstvo, a naročito srpski svetogorski kaluđeri kojih se drugi počeše kloniti, osećali su to prokletstvo kao veliki teret. Stoga je i među Srbima bilo dosta ljudi, koji behu protivnici osnovanoj Patrijaršiji i javno su žalili, što nije ostalo onako „kako je Sv. Sava uredio"...

To nezadovoljstvo počelo je sve više otimati maha, kada posle nagle smrti Dušanove (1355.), pod slabom vladom mladoga cara Uroša V. (1355.–1371.), u Srpskoj Carevini nastupiše mnoge trzavice, koje počeše razrivati državu i spremati propast srpskoj državnoj i crkvenoj samostalnosti. — Sva ta zla narod je tumačio kao direktne posledice prokletstva... Velika vlastela srpska, a naročito braća Vukašin i Uglješa, odmetoše se brzo od Uroša. — Vukašin, otac Kraljevića Marka, proglasi se već 1366. Kraljem Maćedonije s prestonicom u Prilepu i zauze sve zemlje ispod Skoplja i Prizrena; a brat mu despot Uglješa ovlada samostalno istočnom Maćedonijom i Serom. Braća Dejanovići, sa stricem Bogdanom, zauzeše sve zemlje pored Vardara do Strume i Soluna; a Balšići osiliše se u Zeti i severnoj Arbanaškoj. U ostaloj Arbaniji, Epiru i Tesaliji upravljao je brat Dušanov car Simeon — Siniša. Nikola Altomanović zavlada starom Raškom s okolnim oblastima, južnim Zahumljem i Trebinjem; a caru Urošu ostadoše verna samo vlastela u zemljama što se dižu severoistočno od Šar Planine do Dunava... I baš u doba toga našeg cepanja utvrdiše se Turci na evropskom kopnu, te oko 1363. osvojiše Jedrene i u nj’ preneše prestonicu svoju. — Golemu opasnost od silnih i svežih Turaka osećali su svi, a najviše Grci i Uglješa, koji behu prvi na udarcu.

Zajednička opasnost prisilila je i Grke i Srbe da promisle o zajedničkoj odbrani. — I već 1364. sam patrijarh Kalist, onaj isti koji je bacio prokletstvo na Srbe, dođe udovici Dušanovoj carici Jeleni u Ser, da pregovara o izmirenju Srba i Grka. Docnije su ti pregovori obnovljeni s Uglješom, koji je 1368. pristao na glavni uslov, da se Carigradskoj Patrijaršiji povrate sve episkopije, što ih je Dušan oduzeo. No već 1371. g. u borbi s Turcima na Marici, zbog nepažnje i lakoumnosti, postradaše naši preci tako, da i Vukašin i Uglješa ostadoše mrtvi na bojnome polju. — Tim nesretnim bojem odlučeno je; da li će Srbi ili Turci biti gospodari na Balkanu. I Grci nisu imali više zašto da se boje Srba, te skloni behu odmah da se sa svima izmire. Trebalo je samo da ko bilo zapodene to pitanje...

Ubrzo posle bitke na Marici umro je i car Uroš V., poslednji Nemanjić. U Srbiji nastaše preteške prilike i skoro pravo bezvlađe. Tada se podiže veliki vlastelin srpski knez Lazar i u sporazumu sa mnogom drugom vlastelom proglasi se vladaocem srpskim u zaostalim krajevima Uroševe Carevine. A čim se glas o tome proneo pojaviše se odmah u Srbiji svetogorski kaluđeri s predlogom, da posreduju u izmirenju Grčke i srpske Crkve. Knez Lazar i pećski patrijarh Sava IV. primiše taj predlog i 1375. ode jedno poslanstvo Srpske Crkve u Carigrad, pod vođstvom svetogorskog kaluđera Isaije. Novi carigradski patrijarh Filotej beše razuman i obrazovan čovek, te srpsko poslanstvo primi vrlo ljubazno. On se brzo sporazume sa carem Jovanom Paleologom i sa svojim Sv. Sinodom, te pošto su već sve grčke eparhije povraćene bile Carigradskoj Patrijaršiji, skide anatemu sa Srpske Crkve i priznade ustanovu samostalne Pećske Patrijaršije... Tom prilikom istaknuta je jedna pogodba, da Srbi, ako opet ojačaju, ne zbacuju više grčke episkope sa njihovih mesta. A da se skidanje anateme svečano objavi Srbima poslata su iz Carigrada dva patrijaraška izaslanika. Oni dođoše u staru srpsku prestonicu Prizren i posle svečano odslužene liturgije pročitaše javno u crkvi spis o izmirenju Grčke i Srpske Crkve, te skinuše anatemu sa oba srpska cara i oba prva patrijarha. — Kada se o tome glas proneo zavladala je opšta radost po vascelom pravoslavnom Srpskom Narodu...

5. Propadanje srpske državne samostalnosti. — Zbog opasnosti od Turaka knez Lazar je preneo prestonicu u Kruševac. Tada je, uz srpsku vlast i narodnu snagu, i prosveta s kulturom potiskivana sa Juga naših zemalja sve bliže Dunavu i Savi. I već knez Lazar podiže svoje zadužbine, manastire Ravanicu, Gornjak i Oreškovicu, podaleko od onih krajeva gde su Nemanjići dizali svoje zadužbine...

U nesretnoj bitci na Kosovu Polju, o Vidovu danu 15. juna 1389., pored cveta srpskih junaka, pogibe i sam knez Lazar kao mučenik, „za krst časni i slobodu zlatnu." — Taj poraz zadao je srpskoj državi pretežak udarac, gotovo samrtni. Ali Lazarev sin naslednik Stefan Visoki (1389.–1427.) beše mudar i hrabar vladalac, te je ipak uspeo, da osveži i prilično oporavi Srpski Narod od teške pogibije kosovske. Vraćajući se jednom sa bojišta u Maloj Aziji, gde je morao da pomaže Turcima, svratio je u Carigrad i od cara dobi visoki naslov despota. Od tada se on i svi njegovi naslednici nazivaju despotima srpskim... Stefan je umro bez dece, pa je pred smrt svoju vlast u Srbiji i Zeti predao svome sestriću Đurđu Vukoviću-Brankoviću (1427.–1456.); a Đurđa nasledi njegov sin Lazar, koji već iza dve godine (1458.) preminu. — Za vreme ova dva poslednja despota Srbiju su Turci nekoliko puta pregazili, porobili i palili, te se sve više klonila svome konačnom padu.

Bugarska je pala pod Turke već 1393., Carigrad pade 1453. a s njim konačno satrveno bi i staro Vizantijsko Carstvo. Za tim je došao red i na ostatke srpske državne samostalnosti. — Turci su već dotle gotovo sve srpske zemlje pritisnuli bili i mnoga srpska vlastela, već odmah posle smrti despota Lazara, htela je da se istrošena Srbija preda Turcima i mirnim putem nagodi sa njima, da se istrošena snaga srpska ne satire u bezuspešnim bojevima. Ali udovica Lazareva despotica Jelena udade ćerku svoju za Stefana sina bosanskoga kralja Tomaša i pod zaštitom Ugarske predade mu srpski despotski presto. Nju je rukovodila lepa namera, da se te dve države srpske spoje u jednu, koja bi bolje mogla Turcima odolevati. Ali je za tu kombinaciju već prekasno bilo. Uz to je pretila opasnost, da će sa dolaskom rimokatoličke bosanske dinastije i u Srbiju doći prevlast Rimokatolištva, a većina vlastele odlučila se pre i za Turke nego za Rim. Ta vlastela protera Kraljevića Stefana iz Smedereva i ovu prestonicu despotsku, sa celom napaćenom i porobljenom zemljom predade u ruke Turcima (1459), koji već sa velikom vojskom došli behu pod grad Đurđev. A Turci odmah celu Srbiju pretvore u Pašaluk i tako ostade gotovo 400 godina.

Posle pada Despotovine ni Bosna se nije mogla dugo održati. Nju savladaše Turci već 1463., a 1482. pade i Hercegovina. Najduže se održala srpska vlast u Zeti — današnjoj Crnoj Gori. Ta je oblast, posle smrti poslednjega Balšića († 1421.) pripala njegovu ujaku despotu Stefanu Visokome i njegovim naslednicima Brankovićima. A kada je Despotovina propala Zeta je pod svojim knezovima Crnojevićima još neko vreme životarila samostalnim životom, priznavajući čas mletačku a čas tursku vrhovnu vlast. No 1499. izgubi i ona potpuno svoju samostalnost i bi spojena sa Skadarskim Sandžakom.

Tako eto, za nešto više od stotinu godina, ugasi se i poslednja iskra stare srpske državne samostalnosti.

6. Propadanje srpske crkvene samostalnosti. — S padom državnog jedinstva opadala je i gubila se moć Pravoslavne Srpske Crkve. U rascepkanim i često krvavo zavađenim državama našim, koje su uz to gotovo neprekidno morale da se brane od Turaka, Mađara i Mlečića, razume se da ni u crkvenoj upravi nije moglo sve povoljno biti. Stoga su često na visoka crkvena dostojanstva dolazili i takovi ljudi, koji svome uzvišenome pozivu ne behu dorasli — ni srcem ni umom. I mesto da mire zavađenu vlastelu i dinaste srpske, oni su umeli još da raspiruju oganj zavisti i mržnje, a pod vlašću svojih političkih gospodara oni su odricali poslušnost svome vrhovnom poglavaru — pećskom patrijarhu — koji je bio pod vlašću drugoga vladaoca. Jasno je bilo odmah, da je s padom državnog jedinstva palo i crkveno jedinstvo, iako je pećski patrijarh po imenu i dalje važio kao vrhovni poglavica cele Pravoslavne Srpske Crkve, po svima krajevima negdašnje Dušanove i Uroševe Carevine.

Ovo žalosno stanje naše Crkve opazilo se osobito jasno već posle smrti patrijarha Save IV. (1376.) Tada je trebalo izabrati novoga patrijarha. No patrijarha birao je dotle državni sabor sa vladaocem svojim, a sada je bilo više takovih sabora i vladalaca. Stoga dva najuglednija srpska gospodara, veliki knez Lazar i zet mu Đurađ Balšić, koji je tada vladao Zetom i Prizrenom, s Peći i okolinom, odrediše da se u Peći sastane sabor samih arhijereja i igumana srpskih iz sviju krajeva, te da oni, bez ikakova uticaja državnih vlasti, sami sebi izberu vrhovnoga duhovnog poglavicu. Ali, kada se sabor sastade, ne bi složnoga rada. Mnogi predstavnici Crkve naše, ugledavši se na tadašnju sebičnu i nerodoljubivu svetovnu vlastelu, htedoše i na ovom duhovnom saboru, da zastupaju samo svoje lične i provincialne interese. O opštim interesima gotovo niko nije vodio pravoga računa. Stoga, posle duge, besplodne prepirke, jedva jedvice izabraše za patrijarha čuvena pustinjaka — starca Jefrema, koji beše vrlo pobožan i valjan čovek, ali ne poznavaše sveta i života. Jefrem je sam osećao da nema poziva za tako težak posao i molio je da ga oproste te dužnosti. No kada mu neki rodoljubi živo predstaviše preku potrebu Crkve on se ipak primi izbora. Ali, već posle nekoliko godina uvide on, da popustljivom i slabom upravom svojom ne može ništa koristiti Crkvi, te zahvali na patrijaraštvu (1382.) i ode natrag u pustinju svoju.

Posle kosovske katastrofe (1389.), pod razboritom upravom Stefana Lazarevića, koji je uspeo da okupi većinu srpskih zemalja pod svoju vlast, nastupile su opet nešto bolje prilike i za Srpsku Crkvu. Manastir pećski bio je u njegovoj državi, ali vlast pećskoga patrijarha nije se ni tada još prostirla na Pravoslavnu Srpsku Crkvu u Bosni, u kojoj se već od 1374. računala Dabarska Episkopija. No ugled patrijarha ipak se ojačao, i ako je na jugu zemalja naših izgubio nekoliko episkopija, koje Turci podvrgoše Ohridskoj Arhiepiskopiji, kad ova dođe pod njihovu vlast.

S napretkom državnim poče se ponovo dizati i život crkveni, ali sad već više u severnim, nego u južnim krajevima našim. — Despot Stefan preneo je prestonicu iz Kruševca u Beograd, koji je utvrdio i u njemu sagradio veliki manastir s bolnicom i više crkava. Za kulturno-prosvetno središte načini docnije u Resavi manastir (1407.) i ogradi ga čitavim gradom za obranu. Za taj manastir reče znameniti arheolog Kanic, još pre pola veka, da je, „najznamenitija građevina u Srbiji, a možda i u Evropi". U Beogradu obnovi Mačvansku Mitropoliju i dade preneti u nj’ moći Sv. Petke (majke Paraskeve) i carice Sv. Teofanije, koje je njegova mati Milica, s udovicom Uglješinom kaluđericom Jefimijom, u Vidinu dobila od svoga zeta Bajazita, kada je ovaj 1398. osvojio Vidin. — Milica je prvo prenela Sv. Petku i Sv. Teofaniju u Kruševac, u dvorsku crkvu.

Za Despota Đurđa došao je Beograd pod Mađare. Stoga je on sagradio grad Smederevo sebi za prestonicu (1430.). Tu je obnovljena stara Braničevska Mitropolija, a iz Carigrada prenesene su moći Sv. jevanđelista Luke vrlo svečano u Smederevo, da svetitelj bude zaštitnik gradu i celoj Srpskoj Despotovini.

Ovo prilično povoljno stanje Srpske Crkve narušiše brzo Turci, kada malo za tim počeše provaljivati u Despotovinu robeći, paleći i otimajući. To je bilo naročito od 1439., kada je cela Despotovina prvi put pala u ruke Turcima i ostala pod njima do 1444. A kada je Peć pala pod Turke uspeo je patrijarh Nikodim II. da bar za neko vreme (1451.–1453.) upravlja i Ohridskom Arhiepiskopijom, kada je ova ostala upražnjena. Međutim, ohridski arhiepiskop, kao stariji podanik turski, širio je sve više svoju vlast nad Srpskom Crkvom i još za života despota Đurđa samovlasno nazivao je sebe „patrijarhom bugarskim, srpskim i severnih (vlaško-moldavskih) strana". Tako je vlast pećskoga patrijarha i samostalnost Srpske Crkve gasila se uporedo sa nestajanjem srpske državne samostalnosti.

7. Rimokatolička Crkva u Srbiji. — Kada je osnovana samostalna Srpska Arhiepiskopija u Žiči 1219. ubrzo je potisnuta Rimska Crkva i iz srpskoga Pomorja. Pod Barskom Arhiepiskopijom ostali su tada većinom samo Arbanasi i Romani u Pomorju, od Kroje i Lješa do Budve. — Ona je gotovo u svakom gradiću i tvrđavi imala po jednu episkopiju; ali su te episkopije bile vrlo male i siromašne, te su mnoge dugo vremena ostajale nepopunjene i konačno ukinute. — U XII. v. postala je Dubrovačka Episkopija, koja je ubrzo otrgla od Barske neke bliže episkopije, pa je htela i celu arhiepiskopiju da potčini sebi. Barani su se tome odlučno opirali, a pri tom su ih uvek pomagali srpski vladaoci. Zato su oni, — kada je 1247. Dubrovačka Crkva poslednji put pokušala da potčini Barsku sebi, — ovako ispratili poslanike dubrovačkog episkopa: „Šta se nas tiče papa? Naš gospodin kralj Uroš nama je papa!..." Arhiepiskopa barskog postavljao je ili sam papa ili ga je birao kaptol (sveštenstvo) tamošnje katedralne crkve Sv. Đorđa. Pod njegovom upravom bilo je dosta manastira Benediktova reda; a među njima najznatnija beše opatija Sv. Marija Ratačka kod Bara. Nju su kao pokloničko mesto i Dubrovčani mnogo pohađali. Među Franjevačkim manastirima najznatniji beše Sv. Srđ i Vakho na Bojani kod Skadra, gde su bile grobnice starih dukljanskih kraljeva; a odlični su bili i manastiri, što ih je podigla kraljica srpska Jelena Anžujska sa sinovima Dragutinom i Milutinom.

Kotorska Episkopija sa sabornom crkvom Sv. Trifuna već od XI. v. potčinjena beše arhiepiskopu talijanskog Barija u Apuliji, pa je tako ostalo i kada je Kotor došao pod srpsku vlast. Šta više, Kotorska Episkopija proširila je tada granice svoje i na sve latinske parohije i opatije razbacane po celoj srpskoj državi van granica Barske Arhiepiskopije. To su bile ne samo crkve Sasa i Dalmatinaca, po njihovim kolonijama u rudnicima i tržištima od morske obale do Beograda i Golupca na Dunavu, nego i sve latinske crkve i manastiri u Pomorju, koji su nekada spadali pod rimokatoličku trebinjsku i zahumsku episkopiju, koje su krajem XII. v. iz srpske države potisnute i prenesene na ostrva pod dubrovačkom vlašću. — Veze Kotora sa Barijem u Italiji učinile su mnogo, da su srpski vladaoci bogatim darovima obasipali tamošnju pokloničku crkvu Sv. Nikole. Prvi poklon učinio je Nemanja. Zatilg je Kraljica Jelena poslala u Bari sliku Sv. Nikole na kojoj je prikazana i ona kako kleči sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom. A Milutin je 1319. načinio srebrni oltar za podzemnu kapelu gde leže moći Sv. Nikole i poslao veliku sliku svetiteljevu srebrom okovanu i zlatom izvezenu, koja se i danas čuva u riznici crkvenoj. Crkvu tu obdario je i kralj Dečanski; a car Dušan, na molbu kaptola, odredio je na dan krunisanja svoga 1346, da se toj crkvi daje 200 perpera (dukata) godišnjega dara od njegova dubrovačkog dohotka, — da se sveštenici mole Bogu za njega i njegove žive i mrtve. Još je Dušan davao godišnji dar i ženskom vlastelinskom rimokatoličkom manastiru Sv. Klare u Dubrovniku; a benediktovski manastir Sankta Marija na ostrvu Mljetu, koji 1409. prisvojiše Dubrovčani sebi, imao je darovnice srpskih vladalaca od Stefana Prvovenčanoga do cara Uroša...

Ove dobre odnošaje srpskih vladalaca sa Rimskom Crkvom podržavale su dosta i kraljice zapadnjačkog porekla: Mlečanka Ana žena Prvovenčanoga, a naročito Francuskinja Jelena Anžujska žena Uroša I. — Tada su još pravoslavni i rimokatolički episkopi zajedno učestvovali pri nekim državo-pravnim poslovima... Ali već posle 1300., kada se pape preseliše iz Rima u Avinjon, prestadoše ti dobri odnošaji. Glavni uzroci tome behu s jedne strane sukobi Srba sa francuskom dinastijom Anžuvinaca, koji su tada vladali u Napulju i Ugarskoj, a s druge osobito žestoko proganjanje i upravo zatiranje Pravoslavlja u Ugarskoj za kralja Lajoša I. Stoga se čuje, da i u Srbiji nema više one stare tolerantnosti prema Rimokatolicima. I već je kralj Milutin pred kraj svoga života († 1321.) počeo oduzimati imanja latinskim crkvama i manastirima; a car Dušan u svome Zakoniku od 1349. propisuje stroge naredbe za one, koji prigrle „latinsku jeres", za latinske sveštenike koji pokušaju propagandu među Srbima i za mešovite brakove. Šta više, 1350. Dušan je silom oduzeo rimokatoličke crkve i manastire svojih podanika i prisilio ih sve da prime Pravoslavlje, pa ih ponovo dao krstiti. — To je bio odgovor na postupak Lajošev u Ugarskoj sa Pravoslavnima... Tek kada je Dušan, iz političkih obzira, stupio u odnošaje s rimskim papom i prikazivao se kao da tobože želi primiti uniju, privremeno su obustavljeni progoni Rimokatolika, vraćene im crkve i manastiri, pa i propaganda dopuštena. Ali, čim je opasnost prešla pregovori su s papom prekinuti i progonstva nastavljena. Stoga je papa i posle smrti Dušanove pokušao da podigne krstaški rat na šizmatike Srbe, te je za vođu imenovan Lajoš kralj ugarski. I već se u Zagrebu skupilo bilo preko 100.000 krstaša da idu protiv Srba, ali ih je Lajoš odveo protiv Mletaka, gde se nadao boljem uspehu...

Posle Dušana stupali su u prijateljske odnošaje s papama srpske dinaste u Zeti — Balšići (1360.–1421.), ali je i to bilo bez većih uspeha po Rimsku Crkvu među Zećanima. Međutim despot Đurađ Branković Smederevac jedini od pravoslavnih vladalaca nije poslao svoje izaslanike na sabor u Feraru i Florenciju 1438.–9., kada se radilo o uniji Istočne i Zapadne Crkve. A kada je čuveni franjevac Jovan Kapistran, propovednik krstaškoga rata protiv Turaka i jeretika, saletao despota Đurđa da primi uniju odgovorio mu je despot: da je pre gotov umreti, nego napustiti veru otaca svojih. Za to su i njegovi podanici posle njegove smrti radije pristali i uz Turke, nego što bi dopustili prevlast Rimske Crkne u Srbiji.

Više uspeha imala je Rimska Crkva u Srpskom Pomorju, koje je nešto u XIV. a većinom u XV. v. došlo pod vlast Mletačke i Dubrovačke Republike. — Obe ove države behu odane Rimokatolištvu, te u svojim oblastima svim silama nastojavahu, da i stanovnici njihovi pristupe u krilo Rimske Crkve. I uspeli su. Zbog toga su morali i srpski kaluđeri iz manastira na Stonu, — koji je Dušan 1334. ustupio Dubrovčanima uz stalan godišnji danak, — da napuste svoj manastir i presele u manastir kralja Milutina u Jerusalimu. A Dubrovčani su na mesto njihovo doveli Franjevce. I Konavljani kod Dubrovnika morali su silom da prime Rimokatolištvo. A 1455. g. naredile su mletačke vlasti da se pravoslavni kaluđeri i sveštenici imaju prognati iz celog Kotorskog Primorja, pa i sa današnjeg ostrvca Stradiota kod Kotora, gde je Sv. Sava 1219. g. u manastiru Sv. Arhanđela, postavio bio stolicu zetskih episkopa. — Današnji pravoslavni Srbi po Dalmatinskom i Kotorskom Primorju većinom su kasniji doseljenici i obraćenici u Pravoslavlje iz vremena turskih.

8. Bosanska Crkva. — Srpska crkva u Bosni nije ušla u sastav samostalne Žičko-Pećske Arhiepiskopije, jer Bosna već tada nije potpadala pod državu Rašku. Ona je bila u političkoj zavisnosti od rimokatoličke Ugarske, pa je i njezina Crkva bar formalno ostala stalno u vezi sa Rimom. Bosanski episkop, kao i svi prvi episkopi u Pomorju, potpadao je isprva pod spletskog, a zatim pod barskog arhiepiskopa. Docnije uze vlast nad njim dubrovački arhiepiskop, a 1225. i konačno 1247. predade papa ugarskom kaločkom arhiepiskopu vlast nad Bosnom. Pravoslavni nisu isprva ni imali naročitog episkopa u Bosni. Nad njima su vršili duhovni nadzor pravoslavni srpski episkopi iz Raške (Dabarski i Moravički) i iz Zahumlja. Ali ni Rimokatolička Crkva nije u Bosni imala nikad čvrste organizacije. Tu je pod uticajem Bogomolstva razvila se jedna nova, ne toliko jeretička, koliko šizmatička Crkva. Ta je Crkva docnije nazvana Bosanskom ili Kršćanskom Crkvom. Njoj je pripadala i većina bosanskih, tobož rimokatoličkih, episkopa iz XII. i u početku XIII. v. Oni nose čista narodna imena i behu mahom Bogomoli.

Zbog nezgodnog geografskog položaja i političkih prilika u Bosni su verski odnošaji stalno nesređeni bili. Stoga su Bogomoli tu našli vrlo zgodno zemljište za širenje svoje nauke, pa se odatle raširili i po Dalmaciji,Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj. Njih ovde nisu nazivali Bogomolima već po latinskom Patarenima, što su mnogo molili Oče naš (Pater noster) ili po Patari-u predgrađu u Milanu gde ih je bilo mnogo. U Srbiji opet zvali su ih Babunima, jer ih je najviše bilo oko planine Babune nad Prilepom u Maćedoniji, ili Poluvercima, jer su se dosta držali i Pravoslavlja. — Međutim, oni sami u Bosni i Hercegovini nazivahu se uvek samo Hrišćanima ili Krstjanima.

Posle bana Kulina († 1204.) Bogomolstvo je ponovo otimalo maha u Bosni. I papa Honorije III. beše naumio 1221. da krene krstašku vojnu protiv Bosanaca. Ali nije mogao uspeti, iako je zbog toga 1225. kaločkom nadbiskupu predao vrhovnu duhovnu vlast nad Bosnom. Međutim, za bana Ninoslava (1232.–1250.) Bogomoli se u Bosni tako umnožiše, da je već izgledalo da će Rimokatolika sasvim nestati u Bosni, jer je i sam rimokatolički biskup bosanski prešao Bogomolima. Stoga papa ponovo i energično pozva sve zapadne Hrišćane na krstaški rat protiv Bogomola u Bosni, naređujući da se dade potpun oprost grehova svima, koji idu u taj rat. Papa je tom prilikom uspeo i brzo se skupi veliki broj krstaša protiv Bosanaca. Vojna je odmah otpočela i vodila se punih pet godina s promenljivom srećom. No kada i usorski knez Sebislav pređe na stranu krstaša savladaju ovi Bosance i prodru u Zahumlje, gde je takođe bilo dosta Bogomola, pa i od njega jedan deo osvoje 1237. Sada Rimska Crkva odmah poče odlučna raditi, da iskoreni Bogomolstvo iz Bosne. Papska kurija i kaločki nadbiskup poslaše odmah mnoge Dominikovce za misionare u Bosnu, te počeše dizati crkve i manastire i graditi tvrđave za odbranu Rimokatolištva u toj zemlji. A hrvatski ban Koloman dade bosanskom biskupu prostrana dobra sa Đakovom u Slavoniji. Pa ipak od svega toga ne bi koristi. Jer čim je ugarska vojska izišla diže se ban Ninoslav sa svojim Bosancima i svrže vlast ugarsku, te Bogomolstvo opet diže glavu. Šta više, bosanski biskup morao je da napusti Bosnu i preseli se u Đakovo, te da se povrati natrag tek posle sto godina (oko 1340.) — Tada je vrhovni crkveni poglavica u Bosni postao bogomolski djed, koji se nazivao i episkup Crkve Bosanske.

Za te borbe uvideo je papa Inoćentije IV., da širenju Rimokatolištva među Srbima mnogo smeta i upotreba latinskoga jezika i pisma u Crkvi. Stoga je 1248. dopustio slovensko bogosluženje i glagolsko pismo u Hrvatskoj Senjskoj Biskupiji i po svima krajevima gde je to i dotle običaj bio.... Međutim su za bana Stefana II. nastupili i u Bosni bolji dani po Rimsku Crkvu. Tada se i biskup bosanski povratio iz Đakova, pa je u Dumnu osnovana za Bosnu nova episkopija. To jačanje Rimokatoličke Crkve osobito su potpomogli Franjevci, koji su u prvoj polovini XIV. v. održali pobedu nad Dominikovcima i od tada gotovo jedini, pod narodnim imenom ujaci, održavali Rimokatolištvo u Bosni i Hercegovini. Oni su isprva nastanjeni bili samo u rudniku Srebrnici i po drugim latinskim kolonijama, ali su se brzo umnožili i razvili znatnu propagandu. Njima su mnogo pomagali, i dubrovački sveštenici, koji su obično bivali sekretari i kancelari bosanskih kraljeva... Ipak je Bogomolstvo bilo mnogo jače u narodu i povelo je ponovnu borbu protiv ove propagande. Stoga je ugarski kralj Lajoš I. sa ostrogonskim arhiepiskopom 1363. poveo novu krstašku vojnu na Bosance i u prvi mah savladao ih. Ali ubrzo posle toga uspeo je ban Tvrtko I., pomoću Bogomola i pravoslavnih, da zbaci sa sebe ugarski jaram i očisti Bosnu od krstaša. No Tvrtko je želio da sačuva nezavisnost od Ugarske i ujedno da zavlada Dalmacijom i Hrvatskom, pa je stoga trebao papsku pomoć i primio je sam Rimokatolištvo. — To su činili, bar prividno, i drugi vladaoci, te je propaganda rimska mogla jače da razvija svoj rad; i ako su posle smrti kralja Dabiše (1391.–1395.) Bogomoli tako se osilili, da su počeli rušiti rimokatoličke crkve i manastire. No za poslednja dva bosanska kralja, koji su sasvim podlegli uticaju rimokatoličkom, nastupilo je žestoko proganjanje Bogomola. Najgore proganjanje bilo je 1450., kada su mnoga sela i gradovi popaljeni, te je preko 40.000 Bosanaca prebeglo u Srbiju, Tursku i Hercegovinu. Ti i drugi nezadovoljnici stupili su zatim u pregovore s Turcima, primili Muhamedovstvo i doveli Turke na Bosnu. I Bosna je 1463., u prvom redu baš zbog tih neprestanih krvavih verskih razmirica, gotovo bez krvi i junačke smrti — bez Kosova — pala u ruke Turcima, a veliki deo bosansko-hercegovačke vlastele i naroda lako je primio Muhamedovstvo.

Bosanska Kršćanska ili Bogomolska Crkva organizovala se prvi put u XII., a konačno u XIII. v. — Njezin vrhovni starešina zvao se djed, kao njen arhiepiskop. Uz njega su bili gosti kao episkopi, koji su obično bili na dvorovima vojvoda u pojedinim oblastima. Za njima su bili starci kao prote, te kršćani i krstjanice kao sveštenici i sveštenice. To je bila njihova jerarhija. Jedino njima pripadalo je pravo da mole za dušu. Ženili su se kao i drugi, ali su se zavetovali na neprekidan post. Ostale pristalice ove Crkve nazivale su se mirski ili mrsni ljudi, jer mogu i mrsiti. Veru svoju nazivali su pravom apostolskom verom; a putnik Kuripešin iz poč. XVI. v. (oko 1530.) veli, da su vere Sv. Pavla.

U XV. v., po testamentu znamenitog gosta Radina, njihovo učenje beše vrlo blisko Pravoslavlju. Poštovali su krst i svetitelje, osim starozavetnih; verovali su u svetu nerazdeljivu Trojicu, u opraštanje grehova i strašni sud; kao velike praznike slavili su Božić, Uskrs, Blagovesti, Vaznesenje, Bogorodične praznike, Sv. Petra i Pavla, Sv. Đorđa, Sv. Arhanđela Mihaila, Sv. Stefana Prvomučenika i Nedelju Svih Svetih; a osobito svečano držali su i slavili svoja Krsna Imena. No pored nedelje mnogo su poštovali i petak, a naročito mlade petke. Način krštenja imali su drugi, a molili su se i klečeći. U XV. v. gradili su već i bolje hramove, unosili u njih ikone i palili sveće za duše pokojnika. Tu su sahranjivali i svoje crkvene predstavnike: djeda, gosta i starca, koje su nazivali još i strojnicama. Inače im groblja obično ne behu zajednička već razbacana po baštinama: poljima, livadama i šumama. — Ta grobišta očuvana su do danas po celoj Bosni i Hercegovini u znatnom broju, kao jedini istaknuti svedoci tako jake sekte verske u narodu našem. Grobni spomenici većinom su visoki kameniti stečci sa urezanim zapisima i slikama: zvezde, polumeseci, konjanika, strele, narodnoga kola u igri i t. d. Od Sv. Pisma priznavali su samo Novi Zavet i Psaltir, koga su delili po pravoslavnom običaju, dok su im Zapovedi Božje deljene i po rimskom načinu.

Bogomolstva nestalo je u glavnom ubrzo posle obnovljenja Pećske Patrijaršije, ali se po nešto i dalje održavalo. Tako je još krajem XIX-v. oko Neretve u Hercegovini i oko Kreševa u Bosni bilo nekoliko hrišćanskih kuća, koje nisu priznavale ni pravoslavne ni rimokatoličke sveštenike. — Njih je nestalo tek za austrijske okupacije...

Pravoslavlje je uhvatilo jačega korena u Bosni tek za vlade sremskog kralja Dragutina Nemanjića u Severnoj Bosni, krajem XIII. i početkom XIV. v. — Tada je osnovana i pravoslavna episkopija u severo-istočnoj Bosni, kojoj je naslednica današnja Zvornička ili Donjo-Tuzlanska Mitropolija. Prvi pravoslavni bosanski episkop Vasilije beše Dragutinov poverenik u državnim i diplomatskim poslovima. Tada je u većem delu Slavonije vladao Dragutinov najstariji sin Vladislav (od 1292.), kao nasledni gospodar... Šta više i sam ban bosanski iz prve polovine XIV. v. Stefan Kotromanić, sin kćeri Dragutinove bio je i ostao je do kraja života svoga vere pravoslavne, i ako je papa mnogo nastojao da ga obrati u svoju veru. Pravoslavan je bio i brat njegov Vladislav, a uz njih i mnoga vlastela bosanska, koji su u društvu s Bogomolima uspešno se opirali prevlasti ugarskoj i propagandi rimskoj. A ovo snaženje Pravoslavlja u Bosni potpomognuto je osobito za vreme bana, potonjeg prvog kralja bosanskoga Tvrtka I. (1353.–1391.), koji je sklopio savez sa knezom Lazarom, svladao Nikolu Altomanovića i zadobio jedan deo stare Raške, koji beše u vlasti toga vlastelina. — Tom prilikom pala je pod Bosnu i pravoslavna Dabarska Episkopija, koja je imala sedište u oblasti Dabru, a u manastiru Banji blizu Višegrada. Dabarski episkop dobio je tada zakonitu vlast i nad celom Srpskom Pravoslavnom Crkvom u Bosni, te je odmah razvio plodonosan rad u korist Pravoslavlja. Osim toga, Tvrtko je, kao potomak po ženskoj lozi kralja Dragutina, išao i zatim da nasledi srpski raški presto porodice Nemanjića, kada je ova s carem Urošem 1371. izumrla. Stoga je obilno pomagao Pravoslavlje i 1377. na grobu Sv. Save u Mileševi dao se krunisati za kralja Raške i Bosne...

No još više počeo se umnožavati broj Pravoslavnih u Bosni kada su Turci, posle nesrećne bitke na Kosovu Polju, otpočeli svoja prodiranja i pljačkanja po južnim Srpskim Zemljama. Tada su mnogi iz Raške sklonili se u Bosnu i tamo ostali. Te seobe bivale su docnije sve češće, te je već pred pad Bosne znatan broj Pravoslavnih nalazio se u Bosni. Dabarski episkop postao je tada mitropolit i neko vreme imao je stolicu u Mileševi, kao vrhovni starešina Bosanske i Hercegovačke Pravoslavne Crkve. A još ranije Zahumska Episkopija, koju je osnovao Sveti Sava na Stonu, prenesena je bila u zadužbinu Nemanjina brata Miroslava — u Petrov manastir na Limu u Belom Polju... — S padom Pećske Patrijaršije došla je uskoro i cela Srpska Pravoslavna Crkva u Bosni i Hercegovini, kao i sva ostala Srpska Crkva, pod vlast ohridskoga arhiepiskopa, da docnije uđe u sastav obnovljene Pećske Patrijaršije i dobije konačnu organizaciju.

9. Manastiri i kaluđeri. — Videli smo, kako se kod nas odmah s pojavom Hrišćanstva pojavilo i monaštvo po vizantijskom obrascu te se najjače razvilo po Maćedoniji, a naročito oko Prespanskog i Ohridskog Jezera. Docnije nešto javlja se ono sve više i u centralnim Srpskim Zemljama, a osobito u dolini Lima, koja beše središte prenemanjićske Srbije. U Šopluku međutim, — u kraju između Vardara, Strume i Morave razvio se naročito pustinjački oblik monaštva. Tu se kao prvi veliki asketa pominje Sv. Jovan Rilski († 946.), kome je 1333. g. obnovio manastir čuveni Dušanov vojvoda Hrelja te se tamo i danas vidi 25 m. visoka Reljina Kula. Relja je tu i umro, kao monah Hariton. Docnije je Rilo opravila i carica Mara, ćerka Đurđa Brankovića, te 1469. prenela u nj’ i telo Sv. Jovana Rilskog iz Trnova, gde se tada nalazilo... Iz XI. i XII. veka su čuveni pustinjaci Sv. Prohor Pčinjski sa Ovčeg Polja, Sv. Gavrilo Lesnovski kod Kratova i Sv. Joakim Sarandaporski u planini Osogovu... U XIV. i XV. v. ima pustinjačkog života i u zapadnim krajevima našim, a naročito oko Prizrena i Peći. Iz toga su doba Sv. Petar Koriški u gorama prizrenskim i Sv. Janićije Devički iz planine Devič severno od Peći. A i u severo-istočnom kraju Srbije toga vremena bio je prilično razvijen pustinjički život, naročito po planini Mojsinju kod Stalaća, u Resavi i Podunavlju. To su bili većinom strani kaluđeri, koje je narod nazivao Sinajcima. A najznatniji među njima behu isposnici sv. Romil, rodom Vidinac, u Ravanici, Sv. Grigorije od Smirne u Gornjaku i Sv. Zosim u Tumanu kod Golupca. — Za ovog poslednjeg se priča, da ga je u šumi nehotice ustrelio Miloš Obilić, čiji dvor beše tobože u obližnjem selu Dvorištu; pa je Miloš i podigao manastir Tuman, da bi pokajao taj greh. Po narodnom predanju u samom Mojsinju bilo je tada oko 50 bogomolja; a i danas se tu, na relativno malom prostoru, nalazi 25 crkava i crkvišta. I iznad manastira pećskog u klisuri ima osam pećina, u kojima su negda pustinjaci stanovali. Takvih pećina nalazi se gotovo po svima krajevima našim u blizini većih manastira...

Pravi manastirski kinovijski ili zajednički kaluđerski život, koji su u južnim oblastima našim već u XI. i XII. v. Grci znatno razvili, u središnjim krajevima počeo je snažnije da se razvija tek od Nemanje, pa je u XIV i XV, v. došao do vrhunca svoje moći. Najznatniji manastiri behu carski manastiri ili lavre sa stavropigijskim samoupravnim pravima. — Prvi takav manastir beše Nemanjina Studenica, sa lepom crkvom od bela mramora. Nju je Nemanja podigao sebi za grobnicu. A ostali Nemanjići nisu, po primeru vizantijskih careva, načinili tu Mauzolej, u kome bi se svi saranjivali, već su dizali sebi nove zadužbine.^[5] Tako je postala Žiča Prvovenčanoga, Mileševa Vladislavljeva, Sopoćani Uroševi, Banjska Milutinova, Dečani Stefanovi, Arhanđel kod Prizrena — Dušanov i drugi; pa i Ravanica Lazareva i Manasija Stefanova u Resavi.

Starešine ovih manastira zvahu se veliki igumani, a iguman Studenice nosio je još i naslov veliki arhimandrit, jer je Sv. Sava bio prvi arhimandrit toga manastira. U redove carskih manastira naših ubrajao se i Hilandar u Svetoj Gori. Igumana za te manastire biralo je samo bratstvo manastirsko na predlog vladaočev, arhiepiskop ili patrijarh proizvodio ga je u čin, a vladalac, na svečanoj službi, lično ga je uvodio u to dostojanstvo time, što bi mu predao palicu ili žezao i poljubio ga. — Ugled tih igumana bio je vrlo velik i na državnim saborima oni su sedeli, po redu starešinstva, za posebnim stolom odmah iza episkopâ. Uz to su ti manastiri potpuno izuzeti bili od episkopske vlasti, pa su starešine njihove kako u samom manastiru, tako i po selima i zaseocima svojim, vršili potpunu sudsku vlast nad svima, — izuzevši samo neke naročito velike krivice za koje se išlo direktno na vladaočev sud. A sela i zaselaka imao je svaki taj manastir dovoljno, jer su im osnivači darivali za izdržavanje mnoge zemlje, gotovo čitave oblasti, — metohije sa mnogobrojnim selima, zaseocima, vinogradima, vodenicama, pčelinjacima, šumama i pašnjacima...

Ti veliki spahiluci davali su manastirima velike prihode, pa je i broj kaluđera bivao u njima vrlo velik. Pokatkad iznosio je u nekima i po nekoliko stotina, a propis je bio, da se na 1000 kmetskih kuća može izdržavati samo 50 kaluđera. Stoga su mnogi monasi mogli bezbrižno živeti i baviti se molitvom, naukom i prosvetom.

Manastirima je mnogo dizalo ugled i to, što su tada u kaluđere išli i vladalački i vlasteoski sinovi, pa i sami vladaoci, a većina tih kaluđera živela je primernim životom i odlikovala se dubokom pobožnošću, iako kod nas nikad nije bilo onog preteranog istočnog anahoretskog, asketskog života, kakav posle i u Rusiji sretamo.

Druga vrsta manastira naših behu episkopski dvorovi. — U njima je bilo sedište episkopa, mitropolita, arhiepiskopa i patrijaraha naših. Najstariji takav manastir bio je u Rasu, sa crkvom sv. apostola Petra i Pavla, gde je bila i prva srpska pravoslavna episkopija. Nalazi se i danas severno od Novog Pazara, pri ušnu Deževe u Rašku. Taj manastir beše centar crkvenog života u Srbiji, sve do osnivanja samostalne arhiepiskopije (1219.). Tu je Nemanja primio Pravoslavlje, tu okupio i prvi sabor protiv Bogomola, pa se tu na saboru i prestola odrekao. Episkopi raški sedeli su u njemu za sve vreme državne samostalnosti naše, a manastir je pojao još i sredinom XVIII. v. Docnije tek obrnuše ga Turci u svoj vojni magacin. — Takovih episkopskih manastira bilo je koliko i eparhija a najznatniji su Žiča, Peć, Gračanica i Moravski Gradac (Arilje). U njima nije bilo igumanâ, jer je sam episkop bio starešina manastirski.

Ostali manastiri behu eparhijski i ktitorski. — I među njima su mnoge sagradili ili obnovili vladaoci naši ili njihove žene, a druge podigoše vlastela, episkopi, kaluđeri i narod. Ktitori ili osnivaoci imali su naročita prava u manastiru. Oni su Tipikom propisivali unutrašnji red i postavljali igumana; za života imali su počasno mesto, a posle smrti grob u manastirskoj crkvi. Uz to je manastir dužan bio, da stalno pominje, kako za života tako i posle smrti, ktitora i njegove u molitvama svojim, a naročito na dane, koje je on posebno odredio. Još su ktitori imali pravo, da svoj manastir dadu u metoh kome drugom manastiru. To su osobito činili vladaoci, davajući manje manastire Hilandaru, Jerusalimu i drugima tako, da su ti metosi dužni bili polovinu pa i dve trećine, svojih godišnjih prihoda pretvoriti u novac i šiljati onom manastiru, kome su priklonjeni.

Unutrašnji život u našim manastirima ravnao se u glavnom po opštim crkvenim zakonima za kaluđere i ktitorskim naročitim propisima — tipicima. Starešina je bio iguman, a njega su u upravi pomagali za to izabrani starci, ikonom i paraikonom, eklisijarh i dohijar, koji je primao i ispraćao goste. Svi kaluđeri dobivali su odelo i potpuno izdržavanje u manastiru; u nekima imali su i malu godišnju platu u zlatu. Hrana je bila posna, bez mesa. Jeo se obično proseni hleb, varivo, sir i riba, a pilo se dosta vina, piva i medice; za rakiju se u to doba još nije znalo u našim krajevima U životu kaluđerskom umelo je da bude i nedostataka, pa je Dušanov Zakonik i u tom pogledu doneo nekoliko odredaba u korist dobroga reda i napretka manastirskog, a naročito: da kaluđeri i kaluđerice ne smeju živeti van manastira svojih.

Radi stalnog posta manastiri su naši razvili rečno i jezersko ribarstvo, kao znatnu privrednu granu, Ispočetka je i kod njih, kao i po celom narodu našem prevlađivalo stočarstvo, a docnije se sve više razvija zemljoradnja, te se češće pojavljuje i pšenični hleb.

Pored mnogih manastira naših behu docnije i skloništa za stare i iznemogle sirotane; a neki manastiri na glavnim trgovačkim drumovima, podizali su i svratišta za putnike. Tako znamo, da su episkopski manastiri Sv. Nikole u Dabru kod Priboja i Sv. Petra i Pavla u današnjem Bijelom Polju služili kao karavanske stanice Dubrovčanima krajem XIV. i početkom XV. v. Najposle oko nekih manastira razviše se tokom vekova i čitava mesta, varoši i gradovi. Tako su postali Bitolj, Čačak, Prokuplje, Arilje, Tetovo, Gostivar, Bijelo Polje, Cetinje, a možda i Peć, Đunis (Sv. Dionisije) i još neka druga mesta.

Mnogi kaluđeri naši bivali su visoki činovnici po vladarskim i vlasteoskim kandelarijama, pa su oni obavljali i skoro sve diplomatske poslove sa Vizantijom; a za odnošaje sa Zapadom upotrebljavani su obično rimokatolički monasi naše narodnosti iz Primorja. — Kruna je svagda u predstavnicima crkvenim gledala svoje prirodne saveznike protiv moćne vlastele; ali ipak nemamo ni jednog slučaja, iz doba državne samostalnosti naše, da su predstavnici Crkve učestvovali u bojevima i istakli se kao vojskovođe. Znamo samo za arhiepiskopa Danila († 1338), da je kao iguman Hilandara junački rukovodio obranu manastira od Katalana; a arhiepiskop solunski Jevstatije zapisao je, da su se Srbi kaluđeri, iz manastira Sv. Dimitrija u Solunu, 1185. g. odlikovali svojim junaštvom pri odbrani grada od Normana.

Ženskih manastira bilo je takođe u našoj Staroj Crkvi. — Prvi takav manastir poznat nam je kod crkve Sv. Gospođe u Kotoru, koji je pre 809. g. podigao vlastelin Andreacije za svoju ćerku Teodoru, koja se zamonašila. Zatim je bio kod crkve Prečiste u Krajini na Skadarskom Jezeru. Tu je, posle ubistva sv. kneza Vladimira (1016. g.) živela njegova udovica Kosara, ćerka maćedonskog cara Samuila. A i prva Nemanjina zadužbina, iz vremena pre 1168. g, beše ženski manastir Sv. Bogorodice u Toplici, nedaleko današnje Kuršumlije. — Tu je on, sa svojom ženom Anom, ustanovio zbor črnica i predao ga Ani da se stara o njemu. Izgleda, da je docnije i u Rasu osnovan ženski manastir, gde je Ana kao kaluđerica Anastasija provela poslednje godine života. A kneginja Milica, kao kaluđerica Jevgenija, sagradila je manastir Ljubostinju nedaleko Kruševca, u kome je okupila mnoge udovice kosovskih junaka. I sestra kneza Lazara Draginja, udovica čelnika Muse, podigla je ženski manastir u Kopaoniku kod Brvenika, gde je i umrla kao monahinja Teodosija (posle 1381.). A krajem XV. v. podigla je despotica Sv. Anđelija jedan ženski manastir kod Krušedola u Fruškoj Gori; dok je nešto docnije u udovičkom manastiru u Sremskim Karlovcima provela poslednje godine života Jelena, udovica vojvode Sv. Stjepana Škiljanovića... Pominje se još ženski manastir u Janjušu kod Leskovca 1499. g., a zatim Đenavija ženski manastir u Peći tokom XVI. v. No izgleda da je bilo mnogo više ženskih manastira i da su ti bili većinom pored znatnijih, muških. Tako se zna za kaluđerice kod Studenice, Sopoćana, Dečana i t. d. — Taj tip ženskih manastira pored muških prevlađivao je docnije za Turaka, a možda već i u Nemanjićsko doba...

U kaluđerice naše išle su većinom udovice i uopšte ženskinje, koje je život razočarao; ali turski putopisac Evlija Čelebija pominje i jedan čisto devojački manastir naš u tvrđavi grada Vučitrna na Kosovu. A u XIV. i XV. v. naročito su se mnogo monašile udovice srpskih vladalaca i vlastele. Neke od njih i dalje su živele u dvorovima svojim, kao što je to i u Vizantiji običaj bio. — Tako na pr. znamo za Jelenu Anžujsku, udovicu kralja Uroša I., da je skoro 40 godina provela kao kaluđerica na dvoru svome u Brnjacima. Tu je ona držala odličan pansion za devojke, u kome su obučavane knjizi i ručnim radovima, a po tom udavane. Šta više tu je Jelena otvorila i radionicu za prepisivanje knjiga, koje je onda poklanjala raznim crkvama...

Među kaluđerice ušla je i prva carica naša Jelena Dušanova, pa Jelisaveta Kraljevića Marka, Mara-Marina Vuka Brankovića, Teodora-Ksenija Đurđa Balšića, poslednja despotica u Srbiji Jelena-Hipomena Lazareva i mnoge druge. Ali je iajistaknutija među njima Jefimija, udovica despota Uglješe, za koju pisac njenoga vremena Konstantin Filosof iz XV. v. veli: da je bila vrlo otmena, odvažna, prisebna i veoma korisna kneginja — kaluđerica. Ona je život provela većinom u manastiru Ljubostinji sa kneginjom Milicom, gde je neobično mnogo umetnički vezla; a kad je trebalo bavila se i diplomatskim poslovima...

Bivalo je i kod nas slučajeva, da su neke vlasteoske žene i kćeri, morale da se kaluđere radi krivice svoga muža ili oca. Tako znamo, da se oko 1397. g. morala da zakaluđeri Vidosava rođaka knjeginje Milica, a supruga u pobuni savladanog srebničkog vojvode Novaka Zojića, sa svoje četiri kćeri, da bi spasle život njegov. — Radi toga morao se i on zakaluđeriti.

Unutrašnji život ženskih manastira ravnao se u glavnom po istim pravilima kao i u muškim. Razlike su bile samo u tom, što je bogosluženja obavljao naročiti duhovnik koji je bio mirski sveštenik ili starac iz kog obližnjeg muškog manastira, a monahinje su čitale i pojale za pevnicama. No monahinjama nije bilo dozvoljeno ni sve crkvene pesme pevati, a osobito ne prokimen, niti su smele ulaziti u oltar. — Inače su se kaluđerice naše, pored molitve i vaspitanja ženske dece, bavile još i raznim ručnim radovima; te nam se od njih sačuvalo nekoliko tako divno izrađenih vezova na crkvenim stvarima, da se i danas s njima ponosimo.

Prvi motivi, koji su pokretali vladaoce i vlastelu našu, da podižu veleljepne manastire i crkve behu religijsko-političke prirode. — Trebalo je, na ime, i spoljašnjom veličanstvenošću i lepotom, kao i unutrašnjim sjajem, uticati na dušu naroda, da se utvrdi u Hrišćanstvu i što radije okuplja u te onda još jedine škole, ne samo moralnog nego i kulturno-prosvetnog podizanja. Zato su crkve ukrašavane što se lepše moglo. Neke su od njih i spolja i iznutra obložene bile raznobojnim, često katkad kao staklo uglačanim mramorom, te pokrivane olovom i drugim metalom. A iznutra su sjale u zlatu, srebru i dragom kamenju razasutom po ikonama na ikonostasima, ćivotima svetiteljskim, kandilima, krstovima i drugim crkvenim stvarima. Uz to su svi zidovi bili ukrašeni odličnim slikarskim radovima, koji su živo predstavljali, sa pedagoškom tendencijom, najvažnije događaje iz Sv. Pisma i dalje crkvene istorije, naročito pazeći na ilustraciju Strašnoga Suda...

Iz istih razloga nabavljane su za manastirske crkve čitava telesa ili pojedini delovi njihovi od raznih svetitelja, kao i druge relikvije. — Tako na pr. znamo, da je već 809. g. kupljeno telo Sv. Trifuna za njegovu crkvu u Kotoru; 983. g. prenesen je Sv. Ahilije iz Larise u patrijaršijsku crkvu Male Prespe; 1072. g. odneli su Mađari ruku Sv. Prokopija iz Niša u Sremsku Mitrovicu, a 1167. g. povratio ju je vizantijski car Aleksije I. u Niš; u Đurđevim Stubovima u Rasu od XIV. v. nalazila se ruka Sv. Jovana Damaskina; a u HV. v. kneginja Milica prenaša iz Vidina, prvo u Kruševac a posle u Beograd, telo Sv. Petke i carice Sv. Teofanije; dok despot Đurađ Branković donosi 1453. g. iz Carigrada u Smederevo telo sv. jevanđelista Luke. I kralj Stefan Prvovenčani priložio je svojoj Žiči mnogo relikvija. — Tako: komad časnog drveta na kome je Hristos razapet bio; parče rize i pojasa Bogorodičina, deo desnice i glave Sv. Jovana Krstitelja, te delove i deliće moći svetih apostola, proroka, mučenika i drugih svetitelja. A u Dečanima se čuva kosa Hristova, koju je Sv. Sava dobio na dar od jerusalimskog patrijarha, i sunđer u koji je Sv. Stefan Dečanski kupio krv svoju kada su ga oslepljivali...

Uz to su nabavljane i čudotvorne ikone, a naročito ikone Majke Božije. — Tako znamo, da je u Beogradu već 1073. g. bila čudotvorna ikona Sv. Bogorodice, koju je tobože Sv. Luka naslikao. S njom je vizantijski komandant Beograda te godine izašao pred Mađare, kada su grad osvojili. Ona se pominje i docnije kao velika svetinja za Dragutina i Milutina, pa i za despota Stefana i posle njega sve do osvojenja turskog 1521. g. Za tim se spominje: Nerukotvorna Čudotvorica Crnogorska u manastiru Matejči kod Kumanova, Čudotvorica Gradačka u Čačku, Bogorodica Milostiva kod Strumice, Trojeručica u Skoplju i Hilandaru, kao i još neke druge.

A kako je veliko bogatstvo u zlatnim srebrnim i drugim dragocenim stvarima moralo biti po manastirima našim onoga doba, možemo bar donekle predstaviti kad znamo, da su Turci, porobivši u XV. v. Ravanicu Lazarevu u Resavi, odneli iz nje na 12 kamila raznih skupocenih predmeta.

Pored pomenutih motiva dizani su manastiri i iz pobožnosti, što je karakteristična crta Nemanjića. — Strah od Strašnoga Suda potresao je onda mnoge duše, pa se kao jedno od najpouzdanijih sredstava za spas duše, smatralo podizanje crkava i manastira, kao i prilaganje pobožnim ustanovama. Otud ih narod i naziva zadužbine... Neki su manastiri podignuti i kao izvršenje zaveta. Tako su postali Nemanjini Đurđevi Stubovi u Rasu, jer se zavetovao Sv. Đorđu da će mu služiti celoga života, ako ga oslobodi tamnice u koju su ga braća bacila; a gospodar Zete Ivan Crnojević podiže manastir Bogorodici na Cetinju, jer se u izgnanstvu zavetovao Bogorodici od Loreta, da će joj podići crkvu, ako mu pomogne da se povrati u svoju zemlju. Dušan opet prilažući dar Sv. Arhanđelu u Jerusalimu 1350. veli: da time on i žena stvaraju čeda besmrtna, kada im Bog nije dao da budu mnogočedni. — No pored tih motiva bilo je, nesumnjivo, i mnogo taštine, mode i želje za reprezentacijom.

10. Hilandar i Sv. Gora. — Kad je Sv. Simeun došao na Sv. Goru 1197. stanovao je neko vreme kod svoga sina Save u grčkom manastiru Vatopedu. Stoga su oni ovaj manastir lepo obnovili, ukrasili i bogato obdarili zlatom, srebrom i ikonama; a slično učiniše i sa manastirima Karakalom, Ksiropotamom i Filotejem, koji ih zato i danas nazivaju svojim drugim ktitorima... Međutim, obilazeći Svetu Goru došli su oni brzo na sretnu misao, da tu podignu jedan nov veliki manastir u kome će se srpski kaluđeri, u duhu istočnog pravoslavlja, obrazovati i spremati za uzvišenu prosvetiteljsku službu u svome narodu. Odmah su izabrali i mesto. — Jedan od najlepših položaja s leve strane, nedaleko od ulaza u Sv. Goru sa poluostrva Halkidike. Tu su ležale razvaline jednog starog grčkog manastira, koji su gusari orobili i razorili. Car vizantijski Aleksije III., tast Stefana Prvovenčanoga, ustupio im je rado to pusto manastirsko zemljište, te oni pomoću Stefanovom sagradiše veličanstvenu zadužbinu sebi i Narodu Srpskom 1198. g. To je čuveni manastir Hilandar — Lavlja Usta, koji sa svojim visokim zidovima i kulama, što ih je docnije podigao kralj Milutin, izgleda i danas kao kakova srednjovekovna tvrđava. — Ta utvrđenja podignuta su zbog gusara, koji su vrlo često dosađivali manastiru, te je pre toga kralj Dragutin, da im pomogne u odbrani, šiljao svoje seljake od Prizrena, da u Hilandaru čuvaju stražu na morskom pristaništu. A starešina kulâ zvao se bašta, te je bio monah kao i njegova vojska...

Sv. Simeun došao je u Svetu Goru sa nekoliko svojih vlastelina, koji se odrekoše vlasti i s njime se pokaluđeriše; a pored njih ubrzo se preseliše u ovaj novi manastir i mnogi Srbi kaluđeri iz raznih svetogorskih i drugih manastira. — Veliki župan Stefan obdario je odmah ovu novu zadužbinu sa zemljama u Srbiji i predao joj u baštinu mnoga sela; a car Aleksije III. dade joj naslov i prava carskog manastira... Sava je, međutim, odmah sastavio i Ustav ili Tipik, po kome se ima provoditi život u Hilandaru. — Time je on postao prvi zakonodavac za srpske, a donekle i za ostale slovenske kaluđere na Sv. Gori, jer su ta pravila i Rusi i Bugari usvojili.

Tako je Hilandar pod upravom Sv. Save brzo i bujno počeo da napreduje i cveta, te je postao srpsko kulturno ognjište u glavnom centru monaštva i vizantijske crkvene obrazovanosti. — Zato je on stekao velikih zasluga za Crkvu i Narod Srpski. U njemu su, na ime, obrazovani gotovo svi prvi arhiepiskopi i književnici naši; a stalno je ostao središtem prevodilačke književne radnje naše, pa je tu postalo i nekoliko originalnih dela stare srpske literature. Tu su ne samo mnoge knjige prevođene, pisane i prepisivane, nego i ikone slikane i razne druge crkvene stvari izrađivane, te u Srbiju i sve druge krajeve naše razašiljane... Zato su svi vladaoci naši veliku brigu o njemu vodili i bogato ga snabdevali svačim, a naročito sa zemljama, kojih je on imao više nego ijedan drugi srpski manastir, — samo da bi svoj zadatak čim bolje mogao izvršivati. A kada je nestalo srpskih vladalaca preuzeli su na sebe tu brigu, bar donekle, veliki ruski vladaoci, koji su mu 1556. g. darovali i Podvorje u Moskvi. Ali glavnu brigu o njemu preuzeo je na sebe sav Srpski Narod, koji je i od usta svojih umeo da otkine, pa da dade Hilandaru i drugim manastirima, samo da bi ih održao kao čuvare vere n prosvete svoje, i sačuvao od obesti turske. Svesrdno su to činili i mnogi austrijski Srbi, dok im državna vlast nije to zabranila u drugoj polovini XVIII. v. A kada je početkom XIX. v. obnovljena Srbija, preuzela je ona odmah na sebe brigu o Hilandaru. I dok je svima drugim kaluđerima zabranila dolaziti u prošnju, tako zvanu pisaniju, nije hilandarskima. No kada je posle zakonom od 1847. g. pisanija u Srbiji konačno zabranjena, određena je Hilandaru stalna godišnja pomoć od 500 dukata. Osim toga Hilandar ima i danas u Nišu jedan svoj metoh, pod upravom jednog svog jeromonaha. — Uz to je Srbija uvek bila njegov zakoniti zastupnik kod Porte u Carigradu, pa je to i danas kod grčke vlade u Atini, dok se možda svetogorsko pitanje drukčije ne reši.

Hilandar se i danas smatra kao carski manastir i ubraja među pet prvih i najuglednijih svetogorskih manastira, čiji predstavnici u glavnoj upravi u Kareji mogu zauzeti predsedničko mesto. U njegovoj ogradi ima jedna velika i jedanaest manjih crkava. Ćelijâ posebnih ima 26, a kaluđera do 100; od kojih su tek oko 40 Srbi, a ostalo Grci, Rusi i Bugari. — Za Bugare je Hilandar takođe mnoge zasluge stekao, jer su baš glavni radnici na duhovnom preporođaju Bugara svoje obrazovanje većinom u njemu dobili...

Biblioteka Hilandarska beše najveća srpska biblioteka, te njoj imamo mnogo da zahvalimo, što su očuvani poneki domaći izvori za proučavanje naše prošlosti. — U njoj, kao i u celom manastiru, nalaze se sačuvani i vrlo mnogi predmeti naše stare lepo razvijene crkvene umetnosti...

U Hilandaru se čuva i jedna od najdragocenijih i najpoštovanijih relikvija na Sv. Gori. — To je ikona Bogrodice Trojeručice. O njoj postoji predanje, da je pripadala Sv. Jovanu Damaskinu († oko 754.) i da mu je na njoj zarasla, zbog obrane ikona, odsečena šaka. Stoga je on načinio od srebra šaku i prikovao je, kao treću ruku, na ikonu Bogorodičinu ... Iz Damaska prenesena je docnije ta ikona u Jerusalim. Tu ju je našao Sv. Sava, otkupio i doneo Hilandaru. A ovde se ona vekovima nalazi u večnoj svetlosti, jer oko nje stalno goru sveće i kandila. Uz to je sva obasuta dragim kamenjem te zlatnim i srebrnim poklonima.

Srpski vladaoci i narod bogato su darivali i druge svetogorske manastire sve do XIX. v. Osobito ih je obilno darovao car Dušan, kada je cela Sveta Gora došla pod njegovu vlast i on u njoj sa caricom 1347. neko vreme proveo. A despot Uglješa iz osnova je podigao grčki manastir Simonpetru oko 1370. g., jer mu je asketa Simon, koji se na tom mestu podvizavao, izlečio ćerku. U XIV. v. prešao je u srpske ruke grčki manastir Sv. Pavla i ostao čisto srpski do XVI. v. A Srba kaluđera bilo je dosta i po drugim svetogorskim manastirima sve do XVIII. v. Šta više, tokom XV. i XVI. v. izgledalo je kao da je Sv. Gora preplavljena Srbima, koji ulaze u sve svetogorske manastire, postaju igumani, pa ih često biraju i za starešinu — prôta cele Svete Gore. No od XVIII. v. zanos Srba za kaluđerskim životom naglo opada i opao je tako, da se često i u samom Hilandaru tek jedva po koji Srbin našao. Od XV. v. pomagali su Srbi mnogo i ruski manastir Sv. Pantelejmona na Sv. Gori; koji je imao i svoje metohe u Srbiji, a najrevnosniji njegovi pomagači behu poslednji despoti Brankovići.

Naši stari mnogo su poštovali i manastir na Sinaju. Car Dušan, hvaleći u jednoj povelji život monaha naših u manastiru Treskavcu kod Prilepa, na prvom mestu ističe Sinajce, pa onda tek Svetogorce. Zato je već od XIII. v. bilo u njemu i nekoliko Srba kaluđera, koji su tamo pisali i prepisivali razne knjige srpsko-slovenskim jezikom i šiljali ih u Otadžbinu braći svojoj. Taj manastir je bogato darovala i kraljica Jelena, sa svojim sinovima kraljevima Dragutinom i Milutinom, pa je čak i Bogomol herceg Stjepan Kosača, u polovini XV. v. poslao mu bogate darove po mileševskom mitropolitu Davidu. Stoga su Sinajci i za turskog ropstva održavali veze sa Srbima i dolazili po milostinju našim pretcima, koji su ih uvek lepo primali. U biblioteci sinajskoj i danas se čuvaju rukopisi, koje je srpski sereski mitropolit Jakov 1360. darovao sinajskim kaluđerima srpske narodnosti.

Najposle, carevi naši Dušan i Uroš darivali su mnogo i znamenite grčke meteorske manastire u Tesaliji. A osnivalac glavnog meteorskog manastira, Sv. Preobraženja, beše poslednji izdanak loze Nemanjića — monah Joasaf, sin cara Simeona Siniše Paleologa, brata Dušanova po ocu. — Po istočnom običaju u tom se manastiru i danas čuva njegova lubanja.

11. Prosveta i književnost. — I pre Sv. Save bilo je kod nas ponešto rada na prosveti i književnosti po maćedonskim i grčkim uzorima. Šta više izgleda, da su Bogomoli imali prilično razvijenu svoju posebnu književnost, čija je dela Nemanja dao spaliti. No sav taj rad u onim nesređenim državnim i verskim prilikama nije mogao biti od većega značaja. Pouzdano je međutim samo to, da je već do Sv. Save staroslovenski jezik i pravopis dobio kod nas srpsko obeležje i razvio se u srpsko-slovenski ili srbuljski književni jezik, a za pismo već poodavno beše uvedena ćirilica.

U prvo vreme razvijala se književnost naša vrlo sporo, a smetnja joj je bila i to, što još tada ne beše ni povoljnih sredstava za pisanje i raširivanje knjiga. Pisci i književnici morali su da se bore sa velikim teškoćama. Ne samo da nije bilo štamparija, nego još ni hartija ne beše ušla u običaj. Sve knjige pisane su na učinjenoj životinjskoj koži — pergamenu, koji je bio vrlo skup. Ali ipak iz tih najstarijih vremena mi imamo vrlo veštački napisanih knjiga, s bojadisanim ilustracijama i sa raznim drugim ornamentima rađenim često i srebrom i zlatom. I sve je to tako izrađeno, da se moramo diviti ne samo veštini, nego i volji i istrajnosti u radu naših starih pisaca i književnika. Primera radi pomenućemo samo Jevanđelje Nemanjina brata Miroslava župana zahumskog (1171.–1191). — To je ujedno i najstariji do sada poznati spomenik naše pismenosti.

Od glagolske pismenosti naše ostalo je samo nekoliko odlomaka; a od pismenosti naše na latinskom jeziku ostala su nam samo dva spisa, od kojih je jedan bez naslova i završetka. To je Hronika popa Dukljanina, kako se od XVI. v. naziva, a kompilovao ju je, po svoj prilici, neki sveštenik iz Bara u prvoj polovini XIII. v. Spis se deli na tri dela u kojima se iznose mahom nepouzdani podatci lokalnih tradicija o Hrvatima i Srbima, te o zetskom knezu Sv. Vladimiru i drugim zetskim vladaocima iz X.–XII. v. Drugi je spis napisao arhiepiskop barski Viljem Adam (1324.–1341. g.) kao uputstvo za put u Palestinu, sa opisom srpskih zemalja i kratkim pregledom istorije Raške države od početka XIII. v.

Kao kod sviju kulturnih naroda Srednjega Veka tako su i kod nas manastiri bili glavna prosvetna središta. — Uz muške i ženske manastire podizane su škole, u kojima se deca učila čitanju, pisanju i drugim nužnim naukama onog vremena. Učitelji su bili mahom kaluđeri i kaluđerice, kod nas zvani još črnci i črnice. No osim ovih manastirskih škola bilo je škola i u episkopskim dvorovima, kao i u vladalačkom dvoru i po domovima neke vlastele. A u doba prevlasti naše na Balkanu, za careva Dušana i Uroša, podigla se znatno i prosveta naša. Tada su otvorene mnoge škole po novim bogatim manastirima, a moćna vlastela dovodila je sa Istoka i Zapada spremne učitelje u dvorove svoje, da im decu vaspitavaju ili su decu šiljali na nauke u prosvetne centre Vizantije — Carigrad i Solun, kao i na Jadransko Primorje — Dubrovnik.

Tako je vlastela prva primala kulturu Istoka i Zapada, te je širila po Otadžbini svojoj. A širenju tih kultura mnogo su doprineli i razne zanatlije i trgovci, naročito Dubrovčani, koji se nastaniše po srpskim gradovima i trgovima ili putovahu po svima Srpskim Zemljama. — Od Dušanovog doba bilo je već i kod nas podesnijih sredstava za širenje književnosti. Tada već češće ulazi u upotrebu hartija, koja je u XV. v. gotovo sasvim istisnula skupi pergamenat.

Još se je prosveta i književnost naša razvijala osobito živo za despota Stefana Lazarevića (1389.–1427.). On je književnost vanredno pomagao, a i sam se njome bavio, prevađajući s grčkoga i pišući samostalne proizvode na srpskom jeziku. — Jedan njegov rukopis čuva se u Narodnoj Biblioteci u Beogradu pod br. 200.— U njegovo doba izvedena je i nova redakcija srpskog književnog jezika i pravopisa. Izveo ju je Konstantin Filosof prema grčkom pravopisu. On je bio učitelj i popravljač crkvenih knjiga na dvoru Stefanovu i prvi pisac o pravopisu srpskom. I dok su Hilandar, Studenica, Žiča i Peć, pored drugih manastira, bili glavna središta prve naše književnosti i prosvete, glavni centri ove nove književne škole naše postadoše resavski manastiri, a naročito Stefanova Resava, nazvana docnije po njegovu pesničkom nazivu Manasija. Tu je Stefan iz Svete Gore i iz drugih manastira doveo mnoge obrazovane kaluđere, da prepisuju, prevode i ispravljaju bogoslužbene i druge knjige. Stoga stari pisci i nazivaju Stefana srpskim Kirom, po bogatim darovima, Manasijom po slatkorečivosti i Ptolomejem po ljubavi prema knjizi... Izgleda, da je u to doba i Beograd, prestonica Stefanova, bio središte nekog književnog ili bar prepisivačkog rada, kada je vojvoda Radoslav mogao u Beogradu naručiti, da mu se prepišu 8 knjiga za njegov manastir Prečiste u Radešino, pa posle poslao prepisivača u sam manastir, da nastavi prepisivanje...

Rad na popravljanju prevađanju i prepisivanju knjiga nastavljen je i za despota Đurđa, koji se i sam lično mnogo interesovao za crkvenu književnost. Po jednom njegovom autografskom zapisu iz 1434. g. on je pročitao knjigu Lestvicu, koju je dugo tražio. Čitajući tu knjigu on je uvideo, da se prevodi te knjige ne slažu među sobom, te je u Carigradu i Sv. Gori našao nekoliko grčkih i slovenskih primeraka njenih. Onda je pozvao sebi u Smederovo neke odlične Svetogorce starce, te s njima i sa svojim braničevskim mitropolitom Savatijem seo, i posle mnogog truda, upoređenjem raznih prepisa i prevoda te knjige, sačinio svoj primerak...

Resavski prevodnici uživali su veliki ugled i docnije u narodu našem, te su njihova dela raznesena po celome Srpstvu. — Šta više, od XV.–XVII. v. njihov je uticaj bio opšti i pretežan ne samo po srpskim krajevima, nego i po celom pravoslavnom slovenskom Jugu.

Osnov jačem razvitku srpske književnosti, kao i prosvete u opšte, udario je Sv. Sava. — On je i sam dosta napisao; a glavna su mu dela: Život Sv. Simeuna Mirotočivoga, Tipici ili pravila za manastirski život u Kareji (njegovoj samačkoj ćeliji u Sv. Gori), Hilandaru i Studenici, te Zakonik za Srpsku Crkvu nazvani Krmčija. Ova je pod njegovim rukovodstvom prepisana na srpsko-slovenski jezik i kao zbirka opštih crkvenih zakona ima i danas vrednost, ne samo u celoj Srpskoj Crkvi nego i po ostalim Slovenskim Pravoslavnim Crkvama... Književnik je bio i brat Savin kralj Stefan Prvovenčani. On je takođe napisao Život Sv. Simeuna, ali mnogo opširniji od Savinoga i sa više obzira na njegov politički rad. Hilandarski kaluđer i odličan učenik Savin Domentian napisao je Život Sv. Save. To je naša najveća stara biografija. I on je napisao Život Sv. Simeuna. — Svi njegovi radovi prepuni su bogoslovskih ukrasa... Stoga je njegov Život Sv. Save preradio jedan drugi hilandarski kaluđer Teodosije, koji je napisao još i nekoliko drugih dela. Ovaj kaluđer nadmašio je svojim kitnjastim stilom sve prethodnike, te vele za njega da je najbolji stilista i najslađi pripovedač, upravo romansije srpski HIII. v. Zbog toga je bio i vrlo popularan; a njegova biografija Sv. Save smatra se kao jedno od najboljih dela cele naše stare književnosti.

U XIV. v. osobito su se odlikovali svojim književnim radovima arhiepiskopi Nikodim I. i Danilo II. Nikodim († 1324.) je preveo sa grčkoga Tipik Sv. Save Jerusalimskoga, u kome su izložena pravila za bogosluženja preko cele godine; a Danilo († 1338.) pisao je Živote kraljeva i arhiepiskopa srpskih do svoga vremena. Taj rad Danilov nastavili su docnije drugi do izbora patrijarha Jefrema 1376. — Još je iz ovoga veka znamenit književni radnik i mitropolit Kiprijan. On je krajem toga veka sa mnogim knjigama otišao iz Srbije u Rusiju i ruski istorici vele za njega: da je on prvi nanovo podigao zamrlu prosvetu u Rusiji. Bio je odličan propovednik i organizator Ruske Crkve. Preveo je i napisao mnoge knjige, a umro je 1406. kao mitropolit u Kijevu.

Iz XV. v. odlični su književnici Grigorije Camblak, Konstantin Filosof i Pahomije Logotet. — Grigorije je došao iz Bugarske u Srbiju, koja beše poslednje utočište Pravoslavlja na Balkanu posle pada Bugarske pod Turke. No on je već 1409. takođe otišao u Rusiju, gde je postao mitropolit. Pisao ja mnogo bugarskom i ruskom recenzijom; a srpski je napisao samo Prenos Sv. Petke u Srbiju i Život Sv. Stefana Dečanskog. Ovo potonje delo ubraja se među najbolja dela naše biografske književnosti. Poznati nam Konstantin Filosof napisao je pored dela O pravopisu i Život despota Stefana Lazarevića, po nalogu pećskog patrijarha Nikona. To je najbolje istorijsko delo naše stare književnosti. A kaluđer Pahomije otišao je takođe s mnogim knjigama našim u Rusiju, gde se proslavio svojim književnim agiografskim radovima. Njega ističu Rusi kao jednoga od najplodnijih pisaca stare Rusije...

Osim ovih istaknutih pisaca naših bilo ih je i mnogo drugih, koji su prevodili sa grčkoga razna dela crkvene književnosti i pisali živote prvih naših svetitelja, iz vremena pre Nemanjiva, ali im imena nisu sačuvana. — Tako su osobito zaslužni nepoznati pesnici, koji su prvi put od X.–XIV. v., a po drugi put krajem XIV. v., preveli gotovo svu vizantijsku crkvenu poeziju. Tada je prevedeno i nekoliko apokrifnih spisa Staroga i Novog Zaveta, kao: Protojevanđelje Jakovljevo, Nikodimovo i Tomino, te dela i poslanice apostolske i t. d. Osobito su mnogo prevođena dela koja se tiču monaštva i njegova života; a zatim i propovedi, naročito Jovana Zlatoustoga i Grigorija Nazijanzina. Zlatoustove propovedi sačuvane su u nekoliko velikih rukopisa iz XIII., XIV. i XV. v. Među agiografskim spisima stranih svetitelja najviše se nalazi u rukopisima: Život Sv. Đorđa, Sv. Pavla Kesarijskog, Aleksija Čoveka Božijeg, Marije Egipćanke i Sv. Petke. A od domaćih svetitelja imamo iz ovoga doba: Život Sv. Konstantina (Ćirila) i Život Sv. Metodija; a za tim: Živote Sv. Jovana Riljskog, Sv. Jovana Vladimira, Sv. Nauma učenika Metodijeva i t. d.

U XIV. v. prevodili su nepoznati pisci i t. zv. Hronike, u kojima se izlaže stara jevrejska, rimska i grčka istorija; a pod kraj toga veka pojaviše se i srpski Letopisi, u kojima su pored ostaloga kratkim crtama beleženi važniji događaji iz života Srpske Crkve i Naroda. A prevođena su i druga dela svetovne književnosti, kao romani i pripovetke o Trojanskom Ratu, Aleksandru Velikom i t. d. — Među pripovetkama od osobitoga je interesa Fisiolog. U njemu su izložene priče o raznim životinjama i o njihovim vrlo često basnoslovnim svojstvima. Te priče obično završuju hrišćanskom poukom, koja im daje karakter crkvene propovedi, te su po svoj prilici i čitane po crkvama...

Od te najstarije pismenosti i književnosti naše ima i danas dosta očuvanih rukopisa, na koži i hartiji, po raznim našim i stranim knjižnicama, gde se čuvaju kao velike i retke dragocenosti.

12. Crkvena umetnost. — Stari su Srbi pokazivali snažan osećaj i jak smisao za lepotu. Stoga su i narodni predstavnici naši, još u doba utvrđivanja Hrišćanstva među našim pretcima, umeli često da odaberu i u svoj narod presade i ono, što je najlepše i najukusnije bilo u umetnosti vizantijskog Istoka, a donekle i latinskog Zapada. A tokom vekova unosili su oni sve više i svoga narodnog duha, ukusa i smisla, kako u arhitekturu i skulpturu, tako i u slikarstvo, rez, vez i druge veštine...

Najslavnije doba naše crkvene umetnosti beše u vreme naše najveće političke i ekonomske moći, a naročito za Milutina, Dečanskoga i Dušana. — Tome je mnogo doprinelo i odlično rudarstvo, koje se u centralnim oblastima našim od polovine HIII. v., pod vođstvom Sasa iz Cipsa u Ugarskoj, tako snažno razvijalo, da je Srbija već za kralja Milutina (1282.–1321. g.) smatrana jednom od najbogatijih zemalja, po rudnom i ekonomskom blagu uopšte. A Vizantijac Teodor Metohit, posetivši kraljev dvor u Skoplju, sa zanosom je opisao lepotu njegovu, naročito ističući — da mu je sav nameštaj od zlata i srebra, te da i sve odelo kraljevo treperi u zlatu, biseru i dragom kamenju... Razume se, da se to bogastvo moralo odraziti i na zadužbinama naših vladalaca i vlastele, kao i na unutrašnjem ukrasu njihovom. Pa zato najveličanstvenije i po tehničkoj obradi najlepše crkve naše i potiču iz toga vremena.

Arheologija je kod nas još vrlo mlada nauka, te osim građevinarstva nije dospela da ispita dovoljno na slikarstvo, ni vajarstvo, kao ni ostatke iz oblasti metalurgijske i konfekcijske umetnosti. Sve je tek u početku. Stoga je nemoguće dati dobru i tačnu sintezu naše crkvene umetnosti; te ćemo se ovde upoznati samo sa kratkim pregledom svih grana starih naših veština. — No pre nego što pređemo na taj posao valja nam naglasiti, da je stara crkvena umetnost naša uvek bila ponos, pa čak i gordost celoga našeg naroda, koji ju je i u pesmama svojim opevao; a letopisac XV. v. dao je izraza ne samo svome ushićenju nego i uverenju svojih savremenika, kada je zapisao: „Prizrenske crkve patos, dečanska crkva i pećska priprat, banjsko zlato i resavsko pisanie ne obretaet se nigdeže."

Građevinarstvo. — Prve hrišćanske crkve naše postale su većinom od starih rimskih i vizantijskih građevina, koje su naši pretci zatekli kad su naselili ove zemlje. Ali su sve te građevine tokom vremena, pod raznim uticajima, sasvim propale ili tako prezidane da se karakteristični tragovi njihovog prvobitnog oblika obično i ne opažaju. Uz to je u centralnim oblastima našim prevlađivao više uticaj Zapada, dok je u južnim i istočnim krajevima gospodario uticaj vizantijski. Zato se u Maćedoniji i sretaju crkveni spomenici gotovo isključivo u vizantijskom stilu; dok u Staroj Raškoj prevlađuje romanski stil, preudešen, uticajem vizantijskim, za potrebe pravoslavnog bogosluženja; a u Pomoravlju razvio se krajem XIV. i početkom XV. v. posebni srpsko-vizantijski stil.

Najstarije crkve naše predstavlja episkopska crkva Sv. Petra u Rasu. — Ona je okrugla građevina nezgrapnih oblika, debelih zidova i zapletenih mračnih hodnika. Lako je moguće, da je pre bila mnogobožački hram — kumirnica; a predanje hoće, da ju je sagradio još apostol Tit. Međutim, po obliku svome, slična je samo rotondama Sv. Donata u Zadru i Sv. Đorđa u Solunu, koje se ubrajaju u najstarije hrišćanske hramove. Iz vrlo su davnog doba, po svoj prilici iz rimskog, i crkve Sv. Nikole u Đunisu, četrdeset mučenika u Varvarinu i još neke druge. A u razvalinama crkvice u selu Drenovi kod Prijepolja nađeni su latinski natpisi iz IX. v.

I vasilički stil bio je zastupan u našem građevinarstvu. — Takova je bila crkva Sv. Prokopija u Prokuplju, očuvana crkva u Nagoričanu kod Kumanova i druge. Njemu pripadaju i niske četvorouglaste crkvice oko Studenice, a naročito u Godoviću i Železnici. Šta više, i neke crkve podizane u XIX. v., a naročito u Nišu i Pirotu, imaju vrlo stare vasiličke modele s ginekejem — odeljenjem za ženske — na gornjem spratu.

Vizantijski stil zastupan je kod nas vrlo mnogo, ali su crkve podignute u tom stilu većinom iz doba grčke vizantijske prevlasti u južnim oblastima našim. — Zidane su obično crvenim opekama, između kojih je u pravilnim redovima naizmence, slagan kamen koji je katkad i tesan bio, ili bigor, krečnjak i peščar. Gde su zidovi od samih opeka bili, tu je naizmence, metan red lepa, debeo kao i opeka; te se i time postizavao priličan estetski efekat. Na nekima je sve to tako veštački izrađeno, da spoljašnji zidovi crkava i danas izgledaju, kao da su od krupnog mozaika izrađeni... Te su crkve obično imale po jedno ili pet kubeta, a neke po dva i tri. Kubeta su većinom spolja osmougaona, a iznutra kružne osnove kao i apside. Kube crkve u Ježevici kod Kraljeva razlikuju se od ostalih u tome, što je sasvim plitko i bez prozora, kao na vizantijskim crkvama pre VII. v. — Među crkvama ovoga stila jedan od najotmenijih vizantijskih spomenika iz XI. v. u našim krajevima jeste razorena crkva Matejič kod Kumanova, a interesantna je građevina i prilično dobro očuvana crkva sa 5 kubeta Sv. Pantelejmona u selu Nerezi kod Skoplja, sagrađena 1164. g.

Krajem XIII. i tokom XIV. v. podigli su ili obnovili u tom stilu mnoge crkve i vladaoci i vlastela naša po južnim krajevima. A najizrazitiji je i ujedno najbolje očuvani primer čistog vizantijskog stila u nas crkva manastira Gračanice na Kosovu kod Prištine, koju je iz temelja obnovio kralj Milutin. — Ona je vanredno vitkih razmera, arhitektonsko-estetski skoro savršena i upravo živopisna. I crkva Pećske Patrijaršije građena je u tom stilu, sa vrlo prijatnom unutrašnjošću, ali nema estetske spoljašnjosti. — Ona se sastoji od tri uporedo položena i zidovima spojena hrama, od kojih svaki ima po jedno kube.

Romanski stil ima kod nas mnogo više dobro očuvanih crkava iz vremena Nemanjića. Ali on nije mogao da bude tako prosto presađen nama kao stil vizantijski, jer je zbog pravoslavnog načina bogosluženja valjalo ga u unutrašnjosti prilagoditi toj potrebi i kombinovati sa oblicima vizantijskim. Zato se taj stil kod nas ogleda mahom samo u spoljašnjim plastičkim arhitektonskim ukrasima, strukturi zidova i ostaloj tehničkoj obradi. — Tako su na crkvama toga stila svi spoljašnji zidovi izvedeni većinom od uglačanog kamena, a bogata ornamentika osobito je razvijena oko portala i vitkih, dvodelnih i trodelnih prozora. Crkve ovoga stila imaju obično samo jedno kube, a gradili su ih većinom neimari sa našeg Primorja.

Nemanjina je Studenica prva znatnija crkva romanskog stila u našim zemljama. — Ona je izrađena od belog izglačanog mramora sa tehnikom, koja je ravna najsavršenijoj tehnici onovremenih neimara Dalmacije i Italije. Ima osobito bogatu romansku ornamentiku u mramoru oko prozora na oltaru i oko južnih vrata. Banjska crkva kralja Milutina beše najlepša i najbogatija građevina ovoga stila u Srbiji, ali već davno leži polurazorena severno od Kosovske Mitrovice. Spolja je sva obložena belim i crvenim mramorom, te modrim serpentinom, koji su do sjajnosti uglačani; a vrata, prozori, stubovi i svi arhitektonski delovi izrađeni behu od belog mramora. Visoki Dečani Stefanovi jesu najveća i najviša crkva naša. Do vrha kubeta ima 25 m. Izrađena je u sjajnom belom i šareno-crvenkastom mramoru, a pervazi, kapiteli i svi drugi ukrasni delovi s polja i unutra izrađeni su iz mramora belog. Znamo i za ime njena neimara. Beše to Vid iz Kotora, kaluđer rimokatoličke male braće. Za Dušanov Sveti Arhanđel kod Prizrena kazuju, da je s umetničke strane nadmašio bio Dečane, ali je bio niži i slabijeg rada u mramoru. Njegove razvaline i danas su impozantne, iako je glavna građa još krajem XVI. v. upotrebljena za Sinan-pašinu džamiju u Prizrenu. I Žiča je pretežno romanskog stila, sagrađena od polutesanog i lomljenog kamena, ali je više puta prepravljana.

Gotski stil nije imao primene u našim zemljama, ali se njegov uticaj opaža na crkvi manastira Gradca, koju je krajem XIII. v. obnovila kraljica Jelena Anžujska. Ta crkva je mešavina vizantijskog, romanskog i gotskog stila. Izgleda, da su je obnovili francuski neimari iz Provansa. Sagrađena je od sige, a vrata i prozori obloženi su uglačanim mramorom. Kube joj je osmougaono i s polja i iznutra, kakovog inače nigde u Srbiji nema. A tragovi gotike opažaju se jasno: u potpornim stubovima, šiljastim lukovima, svodovima i kapitelima. — Zanimljivo je, da je Jelena pri obnovi Gradca upravo obasipala radenike zlatom, kako veli stari letopisac, samo da ne bude negodovanja među njima. Danas je crkva u razvalinama.

Srpsko-vizantijski stil razvio se u doba propadanja srpske državne samostalnosti. — Knez Lazar i njegovi naslednici ne behu tako bogati kao Nemanjići, pa nisu mogli dovoditi skupe neimare sa Primorja i iz Vizantije (Carigrada i Soluna), te su im zadužbine gradili domaći neimari po svojoj zamisli. A među ovima izgleda da se najviše istakao Rade Borović, poznati u narodnoj pesmi Rade Neimare, koji je sagradio manastir Ljubostinju zadužbinu kneginje Milice a možda i još koju crkvu toga vremena. — Lako je moguće, da je on bio predstavnik čitave jedne graditeljske škole, koja je stvorila nov period u istoriji naše arhitekture.

Glavna je karakteristika ovoga stila: vizantijska osnova sa jednim ili pet kubeta (Ravanica i Manasija) i gotovo ista struktura zidova — bojadisan kamen i opeka naizmence ili sam kamen; a uz to vrlo bogata plastična ornamentika, koju crkve čisto vizantijskog stila nikako nemaju, a romanske je imaju na svoj način. Ova ornamentika, u kojoj se najviše ogleda specifično srpsko shvatanje umetnosti, vrlo je ukusna; ali građevine ovoga perioda iako su vrlo živopisne, sravnjene sa Nemanjićskim, mnogo su slabije tehnike, skromnijih dimenzija i bez preciznosti u izradi zidova.

Najstariji spomenik ove vrste, jeste Lazarica crkva u Kruševcu; a tehnički su najbolje izrađene Manasija i Kalenić despota Stefana. Manasija je ujedno i najveća građevina ovoga stila, lepih vitkih razmera, od tesanog i glatko obrađenog kamena. A Kalenić je originalna i značajna građevina skromnih dimenzija, ali lepih razmera i vrlo živopisna izgleda. Građena je od žutog peščara, crvene opeke i sivog lepa; a i ornamentisana je više od ostalih. I Lazareva Ravanica, kao i Miličina Ljubostinja, imaju znatnu umetničku vrednost, iako nisu toliko efektne.

Sa propašću srpske državne samostalnosti propade i ovaj stil, i ako se još neko vreme održavao u novim srpskim krajevima preko Dunava i Save, gde se podigoše mnoge crkve i manastiri. Ali je do nas ostalo samo nekoliko slabih primera toga stila, pa i to u prepravljenim oblicima. — Najviše se opaža kod manastira Orahovice u Slavoniji i kod manastira Hodoša u rumunskom Banatu.

I pustinjaci, zvani Sinajci, iz XIV. i XV. v. ostavili su nekoliko crkvica, koje se po stilu znatno razlikuju od ostalih naših crkvenih građevina. — One su građene u obliku krsta, obično na sklonitim i teško pristupačnim mestima, te izgledaju kao kakove mračne peštere. Takove su na pr. Gornjak, Tuman, Sv. Nestor kod Đunisa i dr.

Manastirske zgrade behu takođe često od znatne umetničke vrednosti — čitave palate. Ali su nam od njih očuvani samo neznatni ostatci; jer obično ne behu od tvrdog materijala, pa su lako paljene i razoravane, kako za turskog osvajanja tako i docnije. — Manastiri su uvek ograđeni bili četvrtastim ili poligonim zidom. U sredini ograde bila je crkva, a uz zidove, docnije i na samim zidovima, podizane su ćelije za stanovanje kaluđera. Na ulazu u manastir obično su bile jedna ili dve kule (stubovi ili pirgovi, kao što su na pr. Đurđevi Stubovi, — manastiri kod Berana i u Rasu) za obranu od neprijatelja. Kule su četvrtasta oblika i imale su u sebi crkvicu za branioce. Pod samom kulom ili uz nju bila su dobro utvrđena manastirska vrata, o kojima je naročiti vratar brigu vodio... — To je bio tipičan oblik manastira po celom Istoku od najstarijih vremena. pa je prešao i k nama; a postao je po uzoru klasičkih gradova.

Od svih manastirskih utvrđenja i gradova najveći i najlepši beše grad oko crkve manastira Manasije. On ima 12 višespratnih kula i jednu redu i tu uz reku. Unutrašnja dužina gradskog zida iznosi 330 m., a spolja pored zida vodio je sakriven put, ograđen niskim zidom, ispred koga je rov dubok 5 m. — Osim toga očuvana je tu i trpezarija ili knjižnica manastirska. Trpezarija je uvek bila najznatnija manastirska zgrada, koja je znatno odvajala od ostalih. Bila je obično u obliku krsta s apsidom ili kvadratna, te je redovno i oslikana bila freskama. — Uz neke manastire bile su još posebne zgrade za goste zvane stranoprijemnice ili gostare, a i bolnice.

Zidane zvonare u ovo doba behu još vrlo retke, a i zvona ne behu svuda u običaju. — Prva naša zvonara za koju znamo beše ona, što ju je početkom XIII. v. dao sagraditi kralj Stefan Prvovenčani uz crkvu Sv. Trifuna u Kotoru; a u Sv. Gori najstarija je zvonara Vatopedska, koja je sagrađena tek 1427. g. U isto vreme građeni su manji četvorouglasti (Kruševac), pa i osmougaoni (Mala Studenica), zvoniik na samim crkvama nad zapadnim vratima; a pokatkad su i manastirske kule upotrebljavane za zvonike...

Slikarstvo. — Ova grana crkvene umetnosti naše razvijala se vrlo snažno kroz celo vreme državne samostalnosti; a prvi joj predstavnici behu svetogorski i solunski zografi — slikari, živopisci ili ikonopisci. U Solunu je, zbog blizine Sv. Gore, već u XII. v. vanredno negovana ova veština, te su naši stari još i mnogo docnije pored svetogorskih i solunske slikare pozivali, da im popisuju ili pišu — slikaju najbolje hramove. — Tako na pr. znamo, da je to činio pećski patrijarh Mojsej Rajović 1722. g. za svoju katedralu...

Razume se, da su i kod nas ikone rađene mahom prema poznatom kodeksu ili zakoniku grčke pravoslavne ikonografije, koji je tokom vekova dopunjavan. — Ali su Srbi slikari u svoje radove unosili i ponešto samostalnosti i života, primajući uticaje i sa drugih strana. U opšte, kod naših slikara toga doba konstatovano je ne samo mnogo starih obrazaca, vek i novih originalnih radova svake vrste. Tome je doprinela znatno i ta okolnost, što je Srbija, za svoga prvog cvetanja, privlačila u svoje manastire mnoge odlične predstavnike slikarstva iz raznih krajeva Pravoslavlja, a nalazeći se u stalnim snošajima sa Dalmacijom i mletačkim oblastima, dobivala je i sa Zapada novijih i svežijih uticaja. Stoga su naši stari mogli da proizvode svoje umetnosti šalju ne samo na Atos, s kojim su uvek bili u tesnim vezama, nego i u Bugarsku, Bukovinu, Galiciju, Vlašku, Moldavsku, pa i u Rusiju.

Među srpskim slikarskim školama ovoga vremena najznatnija je bila Maćedonska škola iz kraja HIII. i prve polovine XIV. v. — Njeni najbolji radovi očuvani su u Matejiču, Gračanici, Nagoričanu i Markovu manastiru kod Skoplja. Radovi ti tako su odlični, da se mogu uporediti sa delima čuvenih Sijenaca na Zapadu. A poznat nam je i jedan predstavnik te škole — zograf Evtihije, čije je ime zabeleženo na jednoj nagoričkoj fresci 1317. g. U isto vreme opaža se i uticaj talijanskog srednjevekovnog živopisa, a osobito na slikama u Milutinovoj Maloj Studenici i na freskama u razorenoj crkvi sela Ljubotena u Skopskoj Crnoj Gori, koju je podigla ili obnovila vlastelinka Danica 1337. g. — Tu su ukočeni tipovi i likovi starih vizantijskih originala dobili dosta gracije i živosti. Tako je na pr. osobito živo prikazan Brak u Kani Galilejskoj i Strašni Sud... U docnijim radovima, a naročito za kneza Lazara i despota Stefana, oseća se taj uticaj sve više; jer je težnja za preporođajem naukâ i veštinâ — Renesans — iz Italije zahvatio i Srbiju. To se najlepše vidi na freskama u Manasiji. — Šta više, u isto doba opažaju se i znaci uticaja srpskog živopisa na novo talijansko slikarstvo...

Fresko slikanje beše najjača slikarska grana kod nas. — Freskama su ispunjeni bili svi zidovi naših starih crkava i trpezarija, ilustrujući obično vrlo lepo, sa religijsko-pedagoškom tendencijom, mnoge događaje iz Starog i Novog Zaveta, Crkvene Istorije i legendarnih Žitija Svetih... A za razdeobu slika po zidovima postojao je i stalan plan ili kanon, koga je u XIII. v. konačno utvrdio znameniti majstor Panselin iz Soluna. Po njegovim teorijama i tehničkim propisima sastavio je atoski kaluđer Dionisije u XV. v. jedan udžbenik pravila, koji i danas služi kao izvor za pravoslavnu ikonografiju. — Među mnogobrojnim sačuvanim freskama najlepše su one Maćedonske škole, a zatim u Maloj Studenici, Manasiji i Kaleniću.

Portreti ktitora crkvenih, njihovih porodica i rođaka, koji se nalaze u freskama po svima starim crkvama našim, imaju za nas neocenjenu vrednost. — Na taj su nam način očuvane slike gotovo sviju članova dinastije Nemanjića, njihovih naslednika na prestolu i mnogih drugih znatnih osoba iz naše prošlosti. A pošto su to, u velikoj većini, pravi savremeni portreti, rađeni po originalu, poslužiće oni neobično dobro za razna naučna istraživanja, a naročito o nošnji vladalaca naših i njihovih žena, vlastele i vlastelinki, arhiepiskopa i patrijaraha, episkopa, monaha i monahinja, pa i protomajstora — starih arhitekata, i drugih.

Prvi pomen o portretisanju ktitora po crkvama kod nas nalazi se u jednom napisu koji nam kaže: da je ban Kulin postavio svoj obraz u crkvi, koju je podigao pre 1204. g., ali je to nesumnjivo i ranije činjeno. — Ktitori su slikani obično stojeći, sa modelom svoje zadužbine u levoj ruci. No ima i drugih položaja. Tako na pr. u Studenici prikazuje jedna freska ženu Nemanjinu, monahinju Anastasiju, kako kleči i moli se pred Bogorodicom sa malim Hristom na krilu. Slična je freska u ohridskoj crkvi Sv. Klimenta; a predstavlja srpskoga dinastu Ostoju Rajakovića, gospodara od Kostura, kako se moli pred ikonom Bogorodičinom. U Gradcu opet, na ktitorskoj fresci, Bogorodica vodi kraljicu Jelenu za ruku i privodi je Hristu, da joj blagoslovi crkvu od koje mu Jelena prinosi model; a prate je muž njezin i Sv. Simeun-Nemanja. Ima i slika koje prikazuju kako se ktitor monaši ili drži u ruci ktitorsku povelju ili otvoren kovčežić s darovima. U Mileševi nalazi se freska s natpisom Obretenije mošti Sv. Stefana-Dečanskoga; a u Peći prikazano je umiranje arhiepiskopa Save II. U Morači opet ima iz docnijeg vremena freska, koja prikazuje zidanje toga manastira. — Ktitor Stefan, sin Vlkanov, sedi pred manastirom, a pred njim stoji arhitekt. U natpisu se kaže: da se Stefan savetuje s protomajstorom.

Osim toga u manastiru Dečanima ima jedna dobro očuvana vrlo živa freska jasnih, toplih boja, koja nam na originalan način prikazuje u prirodnoj veličini celu lozu Nemanjića, od Nemanje do cara Uroša. Visina je slike 6 m., a širina 2,55 m. Raspoređena je genealoški u obliku razgra-ntog stabla, koje se vidi iza Nemanje, koji je u dnu i kralja Dečanskoga, sa carevima Dušanom i Urošem na vrhu. Vladaoci su prikazani u celini, a ostali članovi porodice u poprsju. — Slabo uspele kopije ove slike nalaze se u Pećskoj Patrijaršiji i u Gračanici.

Od ikona rađenih na drvetu, a naročito na pločama od gipsa, mramora i metala, ostalo nam je samo malo primeraka. — Najstarije ikone na drvetu nalaze se u Ohridu. One su mahom od XI.–XIV. v., a prikazuju ponajviše Bogorodicu i Hrista.

Minijature su se kod nas razvile vrlo snažno kao ogranak vizantijskog slikarstva, ali sa mnogo originalnih osobina srpskog obeležja. Mnogima se nisu našle analogije ni u Vizantiji ni na Zapadu. Do sada je pronađeno nekoliko miniaturnih zbornika srpskih umetnika iz XII.–XV. v. U njima je mnogo sličica, koje su postale na osnovu samostalnog proučavanja Letopisâ i legendarnih Žitija. Takav je na pr. i ilustrovani srpski Psaltir iz XIV.–XV. v. u Minhenskoj Biblioteci. On se silno razlikuje od svih poznatih vizantijskih ilustrovanih Psaltira. Za njegove miniature utvrdili su stručnjaci: da su originalan srpski rad, pod uticajem koptsko-egipatskim, sirskim, vizantijskim i zapadnim; pa da je u tom pravcu stvorena i čitava škola miniaturista... Takovo je i čuveno Miroslavljevo Jevanđelje iz kraja XII. v., sa arabeskama i teratološki ukrašenim inicijalima od prepletenog bilja, čudovišnih životinja i ljudskih figura. A Jevanđelje iz 1428. g. tako je lepo i vešto ukrasio sličicama i vinjetama miniaturni slikar Radoslav, da služi na čast ondašnjoj našoj umetnosti.

Mozaika po zidovima nije u nas bilo. — Ostalo nam je samo nekoliko primeraka odličnog mozaika po crkvenim podovima. Tako je upravo remek delo te vrste morao biti patos u Dušanovu Sv. Arhanđelu kod Prizrena, kada ga letopisac na prvom mestu spominje među znamenitostima srpskim, kojima u svetu nigde para nema. A znamo, da je po tehničkoj izradi zaista odlično delo patos u priprati crkve u Manasiji. On je sklopljen iz uglačanog belog i crvenog mramora, te modrog serpentina. Od umetničke su vrednosti i podovi u pećskim crkvama, koji su načinjeni od raznobojnih uglačanih kamenova, lepo raspoređenih u pravilne ornamentske figure. Još su i neki amvoni, u većim crkvama našim, koji su ravni s podom, vanredno vešto mozaički izrađeni u obliku zvezde. A u Dečanima upotrebljene su pri tom i olovne ploče, te su i svi spojevi olovom zaliveni.

Vajarstvo. — Ova veština nije negovana kod nas u njenim monumentalnim oblicima; ali imamo dosta vrlo lepih sitnijih primeraka te veštine, naročito reljefa i bareljefa, u kamenu, drvetu, slonovoj kosti i metalu.

Plastična ornamentika u kamenu najlepša je oko vrata i prozora crkava naših u romanskom stilu, a osobito na Studenici i Dečanima. Nje ima i u srpsko-vizantijskom stilu sa znatnim srpskim obeležjem po narodnim motivima umetnički izvedenim, a najbolja je u Kaleniću. U prvim ima dosta izvajanih životinjskih i ljudskih figura, a u drugima prevlađuju geometrijski i biljni ornamenti. Ima i čitavih ikona u kamenu izvajanih. Tako se na pr. na Dečanima nalazi: Krštenje Hristovo, Sv. Trojica, Sv. Đorđe ubija aždaju i dr.; a u Studenici Bogorodica, apostoli i anđeli. I Kalenić ima reljef Bogorodice s Hristom. — Najbolje su izrađivani biljni i geometrijski delovi u ornamentima, slabije su vajane životinje, a najslabije ljudske figure. — I u crkvama vizantijskoga stila zastupana je ova umetnost na kapitlima unutrašnjih stubova; a naročito na ikonostasima, sarkofazima i visokim amvonima. Pomenućemo samo kolone i balustrade na mramornim ikonostasima u Markovu manastiru kod Skoplja i u Starom Nagoričanu, te mramorne ikonostasne stubiće u crkvi Sv. Sofije, danas džamije u Ohridu, sa mnogo oznaka antičke skulpture. Tu se, kao i u Nerezi, nalaze i ostaci visokog amvona, sličnog današnjim propovedaonicama, koji pokazuju neobičnu veštinu u izradi ornamenata u kamenu. Osobito je u Nerezi vanredno otmeno i precizno izvedena jedna divna stilska rezbarija u belom mramoru, sa vrlo ukusnim pletivom, palmetama, fazanima i drugim ukrasima. Taj stil podseća mnogo na najbolje filigran radove u srebru naših starih i modernih zlatara — kujundžija Prizrena i Skoplja.

Drvorez je imao kod nas odličnih predstavnika, ali nam se od njih malo predmeta sačuvalo. — Vatra i vreme najlakše su poništavali te svedoke naše stare umetnosti. Ipak, pored minijaturnih radova u krstovima i enkolpijama, očuvalo nam se i nekoliko krupnijih primeraka toga rada. Tako su na pr. očuvana vrlo lepo ornamentisana drvena vrata iz HIII. v. na crkvi Sv. Nikole u Ohridu. Rez je umetnička izrada ptica, životinja, ljudi i raznih čudovišta po hrišćanskim i grčkim antičkim motivima. A vrlo je zanimljiv i drvorez iz XIV. v. na vratima u manastiru Slepču kod Bitolja. Iz toga je vremena i drvena statua Sv. Klimenta u njegovoj crkvi u Ohridu — Ona je pre stajala na igumanovu mestu u trpezariji manastirskoj. Remek delo docnije drvorezbarske umetnosti predstavlja i ćivot Sv. Stefana Dečanskoga. Na njegovu zaklopcu izrezani su Nemanjići sa vlastelom, konjicom i pešadijom, te patrijarsi sa episkopima i sveštenstvom. Knez Aleksandar Karađorđević dao je pozlatiti ovaj ćivot 1849. g. A kao primer odličnog drvoreza iz novijeg vremena imamo i vanredno dobro očuvani ikonostas crkve Sv. Spasa u Skoplju, koji su radili rezbari iz Debra. — Na njemu su izrezani mnogi svetitelji i ikone svih važnijih praznika, u veštački isprepletenim granama, lišću i voću. Na arhijerejskom stolu prikazani su i sami drvorezbari pri svom poslu.

Rez u slonovoj kosti i drugom sličnom materijalu bio je takođe u običaju. — Tako su obično rađena arhijerejska žezla i panagije ili enkolpije, sa minijaturnim ikonicama Bogorodice, Hrista i drugih svetitelja. A u Dečanima se čuva tas izrađen u inorogu sa izrezanom ikonom Bogorodice u sredini i 20 svetitelja okolo, — okovanih u srebrnim medaljonima.

Ornamentika u metalu odlično je zastupana u našoj staroj umetnosti. — Tu je pokazano i mnogo samostalnosti i originalnosti u kompoziciji i izradi. Rad taj počeo se bujno kod nas da razvija krajem XIII. v., kada je rudarstvo uhvatilo maha i stavljalo na raspoloženje obilje dragocenog metala. Zato su rudarska mesta, a posle osobito Prizren i Skoplje, postali centri te veštine, pa su i danas najbolje kujundžije u tim krajevima. U doba poslednjih Nemanjića moralo ih je biti mnogo i po manjim mestima. Dečanski hrisovulj pominje kovače i zlatare kao podanike manastirske. A kralj Dragutin na svom dvoru u Debrcu na Savi podigao je naročitu metalurgijsku radionicu. U njoj su izrađivani putiri, diskosi, krstovi, ripide, kadionice, svećnjaci i drugi crkveni predmeti od srebra i zlata, te su okićeni biserom i dragim kamenjem poklanjani raznim crkvama i manastirima po Srbiji i ostalom pravoslavnom svetu.

Najveći predmeti od srebra i zlata behu sarkofazi imodeli crkava, ali nam je od njih zbog robljenja, pljačkanja i pretapanja vrlo malo sačuvano. Jedan od najlepših očuvanih predmeta jeste srebrna crkvica sa 24 kubeta u Dečanima, za koju se priča da je bila model po kome bi Dečani sagrađeni bili, da je Stefan duže poživeo. I krst Dečanskoga skovan od srebra, sa lepim pozlaćenim vajarskim ornamentima, ima umetničku vrednost. Pored krsta sačuvano je dosta malih srebrnih kovčežića u raznim umetničkim oblicima za čuvanje svetiteljskih moći i drugih relikvija; a zatim i mnogi srebrni okovi jevanđelja i ikona, — sa raznim plastačkim ornamentima u medaljonima, arabeskama i ikonicama. Tu su naši zlatari pokazali često puta mnogo umetničkog ukusa, samostalnosti i originalnosti.

I u bronzi i bakru rađeni su neki predmeti. Osobito okovi i cela crkvena vrata, polijeleji i drugo. Naročito nam je poznat bakarni polijelej kralja Vukašina, koji se nalazio u Markovu manastiru kod Prilepa, a sad je u Narodnom Muzeju u Beogradu. Zanimljiv je i bronzani polijelej kneginje Milice i njenih sinova u Dečanima. On visi na 19 m. dugačkim verigama, koje sastoje od kolanaca i pločica na kojima je izvajan srpski grb — krst sa četiri ocila.

Emalj je kod nas takođe upotrebljavan. — Sretamo ga već na okovima ikona u Ohridu iz XI. i XII. v., a naročito po metalnim krstovima, ikonicama, ćivotima, kopčama ili pavtama od pojaseva i t. d. Šta više, ima primera da su u njemu izrađivani i miniaturni portreti naših vladalaca i svetitelja. Tako se u svetogorskom manastiru Sv. Pavla nalazio srebrni kovčežić sa krstićem od Hristova drveta a na njemu slika kralja Vladislava. A na Dečanskovom krstu sa pet kubeta izrađeni su na stopi likovi Sv. Simeuna, Sv. Save i kralja Milutina, sa četiri jevanđelista i tri srpska grba.

Još je običaj bio, da se i reljefi izrađeni u kamenu i drvetu bojadišu. Tako je na pr. u Studenici bojadisan bio reljef Bogorodice sa Hristom, a okolni venac beše pozlaćen. Isto tako bojadisana je bila i drvena statua Sv. Klimenta u Ohridu. Pa i listovi na glavama kamenih stubova, crkvenih i ikonostasnih behu pokatkad bojadisani.

Vez na svili i drugoj skupocenoj materiji najviše je negovan po vladalačkim i vlasteoskim dvorovima. — Već znamo kako je kraljica Jelena osnovala na svom dvoru školu za učenje devojaka ženskim ručnim radovima; a njen sin Dragutin na svom dvoru u Mačvi, podigao je pored metalurgijske još i konfekcijsku radionicu, u kojoj su izrađivane bogato ukrašene crkvene odežde i druge potrebe te vrste. Vezlo se, kao i u Vizantiji, zlatom, srebrom i svilom, a uz to se kitilo biserom i dragim kamenjem. Na pojedinim odeždama, a naročito na epitrahiljima i felonima, rađeni su likovi svetitelja i čitavi događaji iz Sv. Pisma po vizantijskim uzorima, ali nam se najlepši primerci očuvaše na plaštanicama.

Obrazovane vezilje naše umele su pokatkad, na svojim radovima, da iglicom izvezu i svoje i tuđe umne proizvode, a naročito slavu Bogu i pohvale svetiteljima. — Tako je na pr. kaluđerica Jefimija, udovica despota Uglješe, jedna od najotmenijih žena naše prošlosti, krajem XIV. v. izvezla zlatom na pokrovu kneza Lazara vrlo dirljivu pohvalu tome svetitelju našem — punu ženske nežnosti i toplote, odanosti i pobožnosti. Pokrov taj nalazi se danas u manastiru Vrdniku u Fruškoj Gori. A slična je tome i njena molitva Hristu, koju je izvezla na zavesi carskih dveri u Hilandaru, gde se čuva i jedna vanredno veštački izrađena plaštanica iz XIV. v. sa vrlo interesantnim kompozicijama figura. — Posle propasti naše državne samostalnosti prešla je umetnost ova, sa mnogim vlastelinkama našim, u Rumuniju, gde se osobito razvila u XVI. v.

Vokalna muzika ili pojanje prešlo je k nama takođe od Grka, zajedno sa crkvenim pesmama. Grčke crkvene pesme pisane su u pravilnim umetničkim oblicima tako, da su strofe sastavljene iz ritmičkih stihova, sa jednakim akcentom i brojem slogova, pa su ti stihovi, u starim rukopisima, odeljeni bili crvenim ili crnim tačkama, koje su pojcima služile i kao merilo za pojanje. Stari slovenski i docniji srpski prevodioci crkvenih pesama iznosili su u prevodu samo smisao stiha i to u prozi, ali su ipak zadržali umetnički oblik originala i tačkama označili svaki stav. A to je pomoglo, da sa oblikom pesama lakše pređe i grčka muzika ili melodija u Srpsku Crkvu.

Tako je u prvo vreme, po svoj prilici, naše pojanje bilo isto kao i grčko. Nu docnije su kod nas, koji smo uvek pesmu voleli, sve više otimali maha narodni motivi i na harmonijskoj osnovi vizantijske muzike razvili srpsko crkveno pojanje. Iz manastira i episkopskih dvorova naših, gde je crkvena pesma već obogaćena narodnim melodijama, prešla je ona parohijskom sveštenstvu i narodu, gde se još više srbizovala i postala narodnom svojinom. I već u XIV. i XV. veku bilo je srpsko crkveno pojanje tako na glasu, da su Rusini iz severne Ugarske šiljali svoje najbolje pojce u Srbiju, da se nauče pojati po srpskom načinu.

IV. SRPSKA CRKVA POD OHRIDSKOM ARHIEPISKOPIJOM (1459.–1557.)

1. Prvo ukidanje Pećske Patrijaršije. — Nabrzo posle propasti Srpske Despotovine ugasila se i samostalnost Svetosavske Srpske Crkve. Pećska Patrijaršija ukinuta je, a sve njezine mitropolije i episkopije podvrgoše Turci staroj Ohridskoj Arhiepiskopiji. Nije nam tačno poznato kako se i kada se to zbilo, ali je pouzdano da se nije dogodilo pre 1459. — Prema poznatim podacima izgleda da je ovako bilo:

Kada su Turci konačno osvojili Peć, a za tim i celu Srbiju, bio je patrijarh Arsenije II. Po svom običaju Turci su navalili veliki danak na Patrijaršiju i posebno na patrijaraško dostojanstvo. Patrijarh Arsenije podnosio je još nekako taj danak i zadržao vlast patrijarašku do smrti. Ali, kada je on oči zaklopio među slomljenim, zbunjenim i zaprepaštenim pretcima našim, nije se odmah našao čovek, koji bi se pouzdao da će moći podmirivati onaj golemi danak, jer popaljene i orobljene srpske zemlje jako su osiromašile... Ta nevolja još je veća bila, što su u onim krvavim ratovima opustele i propale mnoge eparhije i manastiri naši, a episkopi i kaluđeri ili pobijeni ili se razbegli; dok oni što ostaše nisu imali dovoljno snage i smelosti, da se late uprave celom Srpskom Crkvom.

Taj teški položaj Srpske Crkve dobro je došao ambicioznom poglavici Ohridske Arhiepiskopije, koji je već dotle, pomoću Turaka, otrgao bio od Pećske Patrijaršije neke mitropolije i episkopije, pa se šta više nazivao i patrijarhom Srba, pored živa zakonita patrijarha, koji se krajem XIV. v. preselio u Žiču, a docnije u Smederevo. Stoga on odmah upotrebi ovu priliku i pomoću turskih vlasti brzo proširi vlast svoju nad celom Srpskom Crkvom. — Patrijaraško dostojanstvo uze samovlasno sebi; a njemu podvlašteni mitropoliti mileševski ili hercegovački smatrani su od tada starešinama Srpske Crkve, te ih stoga naši stari u zapisima nazivaju po katkad i arhiepiskopima, koji drže presto Sv. Save...

Kada je docnije, početkom XVI. v. (1531.), mitropolit smederevski Pavle, pomoću odličnih Srba i za dobar novac potkupljenih moćnih Turaka, odmetnuo se od Ohrida i proglasio se pećskim patrijarhom, te pokušao da samostalno upravlja Srpskom Crkvom, tada je ohridski arhiepiskop sazvao Sinod i prokleo toga rodoljubivog Srbina. Ujedno je potražio pomoć od carigradskog patrijarha, koji je Pavla proglasio svrgnutim s prestola i odredio, da se Pećska Patrijaršija ima smatrati konačno ukinutom i sva Srpska Pravoslavna Crkva podvrgava Ohridskoj Arhiepiskopiji. To su za tim sankcionisale i turske vrhovne vlasti, ali ne na dugo vreme... — U to doba, a na ime 1550., postao je ohridskim arhiepiskopom i jedan Srbin, mitropolit raški Simeon; ali su ga Grci već posle pola godine zbacili.

2. Srpski Narod u ropstvu turskom. — Srbi nisu najedanput potpali pod Turke, kao što je to bio slučaj s Bugarima. Politički rascepkani i među sobom zavađeni pretci naši počeli su malo po malo potpadati pod Turke već od bitke na Marici 1371., a konačno potpadoše tek u drugoj polovini i krajem XV. v. Oni u Ugarskoj i Slavoniji održaše se i dalje, sve do polovine XVI. v.

Zbog velikih državnih potreba, čestog pljačkanja i robljenja turskog, te mnogih krvavih međusobica srpske vlastele, već u XIV. v. bio je pretežak život srpskih seljaka u južnim krajevima našim. Stoga u pojedinim oblastima nije se narod ni opirao svom žilavošću turskoj prevlasti; jer se nadao da će tada bar pljačkanja i robljenja prestati i ako se teški danci i kuluci ne umanje. I Turci su zbilja, u prvo vreme, ostavili naše pretke da po svojim starim običajima mirno žive. Za to teret novih gospodara nije u prvi mah mnogo teži bio od pređašnjega. Ali, to nije dugo trajalo. Već od XVI. v. pojedini obesni upravnici turski počeše grdno dosađivati Srbima svojim preteranim nametima i nedelima. Uz to se podigoše carski danci (harač i drugo) i spahijski kuluci tako, da ih pojedinci često puta nisu mogli da podmire, pa su zato nemilosrdno mučeni i prodavani u roblje.

U to doba bilo je po Balkanskom Poluostrvu nekoliko trgova s robljem; a uz to su trgovci iz Male Azije i Trakije razmilili se po svima krajevima našim, da kupuju roblje od Turaka i dalje ga vode i preprodaju po istočnim tržištima. Užas je bilo pogledati, kao što nas uveravaju stari putnici kroz naše zemlje, kako ti bezdušni trgovci po drumovima i putovima gone pred sobom kao stoku: ljude, žene i decu, po 20 i 30 povezano za jedan lanac ili uže, pa ih još krvnički šibaju i muče glađu i žeđu, po studeni i pripeci, odrpane i gotovo nage. Pa šta više, ni malu dečicu nisu štedeli, nego su ih trpali u vreće i nosili na tržišta. A na trgovima cenili su skuplje mlađe i jače, uglednije i vešte kojem zanatu, dok su starije i slabije često i u bescenje davali. Snažan čovek prodavan je za pola dukata, a najlepša devojka za par čizama i t. d. — Onaj jauk i pisak što se tužno razlegao po tim sramnim tržištima s robljem, kada se rastavljao muž od žene, otac od sina, a majka od dečice svoje, nije mogao da dirne samo ona okorela zlikovačka srca... Tada, kao i docnije, češće se viđahu muški i ženski sa lancem oko vrata, gde skupljaju milostinju za otkup roblja. A i mnogi predstavnici crkve i manastira otkupljivali su kadgod su mogli jadno roblje naše od besnih Turaka. Ovi pojavi sretali su se dosta često i u početku XIX. v.

Od mnogih tereta i spahijskih nedela naš je narod dosta često ostavljao stara ognjišta svoja i bežao u strane zemlje, samo da sačuva ime, veru i čast sebi i potomstvu svome. Ali jedan od najtežih tereta bio je strašni danak u krvi, koji je trajao sve do kraja XVII. v. Turci su naime, s vremena na vreme, išli od mesta do mesta i od roditelja uzimali najzdraviju i najlepšu mušku decu, pa ih odvodili sobom da ih odrode i učine janičarima, potonjim najgorim krvopijama naroda svoga. Mnogi roditelji sami su sakatili decu svoju, samo da ih Turci ne odvedu, iako je doduše bilo i takovih slučajeva, da po neki roditelji čak nude decu svoju Turcima iz želje, da im deca dođu do boljega položaja, ugleda i vlasti, te da i njima život olakša. A za vreme krvavih ratova, koliko od mača i ognja turskog, toliko i još više od robljenja i odvođenja u druge zemlje, opustela su ne samo mnoga sela i gradovi, nego i čitavi krajevi naši. Vlastela srpska, koja se nije htela poturčiti i nije izbegla u druge zemlje, većinom je brzo satrvena, jer je glavna taktika turskih silnika bila, da narod obezglave i tako lakše po svojoj volji vladaju nad njim.

Pod takovim prilikama, zbog nasilja turskog, okitiše se ubrzo gore i šume naše sa onim slavom ovenčanim hajducima, koji onda behu jedini zaštitnici i osvetnici sirotinje raje. Ovi su ujedno bili i prvi nosioci ideje o slobodi i radenici na oslobođenju... — Eto u takovim i sličnim prilikama proveo je narod naš gotovo sve vreme svoga robovanja Turcima, pa nije čudo, što mu je i život Crkve isto tako jadan i čemeran bio.

3. Srpska Crkva pod tuđom upravom. — Već za prvih provala turskih u naše zemlje, popaljeni su i porobljeni mnogi manastiri i crkve naše, a naročito po gradovima i u blizini glavnih putova. A kada Turci konačno ovladaše zemljama našim, tada su postepeno sve veće i lepše crkve i manastire po gradovima pretvorili u džamije ili ih razoravali, pa od kamena njihova gradili mostove, gostionice i druge javne zgrade. — Tako su na pr. od mitropolitske crkve i manastira u Beogradu načinili bezistan i karavanseraj… Pravoslavnim Srbima ostavili su samo male i trošne crkvice i kapele, bez zvonâ i krstova, da se u njima sveštenici tiho Bogu mole. — Putnici kroz naše krajeve XVI. v. Vele, da su na pr. u Nišu videli tada sedam džamija, a tek jednu malu drvenu crkvicu; u Sremskoj Mitrovicu bilo je 17 džamija, a nijedna crkva; dok je u Zemunu jedna jedina crkvica, pa i ta pokrivena slamom, više ličila na štalu nego na hram...

Ni opravke crkava Turci nisu dopuštali bez velikog miga; pa i tada se opravka mogla izvršivati obično samo materijalom stare crkve — istim kamenom, drvetom, pa čak i lepom. Izuzeci su bili vrlo retki...

Zvona su poskidali, gde god su našli, i prelili u topove, da njima biju zemlje i gradove hrišćanske; a naši stari mesto zvona uvedoše ponovo klepala, da potmulim tužnim glasom njihovim označuju početak i važnije trenutke svoga bogosluženja. — Zlato, srebro i sve druge dragocenosti iz crkava i manastira naših pokupiše Turci i odneše sobom; a ikone i živopis nagrdiše oružjem, kopajući oči svecima, gađajući u nišan i t. d. Stoga je čak u beogradskoj, negda bogatoj prestoničkoj crkvi, i putir i diskos, kao i svećnjaci i zvezdica, sve od drveta bilo već u XVI. v. — O tome nas uverava putopisac Gerlah, koji je 1578. proputovao kroz Beograd i druge krajeve.

Većinu sela i zemalja — metohija, koje su naši vladaoci i vlastela darovali svojim zadužbinama za izdržavanje njihovo, oduzeše Turci i pretvoriše u svoje spahiluke. Jedva je koji veći manastir uspeo, da kod turskih sultana izradi pravo na uživanje bar jednoga dela svojih pređašnjih dobara; a svi ostali gotovo sasvim opusteše, jer kaluđeri koje Turci ne pobiše, ne mogoše u njima živeti i podnositi goleme namete i nasilja turska, te pobegoše koje u Sv. Goru, a koje u vrleti i planine. A tamo, uz pomoć pribeglog Naroda, sagradiše male crkvice i manastiriće, kraj kakovog gorskog izvora, da se tu, daleko od očiju turskih, okupljaju Srbi na molitvu i bratski razgovor, te uz gusle i pesmu oplakuju gorku sudbinu svoju i pominjući staru slavu i stare junake čeliče se i zagrevaju za lepu veru prađedovsku, milo Srpstvo i zlatnu slobodu... — Ti naši kaluđeri behu veliki sirotani i izdržavahu se mahom samo milostinjom, koju im narod davaše. Stoga su oni, s vremena na vreme, zalazili i u najzabitnije srpske kolibice, te primajući milostinju za manastir: poučavali, hrabrili i tešili narod, da ne klone pod teškim teretom i da veruje u bolju budućnost. Oni su ujedno bili i duhovnici, kojima se narod rado i iskreno ispovedao, a oni ga očinski poučavali i savetovali kako da provodi čestit hrišćanski život.

Srpsko parohijska sveštenstvo toga doba beše isto onako bedno kao i ceo narod. Njih je uopšte malo bilo, te je bivalo dosta sela koja po dvadeset i više godina nisu videla sveštenika; ljudi su živeli i umirali kao i nehrišćani, bez sv. tajana i obreda. A u selima gde ih je bilo živeli su i nosili su se sveštenici kao i seljaci, od kojih se razlikovahu samo posebnom kapom. Ako nisu znali kakova zanata, tada su orali i kopali zemlju kao i drugi težaci; a bivalo ih je i takovih koji su morali zarađivati koru hleba i time, što su sekli i cepali drva po šumama, te ih na mazgama nosili po ulicama okolnih gradova i prodavali. O većim praznicima davao im je narod milostinju, ali ni sâm nije često dovoljno imao. — Stari putnici zabeležiše nam, da su viđali takove sveštenike naše bosonoge i vrlo jadno odevene, pri pogrebima i drugim obredima... Gradski sveštenici živeli su nešto bolje. Oni su se obično bavili kakovim zanatom. Tako je na pr. prota beogradski krajem XVI. v. po zanatu bio bojadisač, jer od malih parohijsknh prihoda nije mogao da živi...

Lako je pojmiti, da ti naši sveštenici nisu mogli biti dovoljno obrazovani, kao ni većina kaluđera onoga vremena. — Oni su obično znali samo ponešto čitati i pisati, te liturgiju, važnije crkvene obredi i tajne nekako obaviti. Ali ipak, u onim preteškim vremenima oni su velike usluge učinile Srpskoj Crkvi i narodu svome, sačuvavši mu veru i narodnost. Uz to je tada svaka srpska kuća, a naročito u zabitim krajevima, u kojoj se zadružni život jako razvio, postala malom crkvicom. Starešina zadruge bio je onda neka vrsta domaćeg sveštenika, koji istina obično ni Oče naš nije znao, ali je imao kratke i tople narodne molitvice. On je, u određeno vreme, pozivao sve ukućane ni domaću molitvu pred ikonom svoga svetitelja, domaćeg zaštitnika. — Tada su mnogi crkveni običaji još jače preneseni u kuće naše i još svečanije počeli se obavljati. A kada bi otkuda sveštenik naišao u takovu zabitnu kuću smatran je kao poslanik Božji...

Po zakonu Turci su priznavali slobodu veroispovesti, ali su u praksi svima silama nastojali, da sve ono što je imućnije i uglednije u narodu primi njihovu veru. — Za prost narod nisu se toliko otimali, jer su im trebali podanici koji će harač plaćati i sve druge terete snositi, kojih su Muhamedovci oslobođeni bili. Ali, ko bi naneo ma i najmanju uvredu veri Muhamedovoj taj se morao poturčiti ili je inače mučen i živ spaljen. I radi toga mi smo imali mnogo mučenika, koji, obeđeni da su pogrdili Muhameda, izdanuše u najvećim mukama na kocu, konopcu i lomači jer se ne htedoše Hrišćanstva odreći... Primera radi pomenućemo samo Sv. Đorđa Kratovca iz početka XVI. v. — Vio je to mladić od 18 godina, rodom iz Kratova u Staroj Srbiji. Izučio je zlatarski zanat i beše ponos svojih roditelja. A pošto je bio lep, uman i ugledan htedoše ga Turci silom da poturče. Stoga se on ukloni u Sofiju i tu kod jednog srpskog sveštenika, pored crkve kralja Milutina, izuči nauku hrišćansku i još više zavoli veru svoju. No i tu je upao u oči Turcima, te ga počeše saletati da primi Muhamedovstvo, obećavajući mu da će ga učiniti silnim i moćnim čovekom. Đorđe nije hteo ni da čuje o tom, nego je još poučavao Turke i njihove hodže koji mu dolažahu, da je samo Hrišćanstvo prava vera, a Muhamedovo učenje da je puno besmislica. To silno razgnevi hodže i oni ga optužiše kadiji, da je pogrdio veru Muhamedovu. Međutim on se i kadiji dopao, te ga ovaj prvo ponudi lepim da primi Muhamedovstvo, a kada on to odlučno odbi vrže ga u tamnicu i udari na strašne muke. Posle mučenja izvedoše ga opet pred kadiju, koji mu ponovo i zamamljivo ponudi bogatstvo i veliko dostojanstvo; ali Đorđe ostade kao stena nepokolebiv u veri otaca svojih. — Kad se tako Turci uveriše, da ovo divno Srpče nikad poturčiti neće moći, oni ga proglase huliteljem vere Muhamedove, osude na strašnu smrt na lomači, i živa spale. A Đorđe, po svedočanstvu očevidaca, i u najvećim mukama veličao je Hrista i mirno Bogu duh predao...

Takovi primeri čelične izdržljivosti i verskoga junaštva mnogo su uticali na ceo narod naš. I mnogi roditelji da bi sačuvali decu svoju od prisilnog ili dobrovoljnog otpadništva od vere, sokom od neke biljke pisali su neizbrisive krstove na čelu, prsima ili rukama dece svoje — da im oni budu stalno hrišćansko obeležje i čuvari vere u trenucima velikoga iskušenja i slabosti.

4. Prva raseljavanja. — Sloveni i Srbi bili su nastanjeni u Južnoj Ugarskoj već od VI. i VII. v. Mađari su ih zatekli i krajem IX. v. Pokorili. Docnije se uvećao broj Srba u Ugarskoj i Slavoniji, za vreme ugarsko-raške borbe sa Vizantijom u XI. v., a naročito u XIII. i XIV. v. za vlade kralja Dragutina u Sremu i Istočnoj Slavoniji, — širenjem Srpskoga Naroda u tom pravcu. Međutim, od početka 15. v., kada su Turci posle bitaka na Marici 1371. i na Kosovu 1389. sve više provaljivali u Srpske Zemlje, nastupilo je jako pomeranje Srba sa njihovih starih ognjišta, te su mnogi prelazili stalno Savu i Dunav. Otud je već brat Kraljevića Marka — Dmitar 1404. g. postao župan Aradske (stare Zarandske) županije i kraljevski zapovednik Vilagoša u Ugarskoj. A u isto doba dobili su Srbi kod Kovina na donjem Dunavu naročite povlastice od ugarskoga kralja, koje su sačuvali i docnije kada su se preselili i osnovali novi Kovin više Budima. Nešto kasnije naselio se mnogo veći broj Srba i po dobrima despota Stefana Lazarevića i Đurđa Vukovića-Brankovića, koja oni dobiše po Ugarskoj i Sremu od ugarskog kralja, što priznaše njegovu vrhovnu vlast i ustupiše mu Beograd (1411. i 1427.) A posle pada Smedereva, Bosne i Hercegovine prelazili su Srbi sve više s jodne strane Dunav i Savu i naseljavali mnoge gotovo sasvim puste krajeve no Sremu, Slavoniji i Južnoj Ugarskoj, dok su s druge strane postepeno spuštali se u Dalmaciju i Hrvatsku i zauzimali tamo, od turskog robljenja i palenja, opustele zemlje. — Tada se nešto Srba naselilo i pr Erdelju, Vlaškoj i Moldavskoj, te se docnije raselilo ili porumunilo.

Po Sremu, Slavoniji, Bačkoj i Banatu naselilo se vek u XVI. v. toliko Srba, da su ti krajevi od to doba, pa sve do XVIII. v., na geografskim kartama i u naučnim delima nazivani Rascijom ili Srbijom. A u Liku, Krbavu i Primorje naselili su Turci silom mnoge Srbe, kada su te krajeve u XVI. v. porobili i osvojili. Tu su Srbi, pored turskih četa po gradovima, morali da budu mrtva straža na Krajini, a ujedno dužni bili, da obrađuju puste zemlje i pomažu Turcima u obrani i napadaju.

5. Srpski despoti u Sremu, Slavoniji i Ugarskoj. — Posle pada Smedereva (1459.) raziđe se mnoga vlastela srpska na sve strane, a među njima i potomci despota Đurđa. Među ovima prvi se istakao, u narodnim pesmama opevani Vuk-Zmaj Ognjeni, unuk Đurđev od sina mu slepoga Grgura. On je prešao u Ugarsku 1465. i hrabrošću svojom zadobi kralja Matiju tako, da mu ovaj 1471. dade despotsko dostojanstvo nad Srbima u Sremu i okolici sa sedištem u Slankamenu. Docnije, obdario ga je kralj, za velike zasluge njegove stečene na bojnim poljima, mnogim selima i gradovima po Slavoniji i Hrvatskoj. A kad je 1485. despot Vuk umro bez dece, pozvao je kralj Matija njegovu braću od strica mu slepoga Stefana. Ovi su se tada, s majkom svojom Anđelijom, rođakom slavnoga Skenderbega Kastriotića, nalazili u friaulskom Beogradu pod mletačkom vlašću. U Ugarsku su došli 1486., ponevši sobom sveto telo oca svoga Stefana Novog. Kralj je odmah postavio za despota starijega brata Đorđa, koji je upravljao Despotovinom do 1496., a onda se zakaluđerio. Njegov mlađi brat Jovan primio je tada despotsko dostojanstvo i sa majkom svojom upravljao Srbima pod ugarskom vlašću. Njihova prestonica beše isprva u Berkasovu, a zatim u gradu Kupiniku (Kupinovu) na Savi od koga se i danas vide ruševine. — Jovan je bio odličan junak i uspešno je odbijao Turke od granica svoje Despotovine, ali je već 1502. umro. Njegova udovica Jelena, ćerka znamenitog vojvode srpskog Stefana Jakšića, preudade se brzo za slavonskog vlastelina Ivaniša Berislavića, kome kralj docnije dade naslov srpskoga despota. A kada je Ivaniš 1514. umro despotovala je sama Jelena, dok joj nije dorastao sin Stjepan i dobio od kralja despotsko dostojanstvo 1520. Nu, posle bitke na Muhačkom Polju (1526.) despot Stjepan Berislavić pređe na stranu austrijskoga princa Ferdinanda, te ugarski kralj Zapolja postavi za srpskoga despota znamenitog vojvodu Radića Božića, koji je imao svoja dobra oko Temišvara. Tako Srbi u jedno vreme imađahu dva despota — jednog u Ugarskoj pod kraljem Zapoljom, a drugog u Sremu i Slavoniji pod kraljem Ferdinandom. A posle smrti Stjepanove postavi kralj Ferdinand za srpskoga despota slavnoga vojvodu Pavla Bakića, koji međutim brzo pogibe u broju kod Ivankova 1537., braneći hrabro Slavoniju od Turaka...

Osim despotâ imali su Srbi pod ugarskom vlašću i mnogo drugih vojvoda i vlastele, koji su Ugarskoj velike usluge činili i u životu njezinu igrali znatne uloge. — Najstarija i najuglednija vlastela behu braća Jakšići, koji su već 1464. dobili veliki spahiluk nađlački; a za tim vojvoda Belmužević, braća Bakići, car Jovan Nenad-Crni, Petrović, Ovčarevići, poslednji vojvoda sremski Radoslav Čelnik — u narodnoj pesmi poznati pod imenom vojvoda Rajko — i mnogi drugi... Oni su često imali velike spahiluke i štitili narod naš od Mađara, koji su nas uvek mrzili, radi povlastica što ih naši pretci dobivahu od ugarskih kraljeva, za velike krvave zasluge srpske na Krajini, kao i zbog umešnosti naših u trgovini i zanatima. — Te srpske starešine u Ugarskoj i Slavoniji mnogo su doprinele, da je Habsburgovac Ferdinand I. nadvladao suparnika svoga kralja Jovana Zapolju i postao kraljem ugarskim.

Jedan od poslednjih vojnih starešina srpskih pod ugarskom vlašću bio je Stjepan Škiljanović, kod nas bolje poznat kao svetitelj Stevan Štiljanović. — On je isprva bio despotski vojvoda (kastelan) u Sremu i Slavoniji; a kada Turcig posle pogibije Bakićeve, konačno ovladaše tim krajevima pređe on u severnu Slavoniju i jugozapadnu Ugarsku —Baranju, gde od kralja Ferdinanda dobi prostrana dobra. Tu je Stjepan više od dve godine (pre 1543.) hrabro branio grad Valpovo od Turaka. Kad se razboleo prešao je preko Drave u Šikluš gde je i umro... Posle njegove smrti ovladali su Turci brzo, ne samo celom Slavonijom i gotovo celom Ugarskom sa Budimom, nego i velikim delom Hrvatske i Dalmacije, te su i svi Srbi po tim zemljama došli pod njihovu vlast.

b. Prva Srpska Crkva pod ugarskom vlašću. — Do konačnog razdeljenja Hrišćanske Crkve na Istočnu i Zapadnu (1054.), pa i neko vreme posle toga, nije Pravoslavna Crkva u Ugarskoj proganjana. Šta više izgleda, da su baš u to vreme Srbi, koji u Ugarskoj tada često do najvećih položaja dolažahu, ne samo slobodno ispovedali veru svoju po istočnom obredu, nego su podizali i crkve i manastire za svoje sveštenike i kaluđere. Tako se na pr. zna, da je ugarski palatin Rado u drugoj polovini XI. v. podigao na Savi veliki pravoslavni manastir Sv. Dimitrija, po kome nosi ime današnja Mitrovica u Sremu, i 1057. g. poklonio ga episkopskoj crkvi u Pečuju. — Taj manastir pominje se i 1341. g. u pismu pape Klimenta, iz koga se vidi, da su u njemu do tada služili Grci, Mađari i Sloveci, iako su zasebno stanovali; iguman je potpadao pod carigradskog patrijarha, koji ga je i postavljao. Kliment je svojim pismom naredio njitranskom episkopu, da manastir obnovi i popuni sa rimokatoličkim kaluđerima Benediktova reda... A ugarska kraljica Jelena, ćerka raškoga župana Uroša, kada je za maloletstva svoga sina Gejze II. U polovini XII v. upravljala Ugarskom, podigla je crkvu i manastir Kovin na ostrvu Čepelju kod Budima. U isto vreme 1137.–1163. g. njezin brat Srbin Beloš bio je dugo vremena ban slavonski i palatin ugarski, te je podigao manastir Banoštar kod Čerevića u Sremu. No posle toga, kada je od XIII. v. razlika između Zapadne i Istočne Crkve sve više počela da se oseća, nastojale su pape, da se u Ugarskoj iskoreni Pravoslavlje. I za kralja Lajoša I. u XIV. v. gotovo je i zatrveno. — Najviše su se opirali Srbi u Banatu oko Lipove, istočno od Arada. Za njih pišu Franjevci u to doba: da su vrlo uporni i da su proterali rimokatoličke sveštenike, koji su im obavljali svete tajne, te se povratili svojoj staroj veri i postali još tvrđi nego što su bili...

Međutim, kada se, s početkom XV. v., počeše Srbi u većim masama naseljavati po ugarskim zemljama, ugarski su kraljevi silom prilika ponovo počeli da trpe Pravoslavlje. A kada despot Stefan Visoki stupi u tešnje prijateljske veze s Ugarskom (1411.), poče i Srpska Pravoslavna Crkva u njoj polagano da napreduje. — Isprva je, nema sumnje, nad Srpskom Crkvom u Ugarskoj i Sremu vodio brigu mačvanski episkop, docnije mitropolit beogradski ; koji je posle ustupanja Beograda Mađarima postao zakoniti duhovni starešina sviju pravoslavnih Srba i Rumuna pod ugarskom vlašću (1429.–1521.).

Kada su se despoti srpski nastanili u Sremu odmah su počeli dizati crkve i manastire. I već za kratko vreme cela Fruška Gora načičkana beše njihovim zadužbinama; koje su podizali većinom na razvalinama rimokatoličkih i negdašnjih starih pravoslavnih hramova. Tada su ponikli gotovo svi današnji naši fruškogorski manastiri: Grgeteg, Hopovo, Krušedol, Jazak, Kuveždin, Beočin, Šišatovac i t. d. A u isto vreme despoti i vlastela naša podigoše mnoge manastire i po Banatu i Bačkoj, od kojih i danas neki postoje; a jedan od njih s nemara naših starih (Jakšićevu zadužbinu Hodoš), prisvojiše sebi krajem XIX. v. Rumuni, koji se umnožiše u onome kraju i odeliše od nas. — Vlastela srpska podizala je i crkve na svojim dobrima, te je vanredno tolerantna bila prema drugim hrišćanskim veroispovestima. Tako znamo na pr. za braću Jakšiće, da su, — kada se među Rimokatolicima po njihovim dobrima počelo širiti Husitstvo, — razdelili svoj pravoslavni hram u Nađlaku na dva dela, te se u jednom obavljalo pravoslavno, a u drugom husitsko bogosluženje.

Početkom XVI. v. osnovana je Sremska Eparhija sa sedištem u Krušedolu, koji je sazidao bivši despot srpski Đorđe Stefanović-Branković. — On je 1495. napustio despotsko dostojanstvo i zakaluđerio se pod imenom Maksim. Docnije (1507.) otišao je u Vlašku vojvodi Radulu. Tu je brzo postao mitropolit i svršivši sretno neke diplomatske poslove povratio se, posle nekoliko godina, u Srem; gde je iz Krušedola upravljao Srpskom Crkvom pod ugarskom vlašću sve do smrti svoje 1516. — Posle njegove smrti sedište sremskih episkopa bivalo je i u manastiru Hopovu.

Ova novo organizovana crkvena oblast naša bila je, po svoj prilici, polusamostalna i priznavala je samo vrhovnu vlast carigradskog patrijarha. To izvodimo otud, što držimo neverovatnim da bi ugarski Srbi priznali nad sobom duhovnu vlast Ohridske Arhiepiskopije, koja je s turskom silom ukinula samostalnost Pećske Patrijaršije; a uz to imamo dokaza, da su se ugarski Srbi u važnim crkvenim i verskim pitanjima, u to doba, obraćali ne Ohridu nego Carigradu... No sa padom Beograda 1521. i Srema pod vlast tursku prešlo je i središte srpskog crkvenog života u severnije krajeve Ugarske, gde su osnovane i nove eparhije. — Od tih će biti da je prva postala u Lipovi ili Jenopolju više Temišvara, a za tim u Vršcu, Budimu i t. d. A kada i ti krajevi dođoše pod vlast tursku, tada je cela Srpska Crkva podvrgnuta Ohridskoj Arhiepiskopiji, dotično Pećskoj Patrijaršiji, koja je ubrzo posle toga 1557. obnovljena.

7. Prosveta i književnost. — Baš u doba kada je na Zapadu otpočeo Novi Vek, pronalaskom štamparije 1456., obnovom nauka i veština i t. d., savladan je Srpski Narod i posle duge i mučne borbe podvrgnut uticaju ostataka stare istočne kulture, koju Turci sobom donesoše. Ali ipak naši stari nisu klonuli, niti sasvim napustili rad na prosveti i umnom razvitku svome. Šta više, oni se živo otimahu, da i u tim preteškim prilikama učine sve što mogu u korist kulturnoga i religijskoga napretka svoga. Zato su među prvima primili i pronalazak štampanja knjiga. A prvi pregaoci na tome polju i opet su bili kaluđeri naši iz zapadnih krajeva — Crne Gore, Arbanije, Bosne i Hercegovine. Njih su materijalnim sredstvima pomagali rodoljubivi kneževi i vlastela srpska; a oni su i sami izrezivali u drvetu ili levali iz olova slova i sa njima štampali knjige. Predgovori i pogovori u tim knjigama kazuju nam jasno: kako je veliko rodoljublje bilo u tih Naših prosvetnih radnika.

Prvu srpsku štampariju osnovao je na Cetinju zetski knez Đurađ Crnojević. U njoj je od 1493.–1494. štampana prva naša knjiga Oktoih. A prvi štampar naš i prvi radnik u toj štampariji bio je kaluđer Makarije. On je posle konačne propasti Zete 1499. otišao u Moldavsku i tamo nastavio štampanje bogoslužbenih knjiga za Rumunsku i Bugarsku Crkvu, te je docnije postao i mitropolit rumunski. Malo kasnije podigao je podgorički vojvoda Božidar Vuković novu štampariju srpsku u Mletcima, koja je od 1519. do kraja XVI. v. štampala mnoge bogoslužbene knjige u nekoliko izdanja.^[6] Ubrzo za tim, veninom još u prvoj polovini XVI. v., podignute su štamparije gotovo po svima krajevima našim. Tako je bila po jedna štamparija u Goraždi u Bosni, u Mileševi u staroj Hercegovini, u Skadru u Arbaniji, u Gračanici na Kosovu i u Rujnu, Mrkšinoj Crkvi i Beogradu u Srbiji. Pa iako su kratkog veka bile (1519.–1566.) te prve štamparije naše, ipak su one dosta koristile ne samo našoj Crkvi, nego i Rumunskoj, Bugarskoj i Ruskoj, jer je u Rusiji počelo štampanje knjiga punih šezdeset godina posle nas (1553.).

Knjige iz tih naših štamparija štampane su lepim slovima na hartiji, a po koji primerak i na pergamenu. Jezik je u njima srpsko-slovenski, a pravopis gotovo isključivo resavske škole, čije su knjige štamparima i svima daljim prepisivačima za ugled služile. U kalendarima (mjesecoslovima) po tim knjigama pominju se i prvi opšte slavljeni srpski svetitelji: Sv. Simeun Mirotočivi, Sv. Sava, Sv. Arsenije I. i Sv. Stefan Dečanski. A u Zborniku ili Prazničnom Mineju, štampanom u Mlecima od 1536.–1538., nalaze se i službe pa i likovi tih svetitelja naših — osim Arsenijeva...

Pored štamparija najznatnije je obeležje ovoga perioda jak razvitak usmene narodne književnosti u pesmi i priči, koje nam ispričaše i opevaše slavnu i tužnu prošlost našu. U tu usmenu književnost ušlo je mnogo motiva iz pisane crkvene knji ževnosti. Zato se, pored najstarijih mitoloških pesama i priča, nalaze i pobožne hrišćanske pesme i priče u narodnom jeziku, koje većinom prema apokrifnoj književnosti i agiografskim spisima opisuju duševna stanja Bogorodice, Isusa Hrista, Apostola, Srba svetitelja i drugo. Tada je ušlo u običaj i pisanje Hronografija, koje je 1442. uveo prvi u Rusiji naš kaluđer Pahomije. Tu se, uporedo s grčkom istorijom, po kakovoj Hronici izlaže ukratko i istorija pravoslavnih Slovena: Rusa, Bugara i Srba do propasti naše državne samostalnosti. — Prva Hronografija pojavljuje se kod nas 1512., a glavni joj je razvitak tek u XVII. v.

Pomenućemo još, da su u ovo doba mnogi Srbi, koji su silom ili milom poturčeni, u Turskom Carstvu do velikoga ugleda došli, a osobito za Sulejmana Sjajnog (1520.–1566.), kada je turska moć, baš zaslugama njihovim i drugih poturica, do vrhunca slave došla. U to doba (XV. i XVI. v.) i jezik srpski sa ćirilicom beše diplomatski jezik i pismo turskoga dvora u prepisci sa Rusima, Mađarima, Rumunima, Mlečićima i Dubrovčanima. Srpski jezik širio se tada i po Arbaniji. Sačuvalo se, na ime, dosta srpsko-slovenskih dokumenata pisanih u Kroji na dvoru Đurđa Kastriota, pa čak i u Valoni. A jedan od srpskih kaluđera uspeo je krajem XV. v. da postane carigradski patrijarh. To je bio Rafailo I. Dok su monahu srpskom Anikiti, koji se proslavio svojim propovedničkim darom u prvoj polovini XVI. v., poslali Rusi svoga poslanika čak u Srbiju, da im napiše pohvale svetiteljima i knezu...

Ali, pored svega naprezanja naših rodoljubivih predaka, ovo je zaista bilo najtužnije doba naše prošlosti, kada nismo imali ni političke ni crkvene samostalnosti, te je tok naše stare prosvete gotovo sasvim obustavljen, a pismenost skoro upropašćena. Književnih prinova jedva je bilo i to pod uticajem zapadne literature; dok je među rimokatoličkim Srbima i Hrvatima, a naročito među Dubrovčanima, baš u ovo vreme otpočeo razvitak znamenite naše književnosti, kojoj su prvi pregaoci i najznatniji predstavnici i opet bili kaluđeri i sveštenici, kao Vetranić, Držić i drugi.

V. OBNOVLjENA PEĆSKA PATRIJARŠIJA (1557.–1766.)

1. Crkveno oslobođenje. — Kada se Srbi po malo pribraše od onih golemih nevolja, koje ih snađoše posle pada državne i crkvene samostalnosti, počeše polagano da rade prvo na crkvenom, a za tim i na političkom oslobođenju svome. U radu na crkvenom oslobođenju pružila se našim pretcima jedna vrlo zgodna prilika početkom druge polovine XVI. v. Tada je poturčeni Srbin Hercegovac Mehmed Sokolović, potonji najslavniji veliki vezir turskog cara Sulejmana Sjajnog, već u velikom ugledu i položaju bio... Njega su Turci iz manastira Mileševa, sa groba Sv. Save, gde je knjigu kod strica učio prilikom kupljenja srpske dece za janičare, odveli u Carigrad i poturčili. Tu je on prirodnim darovima, te pažljivošću i vrednoćom, postigao najveće dostojanstvo u Turskoj Carevini, ali nikad nije zaboravio svoje srpsko poreklo, niti izgubio ljubav prema rodu svome i Pravoslavlju. Stoga je već za vezirstva svoga činio mnoga dobra ne samo članovima porodice svoje, koji ostadoše u Pravoslavlju, nego i celoj Srpskoj Crkvi. A najveće dobro za sav Srpski Narod gde god ga ima učinio je Mehmed time, što je svojim uticajem omogućio, da se povrati samostalnost Srpskoj Crkvi i obnovi Pećska Patrijaršija.

Mehmeda je na to veliko delo, po svoj prilici, podstakao njegov brat kaluđer Makarije, koji je u prvoj polovini XVI. v. bio iguman manastira Hilandara. — I već za igumanovanja Makarijeva izradio je Mehmed kod sultana Srpskoj Crkvi i njenim manastirima nekoliko fermana, kojima se uzimaju u zaštitu srpske zadužbine od nasilja turskih činovnika i spahija. A 1557. izdao je sultan berat, kojim se obnavlja Srpska Pećska Patrijaršija i za patrijarha postavlja brat Mehmedov — Makarije...

U sastav Patrijaršije, razboritim nastojanjem ova dva brata, ušle su sve zemlje u kojima su tada Srbi živeli pod turskom vlašću. — Tako je obnovljena Pećska Patrijaršija, pored Srbije, Crne Gore, jednoga dela današnje Bugarske (Samokov i Ćustendil), te cele Bosne i Hercegovine s Dalmacijom, obuhvatala još i Hrvatsku sa Slavonijom i Sremom, te Ugarsku sa Banatom, Bačkom i Baranjom sve do više Budima i Arada. — Tim mudrim i rodoljubivim radom učiniše braća Sokolovići, da su tada prvi put svi Srbi došli u jednu narodno-crkvenu zajednicu, koja je stekla neizmernih zasluga ne samo za očuvanje i proširenje Pravoslavlja, nego i za održanje i razvijanje srpske nacionalne svesti.

Patrijarh Makarije shvatio je odmah svoju dužnost kako valja i s najvećom ljubavlju i pažnjom pristupio je uređivanju Srpske Crkve. — Obnovio je pećski manastir i podigao opustele eparhije, te postavio u njih Srbe episkope; a u isto vreme osnovao je i nekoliko novih eparhija naročito po Ugarskoj i Slavoniji. Zapusteli, porobljeni i popaljeni manastiri počeše se iz pepela dizati i puniti kaluđerima. Po celom Srpskom Narodu zastrujao je tada novi život i dobio poleta... A da je Srpska Crkva ovako lepo i dosta brzo mogla urediti sve glavnije potrebe svoje mnogo je doprinelo i to, što je Mehmed posle smrti Makarijeve (1574.) za patrijarha srpskog postavio prvo sinovca svoga Antima, a kada je i ovaj umro drugog sinovca Gerasima. Uz to je njegov treći sinovac, poturčeni Mustafa Sokolović, bio prvo upravnik hercegovački, za tim paša bosanski i najposle od 1566. paša budimski; pa je i on mnogo išao na ruku uređivanju i razvijanju Srpske Crkve, baš u tim krajevima koji su dotle najslabije uređeni bili... Najposle Mehmed je izradio i to, da je sultan pećskom patrijarhu podvrgao i sve Rimokatolike po zapadnim krajevima naših zemalja, da ih tako bolje očuva u narodnosti srpskoj i eventualno lakše obrati u Pravoslavlje, što je donekle pošlo za rukom. A patrijarsi naši, da ne bi Rimokatolicima odviše zazorno bilo samo ime srpsko, počeše od tada svoju Patrijaršiju nazivati sloveno-srpskom... — Uz to je Mehmed 1574. uspeo, da i za ohridskog arhiepiskopa postavi Srbina, takođe svoga rođaka, i time bar za neko vreme oduzme Grcima vlast u toj staroj slovenskoj arhiepiskopiji.

2 Rad patrijaraha i episkopa na političkom oslobođenju. — Kada su rodoljubivi predstavnici Crkve naše uspeli, da oslobođenu Crkvu u dobar red dovedu, otpočeli su oni, sporazumno s narodnim starešinama, živ rad i na državnom oslobođenju. Narod su za to tako zadobili. Nova srpska pokolenja nisu znala za one goleme terete, koje su njihovi pretci podnosili u svojim državama; a teret ropstva turskoga bivao je sve teži i nesnosniji, pa sasvim prirodno i čežnja za slobodom sve jača... I tako prvi ustanak buknu u Banatu 1594., pod vođstvom bana Save Tamišvarca i vršačkog srpskog episkopa Teodora. Na zastavama svojim nosili su ustanici lik Sv. Save i lepo su napredovali. Ali silni Turci, pred kojima je tada čitava Evropa strepila, posle nekoliko meseci savladaše ustanak osamljenih Srba banatskih, a vladiku uhvatiše i živa ga oderaše. — Tada je mnogo Srba prebeglo iz Banata u Erdelj... Malo docnije buknuo je nov ustanak oko Peći, pod duhovnim vođstvom patrijarha Jovana; a 1597. podiže znameniti vojvoda Grdan ustanak u Hercegovini. No Turci i te ustanke ugušiše u srpskoj krvi, jer ni otkud ne bi pomoći, a Srbi ne behu niti dobro uređeni, niti dobro naoružani... — Međutim u pojedinim krajevima našim i dalje su dizani ustanci, te je u jednom takovom ustanku, početkom XVII. v., učestvovao i mitropolit hercegovački Visairon sa rodoljubivim gorskim hajducima.

U silnoj težnji da oslobode narod od Turaka patrijarsi i episkopi naši stajali su gotovo stotinu godina u prijateljskoj vezi i dopisivanju s rimskim papama, koji su podsticali zapadne vladaoce na krstaški rat protiv Turaka. Ali su i tada uvek čvrsto se držali svoga Pravoslavlja. Šta više, pri svima pregovorima sa zapadnim kneževima i vladaocima radi oslobođenja, na prvom mestu zahtevali su svečano obećanje, da će ti vladaoci Pravoslavlje štititi i povratiti im sve crkve, manastire i dobra koja su im Turci oduzeli. Međutim, od svih ovih pregovora ne bi ništa, jer su tada i na Zapadu prilike vrlo nepovoljne bile, pa niko nije mogao da pritekne u pomoć Srbima... — Posle ovih neuspeha izgubiše Srbi nadu, da će ikada tuđom pomoću oslobođeni biti, te razborite narodne starešine, a naročito patrijarh Pajsije Janjevac (1614.–1647.), uzeše drugu politiku i mudrim ponašanjem s Turcima počeše nastojati, da narodnu snagu, koja je ustancima jako oštećena bila, podignu i sačuvaju za podesnija vremena.

3. Teokratska uprava pećskih patrijaraha. — Sa obnovljenjem Pećske Patrijaršije data su srpskim patrijarsima u glavnom ista prava, koja su tada uživali i carigradski patrijarsi. Tako su oni postali ne samo vrhovne duhovne poglavice, nego u neku ruku i vrhovne svetovne starešine narodne; i time, bar donekle, u Srpskom Narodu zameniše stare despote... — Prema državi imali su oni dužnost, da za imenovanje svoje polože u državnu blagajnicu određenu veliku svotu i uz to daju propisani godišnji danak na Patrijaršiju. A prilikom svake promene na carskom prestolu morali su i patrijarsi, kao i svi državni činovnici, obnavljati berate na svoje dostojanstvo i za to plaćati veliku taksu. Uz to su, kao vrhovne starešine narodne i u svetovnim poslovima, odgovorni bili sultanima za vernost i odanost svojih podanika...

U redovnim prilikama patrijarhe pećske birao je zbor srpskih mitropolita, episkopa i igumana s narodnim prvacima. Izabratog je sultan beratom utvrđivao. A da se doskoči zloupotrebama i neredima, koji su obično nastajali posle smrti patrijarhove, neki patrijarsi naši još za života svoga, u dogovoru s crkvenim i narodnim predstavnicima, izabrali bi sebi naslednika. — No za ratnih i drugih neredovnih prilika, često su i sami Turci, a docnije i carigradski patrijarsi, po svojoj volji postavljali naše patrijarhe.

Kao vrhovni crkveni starešina patrijarh je imao neograničeno pravo, da u smislu kanonskih propisa upravlja celom Srpskom Crkvom: da postavlja i zbacuje mitropolite i episkope, nadzire njihov rad i sudi im za prestupe. To je obično činjeno u sporazumu sa Sinodom, ali pojedini patrijarsi obavljali su sve to i sami. No bivalo je i takovih slučajeva, da su za episkope postavljani i izbranici samoga naroda i sveštenstva dotične eparhije... Između episkopâ i patrijarha beše odnošaj vrlo sličan odnošaju ministara prema vladaocu. — Patrijarh je sazivao episkope na savet u Sinod, a po potrebi i narodne prvake na dogovor. S njima je odmeravao porez narodu, da se plati patrijaršijski harač sultanu; s njima je većao i zaključivao o svima važnijim crkvenim i narodnim, prosvetnim i kulturnim potrebama.. Iz toga običaja razviše se docnije Crkveno-Narodni Sabori u Mitropoliji Karlovačkoj. — A kao što su se vladaoci naši obično potpisivali purpurnim mastilom, tako su patrijarsi potpisivali se zelenim; pa im je katkad i pečat otisnut bio u zelenoj boji...

Za jačanje verske i narodne svesti od osobite je koristi bio običaj, da sami patrijarsi, s vremena na vreme, pohađaju celu patrijaršiju, te zalaze i u malena sela, služe svečano arhijerejsko bogosluženje, čitaju narodu molitve, uče ga i savetuju. A narod ih je zato darivao: stokom, čarapama i drugim čim što je imao. Kad patrijarsi i episkopi nisu mogli sami ići, oni su tada slali svoje zamenike — egzarhe. — Ovi su ujedno kupili prihod patrijaraški i arhijerejski od naroda...

Stari patrijarsi naši, kao i episkopi i kaluđeri njihovi, nisu nikada jeli mesa; a i inače živeli su vrlo umereno. Isto tako i odelo im beše vrlo skromno, kao i u drugih kaluđera. Ni arhijerejske mitre sve do XVII. v. nisu nosili; a sakose počeše nositi svi episkopi tek u XVIII. v Međutim, kada su kudgod išli jašili su na konju, koji je obično bogato ukrašen bio, te su levicom držali uzdicu, a desnicom blagosiljali narod, koji je pred njima na kolena padao. Pred patrijarhom nosili su đakoni uvek krst, a žezao za njim. U običnim prilikama pratila su ga po dva kavaza (oružane sluge); a kada je u pastirsku posetu išao po narodu imao je veliku oružanu pratnju na konjima i pešice. — Narod naš vanredno je voleo svoje stare patrijarhe i sa pravim strahopoštovanjem odnosio se prema njima. Naročito se bojao njihove strašne kletve-anateme koju su na nepokorne i okorele grešnike bacali i svečano po crkvama proglašavali.

Kao svetovne starešine narodne imali su patrijarsi i episkopi pravo, da sude i svetovnjacima ne samo u bračnim testamentskim i nasledstvenim poslovima, nego i u mnogim drugim građanskim sporovima. A narod naš obraćao se na njihov sud vrlo rado, jer je bio kratak i pravedan. Štaviše na te sudove naše obraćali su se katkad i Jevreji, pa i Muhamedovci, kad se parničiše sa Srbima Hrišćanima. Sud patrijarhov i episkopski obično je nastojao da izmiri stranke i nagodi ih; a ako to nije pošlo za rukom tada je, osim kazne globom i tamnicom, služio se i raznim drugim kaznama, pa i prokletstvom. Pri suđenju služahu se ponajviše običajnim pravom, Krmčijom i Dušanovim Zakonikom. A za izvršenje presuda imali su i svoju policiju — kavaze.

Kao narodne starešine patrijarsi i episkopi behu ujedno i glavni posrednici i zastupnici Srba kod turskih vlasti, te po potrebi i zaštitnici njihovi od obesti bezdušnih činovnika i spahija. Stoga su njima predavane na čuvanje i povlastice, koje je narod u pojedinim oblastima dobivao od sultana; pa je to činjeno čak i pri kraju XVIII. v. u Beogradskom Pašaluku, iako su beogradski mitropoliti u to vreme bili Grci...

Patrijarsima i episkopima u svetovnim stvarima mogao je suditi samo carski sud u Carigradu; a po zakonu, bez njegova znanja i odobrenja, niko nije smeo zatvoriti srpskog sveštenika... — Još su patrijarsi i episkopi bili i zakoniti naslednici sviju Srba, koji umru bez testamenta i naslednika. A postepeno je ušlo u običaj da svaki imućniji Srbin na samrti za dušu svoju zavešta štogod Pećskoj Patrijaršiji i drugim manastirima. Time su patrijarsi i manastiri dolazili do znatnog pokretnog imetka, koji su docnije obično Turci razgrabili.

4. Ponovno propadanje Pećske Patrijaršije. — U turskoj upravi bilo je uvek samovolje, a pogotovo u ratna vremena. Stoga su patrijarsi i episkopi morali, da bogatim darovima i novcem podmićuju oblasne upravnike i druge turske činovnike, ako su hteli da im vrede dobivena prava u sultanskim beratima. Narod naš znao je za to dobro, pa je obilno pomagao svoje duhovne poglavice dokle god je mogao. I Pećska Patrijaršija životarila je za to vreme dosta dobro. No krajem XVII. v. nastupiše po ceo Srpski Narod pa i po njegovu Crkvu, vrlo teške prilike, teže nego u vreme pada Despotovine. — Tada se zaratila Turska s Austrijom i Turci su 1683. po drugi put opseli Beč. Ali, pomoću Poljaka, biše odbijeni i za nekoliko godina, pomoću ustanika, proterani gotovo iz sviju krajeva Ugarske, Slavonije i Hrvatske, u kojima su dotle preko 150 godina vladali. Šta više, austrijska vojska osvoji Beograd i pomoću srpskih hajduka i ustanika, koji su se tada nadali konačnom oslobođenju, prodre duboko u Staru Srbiju te 1689, zauze i gradove Pev, Prizren i Skoplje. Tadašnji patrijarh pećski Arsenije III. Črnojević (1675.–1690.) pomagao je u to doba Mletke i sklonio se pred Turcima u Crnu Goru. A kada je Peć pala u ruke Austrijancima pozvaše ga oni da se povrati, jer će inače mesto njegovo s drugim popunjeno biti. Stoga se Arsenije vrati u Peć i sa narodom svojim poče obilno pomagati Austrijance. Ali, ubrzo posle toga, promeni se vođa u austrijskoj vosci i okrutnošću svojom ljuto se zameri Srbima i Arbanasima, te ovi u velikom broju napuste bojne redove; a Turci baš tada skupiše novu svežu vojsku i svom silom udariše na malenu i zbog nereda rastrojenu austrijsku vojsku, te je naglo potisnu iz Stare Srbije. Šta više, već krajem 1690. ponovo zauzmu Beograd i Austrijance proteraju preko Save i Dunava. A patrijarh Arsenije, s patrijaraškim dragocenostima, episkopima, kaluđerima i nekoliko desetina tisuća naroda zavremena se ukloni s austrijskom vojskom ispred strašne osvete turske; jer su Turci u besnilu svome na raju, koja se na njih digla, grozno se svetili svakome Srbinu, koji bi im tada u ruke dopao. Ostali Srbi, koji nisu mogli ili nisu hteli izbeći, skloniše se u šume i planine, da bar život i ličnu slobodu sačuvaju. Tada su opusteli^[7] mnogi krajevi naši, a naročito oni oko Peći i Prizrena, gde se posle Arnauti nastaniše. Mnoga srpska sela, crkve i manastiri planuli su tada i iščezli u plamenu groznog gneva turskog. Jad i nevolja ljuta zavlada tada silno po celoj Patrijaršiji našoj...

Obezglavljenoj Crkvi i narodu pod Turcima pritekao je tada u pomoć jedan rodoljubivi Srbin, sveštenik udovac iz Skoplja. — Novcem je zadobio velikog vezira i postao patrijarh na mesto izbeglog Arsenija III. Bio je to patrijarh Kalinik I. (1691.–1710.). On je narod mnogo zadužio, što je u najtežim danima u svoje ruke uzeo upravu Srpskom Crkvom, da je sačuva od sebičnih uticaja, te je s puno požrtvovnosti nastojao, da čim pre i što bolje popravi njeno i narodno bedno stanje. To je bio pretežak posao, ali je Kalinik, svojim neumornim radom ipak prilično uspeo. A njegovi naslednici Mojsej Rajović (1712.–1725.) i Arsenije Jovanović-Šakabenta (1725.–1737.) nastaviše njegovo delo sa istim rodoljubljem i požrtvovnošću. Ali, da se robljenjem, glađu, pomorom i raseljavanjem napaćeni i gotovo salomljeni pretci naši i Crkva njihova valjano oporave, trebalo je mnogo mirna vremena i plodnih godina, a baš toga ne beše u ono doba. Stoga je narod naš pao u tako bedan život, da je jedva sebe i Crkvu svoju držao. I da ne beše izdašne pomoći od austrijskih Srba, teško da bi se i tada održala Pećska Patrijaršija, koju su oni poštovali kao jedini ostatak slave i moći narodne; te su joj i pored strogih zabrana austrijske vlasti slali bogate darove i po crkvama svojim uveli naročite kutije za kupljenje priloga u korist Patrijaršije.

U XVII. v. imali su pećski patrijarsi pod svojom vlašću oko 40 mitropolija i episkopija; ali za ratova i raseljavanja naroda našeg gotovo polovica tih episkopija sasvim je propala. Stoga posle mira u Požarevcu (1718.), kada je Austrija dobila i veliki deo Severne Srbije, behu samo 22 srpske episkopije. Od toga je broja samo 10 direktno potpadalo pod Pećsku Patrijaršiju, a 12 pod docnije nešto (1726.) udruženu Beogradsko-Karlovačku Mitropoliju pod austro-ugarskom vlašću. S Beogradskim Mirom 1739. postadoše Dunav i Sava severne međe između Turske i Austrije, pa ujedno i između Pećske Patrijaršije i Karlovačke Mitropolije. Od tada, pa do konačnog ukidanja, imala je Pećska Patrijaršija 12 eparhija i to: 6 u današnjoj Srbiji (Beograd, Valjevo, Niš, Novi Pazar, Prizren i Skoplje), po 2 u današnjoj Bugarskoj, (Ćustendil i Samokov) i Bosni (Sarajevo i Zvornik), a po 1 u Crnoj Gori (Cetinje) i Hercegovini (Mostar). Ali život u njoj bivao je sve teži, jer za vreme austrijsko-turskog rata od 1737.–1739., pod pritiskom teških prilika, podigao je ustanak i patrijarh Arsenije IV., pa je posle neuspeha s nešto naroda jedva živ izbegao pod vlast austrijsku 1737.

Posle ovoga Turci nisu imali vere u Srbe i, u sporazumu s carigradskim patrijarsima, sami su raspolagali s Pećskom Patrijaršijom kako su hteli. — Za patrijarhe postavljali su većinom Grke, koji su im dobro plaćali. A Grci patrijarsi nameštali su i na episkopije većinom svoje sunarodnike te su svi zajedno nemilosrdno globili Narod Srpski i pljačkali crkve i manastire naše; a onda s tim novcem kupovali bogatije episkopije u Carigradskoj Patrijaršiji, pa čak i dostojanstvo carigradskog patrijarha. Međutim, kada bi koji rodoljubivi Srbin pokušao da se opre njihovim nasiljima i nedelima, oni bi ga anatemisali i odmah ocrnili pred turskim vlastima, kao neprijatelja sultanova, i upropastili. Isto to činili su i sa Srbima, koji su uz velike žrtve uspeli da postanu patrijarsi. Njih su oblagivali i u progonstvo slali; a nisu prezali ni od otrova samo da do svoga cilja dođu... — Zbog toga, za kratko vreme od 1739.–1766., izmenilo se na srpskom patrijaraškom prestolu neobično mnogo patrijaraha; jer su tako reći otimali jedan drugom mesto. Uz to su i samu Patrijaršiju silno zadužili državnoj blagajnici i drugima. Stoga nije čudo, što je u takovim prilikama, početkom druge polovine XVIII. v., ugled pećskih patrijaraha sasvim pao, a u Patrijaršiji zavladao užasan nered, te je stanje Stare Srpske Crkve postalo ne samo jadno, nego i očajno.

5. Srpski svetitelji. — U vreme obnavljanja Pećske Patrijaršije i krvavih ustanaka za slobodu skočila je neobično visoko verska, a s njom i tesno skopčana nacionalna svest srpska; jer što je težim postajao život pod Turcima, sve je milija bivala uspomena na stari život pod narodnim vladaocima. Stoga oživeše stare i ponikoše mnoge nove narodne pesme, u kojima se slave i veličaju pobožna i junačka dela naših starih vladalaca, vlastele i prvosveštenika. A narodna Crkva naša, koja je uvek prednjačila narodu u svima rodoljubivim delima, činila je to isto na svoj način. — Ona je, na ime, na svečanom bogosluženju, u pesmama i propovedima svojim, i sama počela jače da proslavlja one vladaoce i arhiepiskope naše, koji se vidno istakoše pobožnim životom i rodoljubivim radom svojim. To se opaža osobito posle pada prvih lepih nada za slobodom, u vreme onih neprestanih iseljavanja naroda našeg iz Otadžbine svoje, krajem XVI. i tokom XVII. v.... Predstavnici Srpske Crkve postupili su tada vrlo mudro, što su veru i narodni ponos počeli podržavati sve češćim i svečanijim proslavljanjem narodnih svetitelja i mučenika. — A mi imamo svetitelja gotovo iz sviju staleža, jer imamo među njima: vladalaca i vojnika, vladika i kaluđera, zemljoradnika i zanatlija, muških i ženskih, bogatih i siromašnih, učenih i prostih, starih i mladih, — sve od srpske krvi i plemena.

Do XVI. v. slavljeni su kao svetitelji u celoj Srpskoj Crkvi samo Sv. Simeun Mirotočivi, Sv. Sava, Sv. Arsenije I. i Sv. Stefan Dečanski; a ostali pominjani su tek u pojedinim krajevima. Od XVII. v. širi se slava srpskih svetitelja postepeno po celome Srpstvu, te današnja Srpska Crkva naša broji preko 30 svetitelja naše krvi. Među njima slavi ona: 1. cara (Uroša V.), 3 kralja (Prvovenčanoga, Milutina i Dečanskoga), 1 vel. župana (Nemanju), 2 vel. kneza (Jovana Vladimira — Zetskog i Lazara — Kosovskoga mučenika), 3 despota (Stefana Novog i sinove mu Đorđa — vladiku Maksima, i Jovana iz plemena Brankovića), 1. despoticu (majku Anđeliju), 1 vojvodu (Stjepana Škiljanovića), 2 patrijarha (Janićija I. i Jefrema), 6 arhiepiskopa (Savu I., Arsenija I., Savu II., Jevstatija I, Nikodima I. i Danila II.), 3 vladike (Grigorija iz manast. Kumanice na reci Limu, Vasilija Ostroškoga Čudotvorca i Petra 1. Cetinjskoga), 5 pustinjaka i isiosnika većinom zemljedelaca (Prohora Pčinjskog, Gavrila Lesnovskog i Joakima Sarandaporskog ili Osogovskog iz istočnih krajeva Južne Srbije XI. i XII. v. te Petra Koriškoga iz gora prizrenskih XIII.–XIV. v. i Janićija iz planine Devič severno od Peći iz XV. v.); pa najposle i 1. zanatliju (Đorđa Kratovca iz XVI. v.).

Od svih tih svetitelja danas se po celome Srpstvu najviše slave Sv. Sava i Sv. Knez Lazar. — Sv. Sava kao prvi prosvetitelj srpski smatran je uvek zaštitnikom srpske prosvete; ali tek od početka XIX. v., kada je u Srpstvu prosveta dobila nov i snažan polet, otpočelo je naročito svečano proslavljanje Sv. Save po svima srpskim školama i drugim prosvetnim ustanovama našim. Međutim Lazarevo sveto telo bilo je isprva sahranjeno na Kosovu u Gračanici crkvi, zadužbini kralja Milutina; pa je posle 2 godine (1391.) najsvečanije prenešeno u zadužbinu Lazarevu, manastir Ravanici u Resavi. A danas počiva ono u fruškogorskom manastiru Vrdniku, koji se zbog toga zove i Ravanica. Tamo su ga preneli kaluđeri, koji su 1690. s patrijarhom Črnojevićem pobegli pred Turcima. — O Vidovu danu svake godine sleže se ćivotu Lazarevu u Vrdniku mnogobrojan narod iz sviju srpskih krajeva, da se pokloni i pomoli knezu mučeniku, te nauživa u lepome kraju narodnoga slavlja, koje u novije vreme ukrašavaju svojim sletovima i Srpski Sokoli iz raznih krajeva.

Ostali svetitelji naši slave se naročito samo u onim mestima i krajevima, gde im svete moći počivaju. — Tako se u man. Jasku, u Fruškoj Gori, slavi car Uroš 2. decembra; jer mu sveto telo od seobe pod Črnojevićem počiva u tom manastiru. A u man. Krušedolu, takođe u Fruškoj Gori, na dan Sv. majke Anđelije 30. jula, proslavlja se i cela sveta porodica despota Stefana Slepog-Novog. Njihova sveta telesa ležala su u tom manastiru, njihovoj zadužbini, sve do 1716.; a te godine spališe ih Turci zajedno s manastirom. Na zgarištu u pepelu nađeni su docnije pojedini ostaci od svetih telesa, te se i danas čuvaju u obnovljenom Krušedolu. U manastiru Šišatovcu nalazi se celokupno telo Sv. Stjepana Škiljanovića; a on se slavi naročito još i u Baranji kod Šikluša na mestu Đuntiru, gde su Turci našli njegovo telo kad je objavljeno za svetiteljsko. U Crnoj Gori, Arbaniji, Boci Kotorskoj i Hercegovini naročito slave Sv. Vasilija Ostroškoga, episkopa trebinjskoga i nikšićskoga († 1671.) i Petra I. mitropolita cetinjskoga (1830.). U Peći slave Sv. Arsenije I. i druge arhiepiskope i patrijarhe, a u Dečanima Sv. Stefana Dečanskoga; dok po celoj Staroj Srbiji osobito slave Sv. Janićija iz manastira Deviča, kome dolaze ne samo Srbi nego i mnogi Arbanasi muhamedovske i rimokatoličke vere, tražeći olakšice i leka svojim duševnim i telesnim boljeticama. U man. Studenici proslavljaju se naročito Sv Simeun Mirotočivi i sin mu Sv. Simon Monah (Prvovenčani Kralj); a u Bugarskoj u Sofiji poštuju mnogo i slave našeg kralja Sv. Milutina. Najposle, svete moći velikoga kneza zetskog Jovana Vladimira nalaze se u manastiru Sv. Jovana (arbanaški Šin-Đon) kod Elbasana u srednjoj Arbaniji. Njega slave i kao zaštitnika Drača, u grčkoj službi. — Vladimira je na prevari mučki ubio, oko 1016. u gradu Prespi, njegov šurak maćedonski vladalac Vladislav, pristalica i zaštitnik jeresi bogomolske... Rusi slave kao svoga svetitelja i Sv. Kiprijana mitropolita kijevskog, koji im je iz Srbije došao († 1406.); a Rumuni Sv. Nikodima Srbina, kaluđera, pustinjaka i osnivača njihovih prvih manastira († 1406.).

Objava svetitelja naših bila je na razne načine. Najobičnije je bilo, da se svetitelj u snu javio kome kaluđeru ili višem predstavniku Crkve, pa mu je raka otvorena i telo nađeno celo; ili se videla kakova neobična svetlost nad grobom (Sv. Vladimir i Sv. Stjepan Škiljanović) i t. d. Okolina je obično odmah sama proglasila takovoga svetiteljem, a predstavnik Crkve toga kraja potvrdio bi taj opšti glas, pošto bi prvo ispitao dobra dela, celokupnost tela i druge čudotvorne znakove. — Tako je na pr. Simeuna Mirotočivoga pro-glasio svetiteljem sabor hilandarskih i svetogorskih kaluđera, cara Uroša patrijarh Pećski Pajsije Janjevac († 1647.), a vojvodu Stjepana Škiljanović, koga nađoše Turci i objaviše, prihvatiše i proglasiše za svetitelja kaluđeri fruškogorskog manastira Šišatovca koji pribaviše i potvrdu za to od carigradskog patrijarha, kad se pojavila sumnja u svetiteljstvo Stjepanovo.

Objavljenom svetitelju pisali su životopis i službu, obično po uzoru službe grčkim svetiteljima. Većinu službi i nekoliko životopisa srpskih svetitelja sabrao je aradski vladika Sinesije Živanović i 1761. štampao u Rimniku u Vlaškoj; jer mi tada nismo imali ni jedne štamparije svoje. Ta knjiga zove se Srbljak, a Crkveno-Narodni Sabor naš u Srem. Karlovcima zaključio je 1769., da se po toj knjizi imaju služiti službe svima do tada proglašenim svetiteljima srpskim, odredivši ujedno, da se 30. avgusta proslavljaju naročito svi Srbi svetitelji zajedno, pod imenom Sabor Srpskih Svetitelja. Ali austrijske državne vlasti ubrzo su to zabranile, i dopustiše samo, da se Sv. Sava slavi kao zaštitnik Srba. Osim pomenutog Srbljaka štampan je 1765. drugi u Rusiji, a 1861. štampao je beogradski mitropolit Mihailo treći, znatno popunjeni, Srbljak. — Mitropolit Mihailo napisao je 1893. g. i službu Sv. Petru Cetinjskom († 1830.), tom najnovijem svetitelju našem.

6. Prva Srpska Crkva u Hrvatskoj. — Već od polovine XV. v., a naročito posle bitke na Mohačkom Polju 1526. i pada Like i Krbave pod Turke 1528., počelo je iseljavanje mnogih Srba, turskih krajišnika u slobodne krajeve Hrvatske, a po malo i u Kranjsku i Štajersku. Prve znatnije seobe behu 1530. i 1538. iz Srbije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore u Kranjsku i Žumberak. A glavne seobe zbile su se tek krajem XVI. i u početku XVII. v. iz Slavonije, Bosne, Hercegovine i Stare Srbije, posle onih neuspelih ustanaka. — Ti Srbi nastaniše se oko Ogulina, Ivanića, Križevaca i Koprivnice, kao glavnih gradova na Krajini prema Turcima. Oni su obično već pre prelaza sklapali ugovore sa austrijskim vojnim zapovednicima: da će vazda ostati vojnici na Krajini, da će uvek slobodni biti od spahija i da će nesmetano moći ispovedati svoju pravoslavnu veru. S tim Srbima^[8] i zaostalim Hrvatima u tim krajevima podigla je Austrija svoja dva najznatnija krajiška Đeneralata — Karlovački i Varaždinski. A za neopisane zasluge srpske po Hrvatsku i dom austrijski, dadoše im carevi i naročite povlastice...

Naselivši se u Hrvatskoj Srbi su odmah pristupili i svome crkvenom uređenju. — Prvo su podigli manastir Lepavinu, nedaleko od Križevca, a zatim manastir Marču nedaleko od Zagreba, na jugoistok, u Varaždinskom Đeneralatu i manastir Gomirje severno od Ogulina u Karlovačkom Đeneralatu. To su bila glavna crkvena i prosvetna središta njihova. Manastir Marča postade odmah, početkom XVII., sedište novoosnovane Uskočke Episkopije, koja je obuhvatala sve pravoslavne Srbe po Hrvatskoj, Kranjskoj, Štajerskoj i Zapadnoj Ugarskoj, u koliko su potpadali pod vlast austrijsku. Marčanske vladike birao je isprva sam narod a posvećivao ih pećski patrijarh na ime vretanijskih^[9] vladika. No po starim zakonima u Hrvatskoj nije smelo biti ni jedne druge vere osim Rimokatoličke. I zagrebački biskupi, kojima su pre turskih provala pripadala sva ona dobra na koja se Srbi oko Marče nastaniše, zahtevahu od marčanskog episkopa, da se odrekne pećskog patrijarha i prizna papu za vrhovnog crkvenog poglavicu, — da pristupi dakle Uniji sa Rimom. I silom okolnosti svi srpski episkopi, od prvoga Simeona (1609.–1630.), formalno priznavahu papu za starešinu, ali se dugo ne htedoše odreći ni sveze s Pećskom Patrijaršijom, niti i najmanje u čemu odstupiti od Pravoslavlja. Međutim, kada je došao za vladiku Pavle Zorčić (1671.–1685.), koji je vaspitan kod jezuita u Bolonji i naročito spreman da sprovede uniju Srba u Hrvatskoj, prekinuše se veze s Pećskom Patrijaršijom; jer austrijski carevi uzeše pravo izbora od naroda u svoje ruke i postavljahu dalje za vladike same unijate...

Od tada je Srpski Narod u Hrvatskoj imao da izdrži vrlo dugu i tešku borbu u obranu vere i narodnosti svoje; jer on nije hteo ni da čuje za uniju, pa se najodlučnije opirao kad su je vlasti htele silom da sprovedu. Mnogi prvaci narodni: rodoljubivi sveštenici, kneževi i ofisiri srpski, a naročito kaluđeri lepavinski i gomirski, krvlju, robijom na galijama i drugim bezbrojnim žrtvama plaćali su obranu vere i narodnosti svoje... I narod naš u tim najizloženijim krajevima, pored svih nasilja, očuvao je do danas netaknutu veru, ime, jezik i mnoga druga obeležja srpska; iako mu 1753 oružanom silom oduzeše Marču, koja za tim brzo sasvim propade, i ukinuše vladičanstvo pa ga delom sa Pakračkim a delom sa Plaščanskim Vladičanstvom spojiše 1771. — Za Srpstvo i Pravoslavlje u tome kraju, pored mnogih drugih, neumrle zasluge stekoše prota Nikola Popović iz Velike Pisanice i feldmaršal Mihailo barun Mikašinović iz sela Plavšinaca kod Koprivnice. Oni su u XVIII. v., gotovo pola veka, bili glavni zaštitnici Crkve i naroda, te neustrašivi borci za veru i narodnost svoju.

Za ove teške i dugotrajne borbe Pravoslavne Srpske Crkve u Hrvatskoj uspele su državne vlasti, da ocepe od Pravoslavlja samo jedan maleni deo našega naroda, — onu oazu na granici Kranjskoj u Žumberku. Pa i to je bilo si-lom i prevarom. Austrijski đeneral grof Petaci prosto je obezglavio narod, namučio i proterao iz Žumberka sve pravoslavne sveštenike, te nametnuo unijatske, koji polagano prevedoše narod u uniju tokom druge polovine XVIII. v. I Žumberčani su danas glavna pastva unijatske Križevačke Biskupije, koja je 1777. ustanovljena na mesto Marčanskoga Vladičanstva. — To vladičanstvo ima danas oko 50.000 duša, od kojih je samo 10.000 srpskoga porekla; ostalo su Rusini koji se nastaniše po Hrvatskoj, Slavoniji, i Bačkoj. A Srbi Žumberčani, ocepivši se od Pravoslavlja, gotovo zaboraviše svoju narodnost; kao što su je zaboravili i Srbi Krmpote i drugi u Senjskom Primorju, Lici, Krbavoj i t. d., koji iz raznih obzira u manjim grupama ili pojedinački primiše Rimokatolištvo. Priličan broj Srba izgubio se i među braćom našom Slovencima u Kranjskoj i Štajerskoj, te im danas još samo njihova čisto srpska prezimena kazuju njihovo poreklo.

7. Rim i Srpska Crkva. — Posle propasti srpske državne samostalnosti počinje rimska propaganda da razvija svoj rad po svima srpskim krajevima. Pri tom su joj mnogo pomagale kolonije dubrovačkih trgovaca po svima većim gradovima našim. Njima su obavljali bogosluženja Franjevci, koji su onda pokušavali i propagandu među okolnim pravoslavnim Srbima. Otvarali su radi toga škole, davali poklone i t. d., ali nisu imali gotovo nikakovoga uspeha. Ipak su pape od početka XVI. v. stalno imenovale naslovne biskupe prvo za Beograd, a docnije i za Prizren i Smederevo... A od kraja toga veka, kada Srbi obnoviše samostalnost svoje Crkve i pećski patrijarsi postadoše neka vrsta svetovnih gospodara, te počeše nastojati da svoj narod i politički oslobode, — nastupiše novi odnošaji između Srba i papa. Tada su prvi put počeli pregovori za sjedinjenje crkava sa predstavnicima Srpske Crkve i trajali su gotovo čitav XVII. v.

Pri pregovorima sa zapadnim vladaocima i papama, radi ustanka i oslobođenja, imali su predstavnici Srpske Crkve i Naroda za poverenike većinom rimokatoličke kaluđere sa jadranskog Primorja. A ovi su hteli da se dodvore i preporuče papama, te su nagovarali Srbe, da tražeći pomoć za oslobođenje, obećavaju papi i sjedinjenje s Rimskom Crkvom. Prvi put počeli su ti odnošaji uporedo sa dizanjem ustanaka za slobodu pod patrijarhom Jovanom (1592.–1614.). Tada su poslata papi 1597. dva srpska kaluđera, da ga umole za posredovanje kod zapadnih vladalaca, da pomognu Srbima koji se spremaju na odsudnu borbu za slobodu. O sprovađanju kakovih promena u životu i nauci Srpske Crkve nije tada bilo ni reči. Sve jedinstvo sastojalo se samo u prostim izjavama: da i Srbi priznaju papu za vrhovnog poglavicu i zaštitnika Hrišćanske Crkve.

Posle Jovanove smrti nastavljeni su pregovori s njegovim naslednikom patrijarhom Pajsejem Janjevcem (1614.–1647.), iako ovaj nije tražio nikakovih političkih ni crkvenih veza sa Zapadom. Ovoga puta zauzimao se za sjedinjenje Srpske Crkve sa Rimom papski misionar Trogirac kaluđer Fran Leonardis. On je pre svega, obećanjima da će papa pomoći Zećanima da se oslobode Turaka, zadobio zetskog mitropolita Mardarija, da prizna papu poglavicom Hrišćanske Crkve i preko svojih poslanika, sa tajnikom (logotetom) Visarionom, zaveri se papi na poslušnost 1640. Papa je te izjave primio s velikom radošću, napisao Mardariju ljubazno pismo i umolio ga, da nastoji zadobiti za uniju i pećskoga patrijarha. I Leonardis je posle toga s preporukom Mardarijevom lično pregovarao o uniji s patrijarhom Pajsejem, kome je papa međutim poslao arhijerejsku mitru,da bi ga lakše zadobio. Ali, ovaj revnosni arhipastir srpski odmah je izjavio, da su osim drugog velike smetnje za ujedinjenje: učenje rimsko o izlasku Sv. Duha i od Sina, te pričešćivanje na beskvasnom hlebu. Za tim je patrijarh to pitanje o sjedinjenju raspravio i sa svojim episkopima na Sinodu; koji je pismeno saopštio papi te glavne smetnje, koje po njihovu uverenju stoje na putu sjedinjenju. Leonardis je poslao taj spis starešini Propagande u Rim i umolio ga, da s patrijarhom što opreznije i ljubaz-nije postupa, jer bi se uz njega mogli zadobiti za uniju i svi Srbi. — Zbog toga zauzimanje Leonardisovo za uniju imenovao ga je papa Inoćentije X. barskim nadbiskupom 1644., ma da od unije nije ništa bilo.

Posle smrti Pajsejeve papa je opet pokušao sjedinjenje i poslao u Peć, da sa Srbima pregovara, svoga legata unijatskog kaluđera Rusina-Demskog. Novi patrijarh Gavrilo Rajić (1647.–1659.) primio je lepo papinog legata i sazvao Sinod u Budimlje. A Sinod je odlučio, da stupi u pregovore s papom i izabrao za svoga poslanika i poverenika koji će ići u Rim Pajseja mitropolita Budimlja i Arbanije. No Turci su saznala za to, te Pajseja na putu uhvate i živa oderu... Pregovori ipak nisu prekinuti. Posle odlaska Rajićeva u Rusiju održan je jedan Sinod srpskih arhijereja u manastiru Morači. Sa tog Sinoda poslat je u Rim arhimandrit Maksim, da od pape i drugih na Zapadu izmoli pomoć za podizanje jedne bogoslovske škole i štamparije. No i od toga nebi ništa. Međutim veze s Rimom nastavio je hercegovački mitropolit Sv. Vasilije Ostroški, koji je 1661. i 1671. takođe molio pomoć za crkve i manastire, kao i za oslobođenje. Njemu je papa 1661. poslao naročiti krst za manastir u Trebinju... Najposle, 1688. stajali su u vezi s Rimom: crnogorski vladika Visarion i pećski patrijarh Arsenije III. Črnojević, — kada se ratovalo s Turcima i radilo na oslobođenju. Ali ni jedan od njih, kao ni jedan pre njih, nije pri tom mislio na odstupanje od Pravoslavlja, kome su svi oni bili baš odlični branioci.

8. Manastiri. — Posle obnovljenja Pećske Patrijaršije propojali su opet mnogi stari zapusteli manastiri naši. A patrijarh Makarije dobio je od sultana dopuštenje ne samo da popravlja oronule i razorene crkve i manastire, nego i nove da podiže. On je dobro znao kakova sila leži u tim čuvarima vere i narodnosti naše, pa je odmah pristupio poslu. I za kratko vreme, pored mnogih manastira u Severnoj Srbiji, pod planinama Ovčarom i Kablarom, podiže se dosta novih manastira i u Bosni, Sremu, Ugarskoj, Slavoniji i Hrvatskoj, gde god se naš narod naselio. Te manastire podizali su veninom sami kaluđeri s okolnim narodom, kome su oni od velike koristi bili kako pod Turcima tako i pod austro-ugarskom vlašću u borbi sa unijom.

Pored svega robljenja i paljenja očuvani su bili u manastirima neki ostaci stare slave naše. — Tu su bile slike careva, kraljeva, kneževa i vlastele, po koji komad njihovog zlatnog i srebrnog posuđa, vladalačke diplome s pečatima i t. d. Tu su pisani Letopisi i Hronografije po narodnom predanju i u duhu narodnih pesama. Manastiri su i tada bili jedine škole, a sabori, vašari i narodni zborovi obdržavani su u dvorištima i crkvama manastirskim. Tu se najviše vilo lepo narodno kolo, u kome su često i kaluđeri poigrali, te su baš oko manastira najbolje očuvani narodni običaji. Tu je narod posle sv. liturgije slušao rodoljubivs reči čestitih kaluđera i drugih narodnih prvaka; a pesme slepih guslara i drugih, što se tuda razlegahu, dizale su visoko svest narodu i raspaljivale mu čežnju za slobodom i starom slavom... Kaluđeri su bili prvaci narodni, te su se katkad i vlasteoski oblačili, jašili dobre konje i nosili bogato oružje. A kada se dizahu krvavi ustanci, mnogi kaluđeri naši bili su ne samo na zboru nego i na tvoru, te su junački umirali za krst časni i slobodu zlatnu. Ti pregalački primeri kaluđerskog junaštva još su više utvrđivali veru i nadu u Boga, te Srpskom Narodu jačali snagu, da ne klone i hrabro odoleva svima nevoljama. — Bivalo je, razume se, i rđavih primera sebičnog kaluđerskog života, ali su još tada takovi slučajevi retki bili.

Za narodnih ustanaka i ratova Turci su naročito robili, obarali i palili crkve i manastire naše, a kaluđere i sveštenike mučili i ubijali, znajući da su oni glavni pokretači i vođe narodne. Stoga su osobito krajem XVII. i u prvoj polovini XVIII. v., mnogi manastiri naši ponovo tako opusteli i propali, da se više nikada nisu mogli dići... Ali ni u mirno doba nije lako bilo očuvati manastire naše od nasilja turskog. — Okolne spahije nametale su se manastirima za gospodare i uzimali desetak sa manastirskih zemalja Turski razbojnici nasrtali su opet često da robe; a kaluđeri i slavom ovenčani hajduci naši branili su svetinje svoje. No najviše dosađivali su manastirima turski policajni činovnici, koji su kaluđerima podmetali razne krivice, pa onda manastire ucenjivali i globili. To je tako često i nesnosno bivalo, da su mnogi kaluđeri ostavljali svoje manastire sasvim puste i sklanjali se od silnika u druge sklonitije i mirnije. A kaluđeri imućnijih manastira odlazili bi čak u Carigrad, da po skupe novce vade carske fermane i njima se brane od nasilnika. Šta više, dva najimućnija manastira naša Studenica i Dečani izvadili su u XVI. v. berat sokolovački i postali plemenite šainđije-sokolovci. Kao takovi potpadali su direktno pod sultana i oprošteni behu od svakoga danka, uz obvezu: da svake godine donesu u Carigrad određeni broj za lov izvežbanih sokolova. Ali i to im nije mnogo pomoglo…

Veliku većinu manastirskih zemalja, koje darovaše stari vladaoci i vlastela, kao i drugi ljudi za dušu, grob, postrig i t. d. Turci su prosto oduzeli i delili po volji. A bivalo je i takovih manastirskih ljudi — kmetova (podanika), kao na pr. Istinići kod Dečana, koji su primili Muhamedovstvo samo za to, da mogu sebi prigrabiti zemlje manastirske. Stoga su manastiri vrlo siromašni bili i izdržavali se mahom milostinjom, što je od naroda dobivahu. U tu svrhu opravio bi manastir svake godine po kojeg kaluđera u prošnju, koja se nazivala pisanijom, jer su kaluđeri zapisivali ko je šta dao i šta je ko obećao dati. Pri tom su kaluđeri nosili sobom u narod krstove i male ćivote s česticama svetih moći raznih svetitelja, da njima osvete domove priložnika. A od kraja XV. v. pomagali su mnoge manastire naše i pravoslavni ruski, moldavski i vlaški vladaoci. — Oni su ih darivali nužnim crkvenim stvarima i knjigama; a nekima su davali i stalnu godišnju pripomoć u novcu, kao na pr. Mileševi, ili su dopuštali, da kaluđeri dotičnih manastira dolaze u njihove zemlje i sami kupe milostinju za svoje manastire. Prvi koji su to činili, behu kaluđeri Uspenskog manastira u Beogradu iz prvih godina XVI. v. Od tada išli su u te zemlje vrlo često ne samo kaluđeri nego i episkopi, mitropoliti, pa i patrijarsi naši. No Turci su, kao kasnije i Austrijanci, nerado gledali na odilaženje naših u Rusiju; te je tako i patrijarh pećski Gavrilo Rajić, kada se vratio iz Rusije, oklevetan i osuđen kao veliki izdajnik, pa obešen u Brusi 1659. A neki episkopi i mitropoliti naši i stalno su ostali u Rusiji, kao na pr. mitropolit vršački Teodosije, koji je 1667. otišao gamo i neko vreme bio upravitelj Ruske Patrijaršije...

Posle iseljenja patrijaraha pećskih Arsenije III. i IV. propali su za uvek mnogi manastiri. Tada je u glavnom nestalo kod nas i ženskih manastira; te su ostale samo pojedine kaluđerice, pored manastirskih i parohijskih crkava, a i po privatnim kućama. — Od to doba počeo je naglo da opada monaški život u narodu našem i mnogi su manastiri docnije opusteli samo zato što ne beše kaluđera da ih prihvate.

9. Prosveta i Književnost. — Kada su Turci pregazili i porobili Srpske Zemlje propale su tada u plamenu i inače mnoge bogoslužbene knjige, kao i drugi dragoceni proizvodi našega umnog života. Zbog toga nedostatak u knjigama nisu mogle da nadoknade ni sve štamparije naše, koje su vrlo teško i kratko vreme držale se, te su dospele da štampaju samo najpotrebnije crkvene knjige. Zato su knjige i dalje prepisivane sve do XIX. v.; ali ne samo u osiromašenim i opustelim manastirima, nego i po privatnim kućama srpskih sveštenika, zanatlija, trgovaca i seoskih kneževa, kuda su zalazili naši kaluđeri i đaci vični peru i knjizi, tražeći skloništa ili kupeći milostinju za svoje manastire... Stoga su knjige bile vrlo skupe, pa su kao i roblje otkupljivane od Turaka. Inače su kupovane po vašarima od trgovaca i pisaca; a plaćalo se za njih ili u novcu ili u žitu, marvi, vosku, čoji i t. d. Zalagane su i pozajmljivane, ali su i mnogo krađene, te su vlasnici često zapisivali u njima prokletstvo na onoga koji ih ukrade. One su osobito važne i stoga, što su kaluđeri i sveštenici zapisivali u njima, na koricama i ivicama listova, mnoge događaje iz života Crkve i naroda našeg, o kojima inače ne bi ništa znali... Uvezivane su obično u podeblje drvene korice obložene kožom, na kojoj su utisnute raznolike geometrijske i druge šare često vrlo lepo i ukusno. — I to je sve bio rad samih naših kaluđera i sveštenika.

Inače su u književnosti i dalje zastupane sve grane kao i pre, samo su Hronografije i Letopisi češći. Uz to se, po grčkom uzoru. razviše tako zvani Zbornici ili Čatovnice i Četenja — U njima se nalaze raznovrsni književni sastavci povađeni iz raznih knjiga prema ukusu i interesu dotičnoga prepisivača i sastavljača zbornikova. To beše najzanimljivija lektira naših starih, te su mnogo čitane i prepisivane. Pored crkvenih propovedi i moralnih pouka u njima se nalaze i stari istočnjački romani, priče, apokrifi, životi svetitelja, kao i razni članci iz istorije, geografije, astronomije, fizike, medicine i t. d., pa i neka vračanja i gatanja... U običaju su tada i Pomenici i Opštaci manastirski, kao domaće manastirske Hronike u koje su upisivani gosti, dobrotvori, ktitori, igumani p drugi.

Među piscima ovoga perioda najznatniji je patrijarh Pajsej Janjevac (1614.–1647.). On je napisao Životopis i službu Sv. caru Urošu, koji je u njegovo doba objavljen. Napisao je još i neka druga dela i umro kao stogodišnji starac. U početku XVIII. v. pevao je pobožne i pozdravne pesme (Bogorodici, Sarajevcima i dr.) pećski patrijaraški protosinđel i učitelj Visarion Pavlović, potonji vladika bački (od 1731.), Dečanski iguman Konstantin prepisao je 1748. znamenitu Slovenosrpsku Hroniku, koju je po mnogim stranim avtorima i domaćim izvorima napisao nesuđeni despot srpski Đorđe graf Branković, za vreme svoga 22-godišnjeg sužanjstva u Beču i Hebu (1689.–1711). U toj Hronici prvi put je prikazana prošlost Srpskog Naroda od najstarijih vremena do 1705., — na 3501. stranici... Osim toga vladika crnogorski Vasilije Petrović, baveći se u Rusiji, napisao je i 1754. u Moskvi štampao nekritičnu Istoriju Crne Gore, koja je međutim prva naša štampana istorija. A poslednji Srbin pećski patrijarh Vasilije Brkić napisao je 1771., takođe za Ruse, lep opis turskih oblasti i život Hrišćana u njima, koji je tek u naše dane štampan.

Od XVII. v. počinju se među naše pretke donositi sve više i ruske štampane knjige, koje su u XVIII. v., ponajviše zauzimanjem beogradsko-karlovačkih mitropolita uspele, da po većini crkava naših istisnu stare Srbulje. Sa ruskim knjigama i učiteljima uvlačio se postepeno u našu književnost i rusko-slovenski jezik, koji je u XVIII. v. od srpsko slovenskog ili srbuljskog načinio slovsno-srpski jezik i pravopis. Taj se jezik vrlo malo razlikuje od rusko-slovenskoga i vladao je kod nas od polovine XVIII. v. sve do druge polovine XIX. v. — Tada ga je iz književnosti i pismenosti naše istisnuo čisti narodni jezik i Vukov pravopis; ali je ruski crkveno-slovenski jezik ostao kod nas i dalje za bogoslužbeni jezik.

VI. SRPSKA CRKVA POD CARIGRADSKOM PATRIJARŠIJOM (1766.–1912.)

1. Drugo ukidanje Pećske Patrijaršije. — Samo pod pritiskom turske vlasti priznala je Carigradska Patrijaršija samostalnost obnovljenoj Pećskoj Arhiepiskopiji; ali nikad ne htede joj priznati naslov Patrijaršije. No ipak je bilo pojedinih carigradskih patrijaraha, koji ne behu odlučni protivnici samostalnosti Srpske Crkve. Šta više, bilo je među njima i takovih, koji su štitili tu samostalnost i onda kada im se pružala prilika da je sasvim unište. Tako je na pr. 1718. patrijarh Jeremija, sa svojim Sinodom, osudio i prokleo bogatog grčkog kaluđera Timoteja, što je za rata austrijsko-turskog 1716.–1718. kupio od sultana pećski arhiepiskopski presto i prognao zakonitog patrijarha Mojseja Rajovića; iako je Timotije nudio carigradskom patrijarhu da mu podvrgne Srpsku Crkvu. Pa i posle begstva patrijarha Arsenija IV. nije carigradski patrijarh ni pokušao da ukine Pećsku Patrijaršiju, iako su prilike za to vanredno zgodne bile. Ta misao sazrela je potpuno tek docnije, kada je na carigradski patrijarški presto došao vlastoljubivi i energični Samuilo I. (prvi put od 1763.–1768.). Ovaj patrijarh pregao je odmah da dovede u red svoju patrijaršiju, u kojoj je za njegovih prethodnika vladao sličan nered kao i u Pećskoj Patrijaršiji. Njega je pre svega tištao veliki dug Turcima. Stoga on naumi, da svu Pravoslavnu Crkvu u Turskoj podvrgne svojoj vlasti, da bi lakše mogao taj dug otplatiti. Uz to se zanosio mišlju: da pomoću grčkih episkopa, sveštenika i škola sve pravoslavne narode čim više pogrči; kako bi se u svoje vreme, na razvalinama Turske, što lakše obnovilo Vizantijsko Carstvo. I pristupivši poslu on je brzo uspeo, da uništi samostalnost obe druge Pravoslavne Crkve na Balkanu i pod svoju vlast vrgne sve pravoslavne narode pod turskom vlašću u Evropi.

Pri izvođenju svoje namere udario je prvo na Pećsku Patrijaršiju, u kojoj je već očajno stanje bilo, te je najlakše mogao uspeti. — On pre svega prikaza poslednjeg Srbina na pećskom prestolu, patrijarha Vasilija Brkića-Karlovčanina, kao neverna i sultan ga posla u progonstvo. Na mesto njegovo postavi, u sporazumu s turskim vlastima, za patrijarha Grka Kalinika II. (1765.–1766.); a ovoga brzo nagovori, da tobože zbog nesnosnih prilika u Patrijaršiji, podnese ostavku i ujedno sa ostalim Grcima episkopima Pećske Patrijaršije zamoli sultana, da se ta patrijaršija ukine i sjedini sa Carigradskom. A kada je to učinjeno Samuilo je oprezno pristupio sultanu i uverio ga, da je to sjedinjenje i iz državnih interesa neophodno potrebno: jer će tada državna blagajnica uredno dobivati propisani danak na Peć, kao i sav zaostali dug; a uz to će Grci episkopi bolje čuvati Srbe nego njihovi episkopi, koji su uvek skloni austrijskom ćesaru. Ujedno će se tako lakše moći odolevati i širenju po državu opasnog Rimokatolištva i Protestantstva... — Pod uticajem ovakovih razloga sultan je brzo pristao na Samuilov predlog i 11. septembra 1766. izdade ferman, da se Pećska Patrijaršija konačno ukida i podvrgava Carigradskoj Patrijaršiji.

Kada je patrijarh Samuilo ovu živu želju svoju postigao. odmah je Peć, s ostalim mestima koja pripadahu arhiepiskopu, podvrgao Prizrenskoj Mitropoliji, da se tako lakše zatre i ime staroj Patrijaršiji. A dug patrijaršijski razrezao je na sve srpske episkope, sveštenike, crkve, manastire i narod. Osim toga, kada je oglobio Srbe episkope, podmetnuo im je razne krivice i poslao ih u manastire ili zatočenja, a na njihova mesta postavio Grke. Protiv toga nasilja potužio se crnogorski vladika Sava u ime Srba episkopa Ruskom Svetom Sinodu, ali bez uspeha. — Tako je eto Stara Srpska Crkva postala robinjom Grčke Crkve, a Srpski Narod dvostrukim robom Turaka i Grka.

2. Ohridska Arhiepiskopija i njeno ukidanje. — Prva samostalna Crkva koja je došla pod tursku vlast na Balkanu beše Ohridska Arhiepiskopija. Stoga je ona sa širenjem granica turskih širila i svoju crkvenu vlast na štetu Carigradske, Trnovske i Pećske Patrijaršije. A posle propasti Bugarskoga Carstva (1393. i 1398.) i ukidanja Trnovske Patrijaršije brzo je došla pod njenu vlast, bar za neko vreme, cela Bugarska Crkva, kao i Pravoslavna Crkva u Vlaškoj i Moldavskoj. Tako je do pada Carigrada u turske ruke ona postala najprostranija i najjača samostalna Crkva na Balkanu. Kada je međutim Carigrad pao 1453., pa malo za tim i Smederevo 1459., te konačno uništena grčka i srpska državna samostalnost, tada su Turci podelili celo Balkansko Poluostrvo na dve samostalne crkvene oblasti. — Carigradskoj Patrijaršiji ostavili su istočni i južni deo sa Bugarskom, Moldavskom i Vlaškom, a Ohridskoj Arhiepiskopiji zapadni deo sa Srpskim Zemljama i kolonijama pravoslavnih Grka i Arbanasa po Južnoj Italiji, Siciliji, Malti i Dalmaciji.

Grci su uvek bili pouzdaniji Turcima nego Srbi, te posle pada Carigrada oni sve više potiskuju Srbe sa arhiepiskopskih i episkopskih stolica u Ohridskoj Arhiepiskopiji. A kada se 1557. obnovila Pećska Patrijaršija osvojili su Grci sasvim ostatke Ohridske Arhiepiskopije, pa se od to doba u Maćedoniji opet javljaju grčke bogoslužbene knjige i napisi po crkvama, koji sve više obuzimaju maha i istiskuju srbuljsko bogosluženje i književnost...

Krajem XVI. v. izgubila je Ohridska Arhiepiskopija pravoslavne kolonije u Južnoj Italiji, koje su mahom pounijaćene i porimokatoličene; a za tim Dalmaciju s Mlecima, koje potpadoše pod Carigradsku Patrijaršiju. — U XVII. v. stajali su vrlo često i Ohridski arhiepiskopi u pregovorima s rimskim papama radi unije; te je početkom XVIII. v. papa postavio jednog Maćedonca, vaspitanog u Ilirskom Jugoslovenskom Kolegiju u Rimu, za ohridskog unijatskog episkopa. Ali sve to ostade bez uspeha, iako je stanje naroda i Crkve u Ohridskoj Arhiepiskopiji sve teže i nesnosnije bivalo, zbog pritiska turskog i grčkog.

Najposle, energični carigradski patrijarh Samuilo, koji je ukinuo samostalnost Pećske Patrijaršije, uspeo je već posle nekoliko meseci 1767., da na osnovu sličnih razloga izradi kod sultana ukidanje i Ohridske Arhiepiskopije. A da se i trag zatre toj Arhiepiskopiji dade preneti sedište episkopije u Prespu. — Međutim 1857. Ohrid je postao ponovo sedište episkopâ ohridsko-prespanskih.

3. Fanarioti u Srpskoj Crkvi. — Nasilja grčkih vladika, tih zloglasnih Fanariota, dodijavala su Srpskom Narodu u južnim krajevima već i pre propasti Pećske Patrijaršije. A kada bi im narod uskratio poslušnost oni bi ga proklinjali i turskom silom upokoravali. Zbog toga su čitava sela i krajevi naši desetinama godina ostajali bez sveštenika i bogosluženja; te je narod sam držao Krsnu Slavu svoju i na razvalinama hramova svojih pričešćivao se prelomljenim krsnim kolačem zalivenim vinom. I nije čudo što su u takovim prilikama mnogi slabiji Srbi podali u očajanje, i da izbegnu dvostruko ropstvo napuštali veru otaca svojih pa primali Muhamedovstvo. Tako je na pr. zbog takovih i drugih nevolja prešlo na Islam oko 50 naših sela sa više od 30.000 duša u okolini Prizrena, a u oblastima Gora i Opolje. A u Maiedoniji, prilikom ukidanja Ohridske Arhiepiskopije, pao je u očajanje i sam mitropolit meglenski Ilarion, te ne mogavši spasti Crkvu svoju od nasilja grčkog i obesti turske, izdao je veru pravoslavnu i prešao na Islam sa mnogim narodom eparhije svoje... — Tako je eto otpočela vlast Carigradske Patrijaršije nad Srpskom Crkvom!

Grci, koje su carigradski patrijarsi šiljali Srbima za vladike, obično nisu znali srpskoga jezika i bili su mahom vrlo loši ljudi. Neki od njih bivali su pre toga episkopi i mitropoliti u Maloj Aziji i Grčkoj. Svima njima glavna svrha beše, da što više oglobe jadni narod naš i njegovom krvavom mukom sebe obogate. Stoga je za njihovo vreme ovladala simonija i Srpskom kao i Grčkom Crkvom; jer i oni su za novac kupovali vladičanstva od Turaka i patrijaraha. Zato su oni po miloj volji cepali parohije i prodavali ih boljim kupcima, a za sveštenike rukopolagali i sasvim nepismene ljude, pa i nedorasle mladiće. Sveštenstvu i narodu sudili su sami kako su hteli: sveštenike su bili, vezivali, zatvarali i okivali u gvožđa; ali su obično i radije svaku kaznu pretvarali u novčanu globu. Ko bi pak pokušao da se opre njihovoj odluci, tome su pretili strašnom anatemom i bezdušnim turskim sudom. Za dobar novac dopuštali su oni i mnoga bezakonja pri sklapanju i razvađanju brakova; a crkvenim i manastirskim imetkom raspolagali su kao sa svojim ličnim dobrima... — Protiv takova rada morali su pokatkad da ustanu i sami carigradski patrijarsi. Tako je na pr. 1815 patrijarh Kirilo VI. lišio dostojanstva užičkog episkopa Danila utvrdivši, da je: „varalica, koji krčmi Boga i trguje sa Hristom", jer je „kao opak i gladan vuk rastrgao stado Hristovo tiranski i svirepo, gradeći od božanskih tajana sredstvo, da se dođe do novca i grešnoga dobitka". Ali, već posle šest godina 1821., isti Carigradski Sinod šalje toga tako strašno žigosanog čoveka i opet Srbima za mitropolita u Niš...

Tada su mitropolite i episkope postavljali često i pojedini turski oblasni upravnici — paše i veziri. Toga je istina i pre bivalo, ali u mnogo manjoj meri. Tako je na pr. veliki vezir Huršid paša 1813. postavio za beogradskog mitropolita svoga pisara, niškog sveštenika Dionisija; a nešto docnije Redžep paša postavio je za mitropolita jednog nevaljalog grčkog kaluđera, svrzimantiju, koji je kod njega u Ada-kale na Dunavu bio pandur i buljukbaša...

Za tih i takovih Fanariota pala je srpska prosveta u Turskoj Carevini na najniže grane, pa je narodom još jače ovladala praznoverica. — Grčke vladike išle su hotimično za tim, da bi od neukog i praznovernog naroda što više koristi mogli izvlačiti i što lakše i duže nad njim vladati. Zbog toga nisu dopuštali Srbima da podižu škole svoje, čak ni pod kraj XIX. v. I Srbi u Staroj Srbiji i Maćedoniji imali su da izdrže tešku borbu, dok su uspeli da im se dopusti podizati škole. Međutim, u svima većim mestima gde je bilo Grka otvarane su grčke škole; a u Skoplju, Ohridu, Janjini i Solunu otvorene su bile i više grčke škole, u koje su odlazili i po neki Srbi. Inače su Srbi i dalje učili se samo po svojim manastirima i kod svojih uglednijih parohijskih sveštenika; a tek po koji đak odlazio bi u Sremske Karlovce na nauku.

Još su Fanarioti nastojali da pogrče Srpsku Crkvu, a onda postepeno i narod. Stoga su u svima južnim krajevima našim istisli slovensko bogosluženje i uveli grčko ; a vladike su i po drugim krajevima služile samo grčki. Stare rukopise i knjige slovenski i srbuljski pisane i štampane palili su i uništavali.^[10] A da ubiju narodnu svest i ponos zabranjivali su proslavljanje Krsnoga Imena i srpskih svetitelja... No pored svega toga među pretcima našim nisu oni ni blizu onoliko mogli uspeti koliko među Bugarima i Rumunima, gde su gotovo sve više narodne slojeve odrodili i pogrčili bili. — Kod nas su uspeli samo toliko, da uporedo sa slovenskim bogosluženjem uvedu i grčko po nekim većim gradovima, u kojima je bilo jakih grčkih i cincarskih kolonija... Za takovu otpornost našu prema Grcima stekli su mnoge zasluge i opet stari manastiri naši, te priprosti kaluđeri i sveštenici, koji često ni čitati nisu znali, ali mnogi među njima, pored svih rđavih primera grčkih vladika, iskreno su pobožni bili i uvek spremni behu da i život svoj žrtvuju za veru i dobro naroda svoga. Oni su nam dakle, i u tim teškim vremenima fanariotskoga ropstva, sačuvali Srpstvo i Pravoslavlje... Sreća je još uz to, da je samo jedan deo naroda našeg dugo čamio u tome ropstvu, — Crna Gora nije ga ni osetila, a Srbija ga se već početkom XIX. v. oprostila; Bosna i Hercegovina rešiše se Grka pred kraj XIX. v., a Stara Srbija i Maćedonija tek u naše dane, posle slavne kosovske osvete 1912.

---

1. Ilire, čiji su potomci Arnauti i razne polatinjene narode, koje prema germanskom Valhen-Velše nazvaše Vlasima.
2. Otud dolazi i naziv hrićš. bogoslužbene knjige Trebnik, jer sadrži molitve i obrede onih radnja, koje donekle sretamo i u Mnogoboštvu.
3. Najstariji do sada poznati ćirilski zapis jeste iz 980. g. To je potpis zografskog igumana Makarija na jednom grčkom aktu. A za tim zapis iz 993. g. na grobnoj ploči oca maćedonskoga cara Samuila, koja je nađena kod Prespanskog Jezera.
4. Taj manastir bogato su darivali i carevi Dušan n Uroš, te je kao srpski postojao sve do druge polovine XVII. v. — Tada su ga osvojili Grci; ali i danas služi za sklonište slovenskim bogomoljcima, a naročito Rusima.
5. Zanimljivo je, da su svi naši primorski — zetski vladari pre Nemanjića imali svoj Mauzolej u manastiru Sv. Srđa i Vakha na Bojani, kao što smo već napomenuli.
6. Taj rad nastavili su i dovršili u Mlecima tuđinci u prvoj polovini XVII. v. (1638.). A u XVIII. v, otvorio je 1765., opet u Mlecima, novu srpsku štampariju Dimitrije Teodosijev iz Janjine, koja je do 1810., naštampala dosta bogoslužbenih i svetovnih knjiga naših.
7. U zapadnoj Staroj Srbiji i danas postoji predanje, da se tada oko Petrove Gore naš narod tako umanjio, da se tek po gde-gde nailazila po koja osamljena kolibica, te je jedan jedini kaluđer iz Petrova manastira dugo vremena, svake godine jedanput, podizao sa vrh gore ruke k nebu i ovako se molio: „Bože, molim ti se, neka je blagosloveno (venčano) sve što se sastavilo, neka je kršteno sve što se rodilo, a sve što je umrlo neka je opojano. Amin!“
8. Ovi Srbi nazivani su isprva Uskocima, docnije Vlasima, jer ih tako po ugledu na bosanske i druge poturice, a ponajviše zbog razlike u veri, nazivahu Rimokatolici. — Međutim, Mađari i Nemci nazivali su nas u isto vreme po imenu naše stare središnje države Rašanima ili Racima. Ali je oko polovine XIX. v. ime srpsko i kod njih istislo sva druga nametnuta nam imena...
9. Vretanija, današnja Britanija, smatrana je kao nekadašnja najseverozapadnija oblast Pravoslavlja, pa su na tu titulu pećski patrijarsi vladičili marčanske vladike XVII. veka.
10. Šta više već u XVII. v. spalili su Grci na Sv. Gori ruske štampane knjige, koje su bile ispravnije od njihovih; te u malo da nisu s njima živa spalili i jednog Srbina, starca Damaskina, koji se očajno branio i nije hteo da im izda jedan stari srpski rukopis, koji se s ruskim knjigama tačno slagao.