Politička prošlost Hrvata 28
Kuenov režim
[uredi]Diplomatska pobeda Austro-Ugarske u Berlinu 1878 nad Rusijom i okupacija Bosne i Hercegovine, učvrstili su u njoj dotle još labavi dualistički sistem. Oslanjajući se u spoljašnjoj politici na Nemačko Carstvo, a u unutrašnjoj na Nemce i Mađare, Franjo Josif je smatrao da nema potrebe da menja politiku svoje države. Čehe je umirivao preko ustupaka, što im čini novi pretsednik austriske vlade grof Tafe. Dole na jugu, u jugoslovenskim zemljama, izgrađuje se čitav sistem sa zadatkom da kod Srba i Hrvata izdrobi nacionalne snage, ubije veru u bolju budućnost i gurajući jedne protiv drugih onemogući povraćanje 1848 i 1849: stvaranje srpsko-hrvatskog fronta protiv Beča i Pešte. U to vreme Kalaj kao upravitelj Bosne svesrdno se trudi da spreči ikakvu kulturnu i političku vezu ovih pokrajina sa susednim jugoslovenskim zemljama, ugušuje nacionalnu svest kod Srba, a ometa njeno buđenje kod katolika i muslimana. U Vojvodini se sprovodi nemilosrdna mađarizacija, u Srbiji mlada radikalna stranka ratuje za slobode a protiv austrofilske politike Kralja Milana. U Hrvatskoj će dvadeset godina neograničeno vladati Kuen Hedervari.
Ugarsko-hrvatska nagodba 1868 i austriska okupacija Bosne i Hercegovine 1878 slomile su nacionalni polet koji preživljuju Hrvati i Srbi, od 1848 na ovamo. U Hrvatskoj se istrošila ona stranka, koja je izvršila narodni preporod. Neuspesi narodne stranke u rešavanju odnosa Hrvatske s Ugarskom i Austrijom i njena preterana kompromisna politika posle 1873 ubili su joj ugled u narodu. Suviše široke jugoslovenske koncepcije hrvatskih preporoditelja nisu odgovarale političkoj zrelosti hrvatskih narodnih masa. I dok je pokret bio ograničen na relativno uzak krug intelektualaca, građana i plemstva, on je mogao davati ton političkom životu u Hrvatskoj. Ali, kad široke narodne mase ulaze u javni život, one unose svoje lokalno, konzervativno i traže od svojih vođa, ne velike jugoslovenske vidike, nego uskohrvatski narodni program. One su i suviše verski opredeljene da bi mogle tako brzo preći preko verskih razlika i primiti pravoslavne Srbe kao sebi jednake. Zato posle 1878 Ante Starčević i njegova stranka prava potiskuju ljude nekadašnje narodne stranke u Hrvatskoj, posebice kod malog čoveka u gradu i kod mlađe inteligencije.
Ivan Mažuranić otišao je sa banskog položaja 1880. Njegov naslednik grof Ladislav Pejačević vlada Hrvatskom do 1883. Poneseni svojim velikim uspesima od 1867 i nailazeći na veliki otpor mađarizatorskoj politici u Ugarskoj, mađarski političari pristupaju n aktivnoj mađarizaciji državnog aparata u Hrvatskoj. Prisiljavanje poreskih i finansiskih činovnika da moraju učiti mađarski, isključiva upotreba mađarskog jezika na hrvatskim železnicama i nameštanje ugarskih grbova na javne građevine izazvali su sukobe, proteste i demonstracije. Oni su doveli do ostavke bana Pejačevića i do dolaska Kuena Hedervarija za bana u Hrvatskoj.
Od 1883 do 1903 Kuen Hedervari vladaće neograničeno u Hrvatskoj. Ovaj lukavi, neskrupulozni i surovi mađarski grof, koji je dobro poznavao hrvatsku sredinu, jer se u njoj rodio i školovao, bogato je iskoristio sva sredstva, dopuštena i nedopuštena, da razdrobi i uništi javni život u Hrvatskoj. Razbijao je stranke, zavađao Srbe i Hrvate, korumpirao ljude i ugušivao svaku i najmanju kritiku, praveći od Hrvatske i Slavonije političko groblje. U nekoliko izbora zahvaljujući policiskom pritisku i korupciji on je dobio većinu u Saboru. Preko te poslušne većine sprovodio je Kuen sve što je hteo. On je izigravao i ono malo povlastica, što je nagodba davala Hrvatskoj. U to doba, kada Pešta postaje privredni i kulturni centar cele Ugarske, kad se oseća jedan dotle neviđen polet privredni i u austriskim naslednim zemljama, dobro smišljenom tarifnom politikom, veštim kreditiranjem, sistematskim ometanjem u davanju dozvola, Beč i Pešta pretvaraju sve svoje jugoslovenske pokrajine, pa i Hrvatsku, u kolonije, dobre da daju sirovine, ali u kojima se nije smela da razvija jača domaća privreda.
Prvih deset, petnaest godina Kuenove samovlade slabo mu se mogao ko odupreti. Narodna stranka se bila istrošila za Mažuranićeva banovanja od 1873—1880. Njeno nezavisno krilo, koje se odvojilo 1873 i ostalo i dalje uz Štrosmajera, radi ponešto čuvajući za nove naraštaje ideale hrvatskih preporoditelja. Štrosmajer, iako star, i sada na braniku narodnih interesa, uporno sve do svoje smrti vodi borbu sa Kuenom. Starčevićeva stranka prava mlađa svojim programom, bliža duši hrvatskih masa i vođena od temperamentnih ljudi, ima oštre sukobe i obračune sa Kuenom. Ali je ovaj i nju polomio. Devedesetih godina prošloga veka izgledalo je da su Beč i Pešta umirili Slovenski Jug. Srbija je bila zabavljena svojim ustavnim borbama za poslednjih Obrenovića. U Bosni i Hercegovini svemoćni Venijamin Kalaj smišljeno i neumorno radi na denacionalizaciji i privrednom porobljavanju tamošnjeg naroda, u Dalmaciji posle velikog nacionalno-političkog poleta za vreme preporoda dolazi politika srpsko-hrvatskih zađevica, ličnih i partiskih obračunavanja. U Vojvodini tamni zvezda Svetozara Miletića i nastaje klonulost preteći da dovede u pitanje naš nacionalni opstanak u toj pokrajini. Kuen u Hrvatskoj svemoćno gospodari, stare stranke su razbijene, autoriteti poljuljani, izgubljena vera u svoju snagu i ljudi se utrkuju ko će se više dodvoriti Beču i Pešti. I upravo, kad je izgledalo stanje najbeznadnije, iz dubine narodne izbili su novi sokovi, pojavile se nove snage. One će na celom Slovenskom Jugu, pa i u Hrvatskoj, brže, nego što se iko nadao, da izmene stanje stvari.
Prvi predznak novoga vremena bili su đački nemiri i demonstracije povodom dolaska Franje Josifa u Zagreb 1895. 16 oktobra te godine jedna grupa zagrebačkih studenata spalila je javno na Jelačićevom trgu mađarsku zastavu. Zbog toga je uhapšen veliki broj studenata, izvedeno pred sud i suđeno na višemesečni zatvor. Među njima se ističe nekoliko njih koji će, kao Stjepan Radić, igrati veliku ulogu u životu hrvatskog naroda sledećih decenija. Zatvaranje i uklanjanje velikog broja studenata sa zagrebačkog Universiteta prisililo ih je da nastave školovanje u Pragu. Tu će mlada hrvatska i srpska generacija doći pod uticaj revolucionarnog pokreta češke omladine, a posebice na njih će mnogo delovati široka evropska, puna humanizma, autokritičnosti i realnih pogleda na život shvatanja profesora Tome Masarika. Ovaj novi srpsko-hrvatski naraštaj izvukao je iskustvo iz političkog života svoga naroda zadnjih dvadeset godina. Odrastao pod krutim Kuenovim režimom, on je najbolje mogao da oseti da bez sloge i zajedničkog napora Srba i Hrvata nije moguće slomiti nemačko-mađarsku prevlast u Austro-Ugarskoj, niti sprečiti zavođenje režima vrste Kuenove u Hrvatskoj, a Kalajeve u Bosni. Zato se vraćaju idealima hrvatskih preporoditelja i propovedaju kulturno i političko jedinstvo Južnih Slovena. Kod ove generacije misli su već preciznije, zaključci logičniji pa prema tome i ciljevi jasni. Ona u nacionalnoj politici ispoveda integralno jugoslovenstvo, traži stvaranje velike jugoslovenske države, propoveda slobodu i demokratiju.
Dok je mlada generacija svršavala škole i kod starih stranaka vrši se previranje. Priterani Kuenovim režimom, i stari protivnici iz narodne stranke i stranke prava traže osnovicu za zajedničku borbu protiv opasnog protivnika. Oni 1897 istupaju zajednički u izborima protiv Kuena i zadaju mu jak udarac. U 1902 spajaju se neodvisna narodna stranka prava u jednu stranku na načelima, istaknutim još u njihovom sporazumu 1894. Po njima se tražilo ujedinjenje svih hrvatskih zemalja u Kraljevinu Hrvatsku kao pravnu, ustavnu i slobodnu državu. U ovom poslu sudeluje već i mladi naraštaj.
Da bi razbio za njega najopasniju mogućnost zajednički srpsko-hrvatski front protiv Pešte, Kuen inscenira 1902 protivsrpske demonstracije u Zagrebu. Ali lupanje prozora na srpskim kućama i srpskim radnjama u Zagrebu nije bilo u stanju da omete težnju mladog srpsko-hrvatskog naraštaja da preko srpsko-hrvatske saradnje slomi Kuenov režim u Hrvatskoj.
Nemiri i demonstracije učestali su početkom XX veka u Hrvatskoj stvarajući sve težu atmosferu. Početkom 1903 ujedinjene srpsko-hrvatske opozicione stranke pojačavaju pritisak na Kuenov režim. Nova stranka hrvatske opozicije, sada nazvana „Hrvatska stranka prava“, tražila je reformu izbornog sistema, finansisku samostalnost za Hrvatsku, zaštitu seljačkog poseda, slobodu štampe, zbora i dogovora. Ona je okupila u svojim redovima najbolje ljude, što ih je u to doba imala Hrvatska. Kuen je dobio jedan front, protiv koga se nije mogao dugo boriti. Demonstracija za demonstracijom niže se po svima hrvatskim gradovima protiv mađarskih zastava, prenoseći se i na ostale jugoslovenske pokrajine. Za to vreme gine Aleksandar Obrenović u Beogradu, na presto Srbije dolazi kralj Petar. Venijamin Kalaj ostavlja upravu u Bosni i Hercegovini. Početkom juna 1903 ostavlja, naposletku, i Kuen Hrvatsku i odlazi za pretsednika ugarske vlade.