Politička prošlost Hrvata 24

Reakcija

Pobedama Radeckog u Italiji, Vindišgrecovim ugušivanjem bune u Pragu i porazom revolucije u Beču u jesen 1848, reakcija u Austriji je ponovo stala na noge. Jelačić u Hrvatskoj, a Stratimirović u Vojvodini stavili su revolucionarni pokret Južnih Slovena u službu caru. Tako je Beč početkom 1849 mogao preći u napad i prema Mađarima. Dok su njegove vojske tukle bitke u Ugarskoj Niziji, knez Švarcenberg, knez Vindišgrec, vojska i austrisko plemstvo prisilili su nesposobnog Ferdinanda da se zahvali na prestolu, a na njegovo mesto došao je Mladi nadvojvoda Franjo Josif. Vladu u ruke dobio je knez Švarcenberg, stvarni ukrotitelj revolucije u Austriji 1848 i 1849. Dolaskom Franje Josifa na presto, a kneza Švarcenberga na vladu, ubrzava se rad dvora i njegove okoline da se revolucija slomi i na njenim ruševinama ponovo zavede apsolutizam. Ustavotvorna austriska skupština, koja je pobegla zbog nemira iz Beča u Kromeržiž, izradila je tamo nacrt državnog uređenja sporazumno sa nemačkim i češkim strankama na demokratskoj i federativnoj osnovi. Mladi car i njegovi savetnici mesto da prihvate jedno rešenje, na kome su se bili složili narodi Monarhije, i da time udare zdrav temelj svojoj državi, ne samo što se nisu s tim složili, nego su državnim udarom od 6 i 7 marta 1849 razjurili Ustavotvornu skupštinu u Kromeržižu i proglasili novi od cara oktroirani ustav od 5 marta te godine. Ustav od 5 marta priznao je ukidanje kmetskih odnosa na selu, ravnopravnost svih naroda Monarhije i njihovo pravo na čuvanje svoga jezika i narodnosti; dao je pokrajinama autonomije, ali je sve glavne poslove zadržao za Zajedničku vladu i Zajednički sabor u Beču.

Ustav od 5 marta priznao je Hrvatskoj odvajanje od kraljevine Ugarske i stavio joj u izgled ujedinjenje sa Dalmacijom. Nije bilo ni govora o savezu sa srpskom Vojvodinom, iako je na tom pitanju došlo do prekida pregovora između Ugarske i Hrvatske 1848; Vojna Granica ostaje i dalje samostalna upravna jedinica. Težak je bio u ovo doba položaj bana Jelačića. On je osećao da se njegova borba protiv Mađara upotrebljava od Beča za sasvim druge ciljeve. On vidi da Švarcenberg, Vindišgrec, kraljev ađutant grof Grine i drugi vođi austriske reakcije, sve više postupaju sa njim ne kao sa hrvatskim banom, nego kao sa običnim, sebi potčinjenim generalom. Ali, natrag nije mogao, nije ni hteo, jer u osnovi i nije bio ništa drugo nego jedan čestit i caru veran graničarski oficir.

Porazi njegovih vojski u Ugarskoj prisilili su mladoga cara da traži pomoć od Nikole I ruskog cara. U leto 1849 ulazi velika ruska vojska pod zapovedništvom generala Paskijevića u Ugarsku i opkoljena sa sviju strana, predaje se mađarska vojska kod Vilagoša. Porazom mađarske revolucije trijumfovala je reakcija u celoj Habzburškoj Monarhiji.

Knez Švarcenberg je posle Vilagoša zbacio i poslednju masku ustavnosti. Oslanjajući se na vojsku i činovništvo, on će surovom snagom pokušati ono, što su pre njega Josif II i Franjo I već pokušavali, da Monarhiji zavođenjem centralizma dade jednu upravu, a germanizacijom jedan, nemački duh. Izvršilac ovih planova i težnja austriskog dvora i auetriske vojske bio je nekadašnji vođ nemačkih liberala iz 1848 Aleksandar Bah, sada ministar unutrašnjih dela. Ovaj hladni, metodični duh pored starih već oprobanih sredstava austriske reakcije, primenio je i nova. Nema više ni skupština ni sabora. Ukinute su sve autonomije, sve staleške povlastice, a nad celom Monarhijom vlada samo jedna volja, važi samo jedan zakon. Ne prave se razlike među zemljama i narodima. S istom bezdušnošću lome se Hrvati i Srbi, koji su bili 1848 i 1849 na strani carskoj, kao i Mađari i Italijani, oglašeni buntovnici. Tad je postala uzrečica, koja se kao krvava ironija prepričavala po celoj Hrvatskoj, da su Hrvati od Beča kao nagradu za vernost dobili ono, što je dato Mađarima kao kazna za ustanak: zatvaranja, progone, ugušivanje slobode zbora i dogovora, potiskivanje narodnog jezika iz službene upotrebe, zavođenje nemačkog jezika; jednom reči, pretvaranje Hrvatske u običnu austrisku pokrajinu.

Deset godina pritiskivala je teška reakcija celu Austriju pa i hrvatske zemlje. Već prvih meseci posle preokreta zavladalo je veliko razočarenje u Hrvatskoj. Ljudi su videli da su se njihove nade izjalovile i da je njihova poštena borba nepošteno iskorišćena. Jelačić se vratio iz rata i dalje kao ban, ali i sam razočaran, utučen i rđavo dočekan od naroda. Zar on nije poveo hrvatske pukove da izvojuju svome narodu slobodu od Mađara, a oni su upotrebljeni da oduzmu slobodu i drugima i svome vlastitom narodu. Njegova banska vlast slabi postepeno posle martovskog udara 1849. Bansko veće raspušteno je 26 februara 1850 i Jelačić otada ima samo bansku titulu, a stvarnu vlast vrši i u Hrvatskoj Bah preko svog činovništva. Ukinute su županiske samouprave, javnim radnicima ometana svaka akcija, zatvaranja i progoni uteruju ljudima strah u kosti. I Ljudevita Gaja zatvaraju i optužuju za zavere. Pred sud se izvode Bogović i Filipović, Kvaternika zatvaraju, ali on beži iz zatvora i odlazi u emigraciju. Mrtva tišina pritiskala je Hrvatsku sve do 1859. Ali ispod te tišine skupljalo se narodno ogorčenje, raščišćavali se pojmovi, podvrgavao kritici rad zadnjih decenija i spremao novi narodni pokret.

Austrija je zahvaljujući neslozi svojih naroda i ruskoj pomoći izišla kao pobednica iz revolucije 1848—1849. Ona je mogla privremeno da obuzda njihove težnje krutim policiskim režimom, ali ih nije mogla ugušiti i sprečiti da prvom prilikom ponovo ne izbiju na površinu. Pokret nemačkog i italijanskog naroda 1848 i 1849 za ujedinjenje nije se više ustavljao. Kad se na čelo u Italiji stavio Pijemont, u Nemačkoj Pruska on je postao jedno veliko međunarodno pitanje. Do 1849 ono je uglavnom rešavano na barikadama, posle 1849 rešavaće se na bojnim poljima. Spoljno-politička akcija francuskog cara Napoleona III u znaku načela narodnosti unosila je još pre 1859 strepnju u srca bečkih vlastodržaca. Ratom i pobedama u Lombardskoj Niziji 1859 francuski car zadao je smrtni udarac habzburškoj prevlasti na Apeninskom Poluostrvu i iz temelja poljuljao lični režim i centralistički sistem, izgrađen od Švarcenberga i austriske reakcije posle 1849. Na bojnim poljima kod Mađente i Solferina tučen je i Bahov apsolutizam.