Politička prošlost Hrvata 23

Hrvati u revoluciji 1848 i 1849

Evropska revolucija 1848—49 čini jednu veliku prekretnicu u hrvatskoj istoriji. Do nje hrvatski narod bio je duhovno razjedinjen, politički rascepkan, bez izgrađenog nacionalnog i kulturnog programa. U samoj Hrvatskoj vladalo je još polufeudalno stanje sa kmetskim odnosima u selu, sa političkom i društvenom nejednakošću. Hrvatski sabor sve do ove godine je srednjovekovna ustanova, sastavljen od pretstavnika staleža i redova. Privatnopravni odnosi uređuju se po starom Verbecijevom tripartitumu. Na svima važnim položajima u vojsci, upravi i crkvi sede plemići, u gradovima se oseća dah starih srednjovekovnih esnafa. U Dalmaciji, Zagorje je nepismeno, nesvesno, ali sa zdravom patrijarhalnom kulturnom osnovom. U Primorju neznatna italijanska manjina daje pečat hrvatskoj većini po gradovima. I tu je seljak, kao i u Hrvatskoj, stegnut teškim feudalnim obavezama. U Bosni i Hercegovini tek tu i tamo pojavljuje se po koji franjevac sa širim vidicima i potsvesno teži da svojim nacionalnim nagonima dade jači izraz. Događaji iz burnih godina 1848—49 menjaju sve iz temelja.

Prividni mir, što su Evropi osigurale konzervativne sile posle pobede nad Napoleonom, održao se sa malim prekidima kroz čitav jedan naraštaj. Ali za tih trideset i tri godine, od 1815—1848, izmenila se društvena struktura, težnje n shvatanja tadašnje Evrope. Početak primene mašine u proizvodnji i izmeni dobara, izgrađivanje velike industrije, železnica, parobrod, vrši u privrednom životu Evrope dotle neviđen preokret. Pod udarcima novoga vremena stara feudalna klasa gubi ostatke svoje moći, a treći stalež, građanstvo, preuzima i privredno i političko voćstvo naroda. U privredi pobeđuje načelo slobodne utakmice, u politici načelo narodnosti i demokratija.

Ove ideje i društveno-politički pokreti u prvoj polovini XIX veka delovali su neodoljivo, jer su proisticali iz samog društvenog razvitka tadašnje Evrope. Od njih se nije mogla da odbrani ni Austrija Franje I. Tako se ispod krutog plašta policiskog režima i u zemljama Habzburške Monarhije spremali događaji koji će potresti njome iz temelja, prviput pred Evropom postaviti njeno pitanje i ne skidati ga do propasti. Ono će se pojaviti 1848—49 u tim oštrijem obliku, jer se zadnjih trideset godina iz Beča nije ništa uradilo da bi se našlo rešenje problema koje je XIX vek postavio Monarhiji. Kod drugih država kriza je došla do izraza u traženju narodnih masa za društvenim i političkim reformama, da se ostvari narodno ujedinjenje itd. U Austriji se sve sabralo na gomilu. Državu je trebalo iz temelja preurediti posle 1815, i kad to nije htela da uradi dinastija, pokušali su sami narodi.

Nekoliko godina pred revoluciju osećalo se u Beču da razvoj događaja u Ugarskoj može odvesti i potpunom otcepljenju ove zemlje. Zato se kolebljivi dvor ponovo vraća politici pomaganja naroda u Ugarskoj protiv mađarskog liberalnog pokreta Lajoša Košuta. U Hrvatskoj se 1845 ponovo dozvoljava ilirsko ime. Dvor ponovo staje na stranu Hrvata u njihovoj državnopravnoj i jezičnoj borbi sa Mađarima, a mađaroni kao mađarski eksponenti u Hrvatskoj ne uživaju više tako velikih simpatija u Beču. On odobrava da se oduzme pravo nižem plemstvu u Hrvatskoj da prisustvuje sednicama Sabora, jer je sklono Mađarima. Narodna stranka rešava 1845 da se izvrši preuređenje Hrvatskog sabora. U njega sada prvi put, 300 godina posle doseljavanja, ulaze i srpsko-pravoslavni episkopi sa mitropolitom na čelu kao virilni članovi. Vekovne verske prepreke što razdvajaše Hrvate i Srbe u Hrvatskoj i Slavoniji uklanjaju se i počinje prva hrvatsko-srpska politička saradnja. Radom na stvaranju samostalnih kulturnih ustanova narodna stranka se trudi da dade hrvatskom narodu oružje u ruke za kulturnu borbu. Već se postavlja zahtev da se Hrvatska izdvoji iz upravne zajednice Ugarske i da dobije svoju samostalnu upravu kakvu je imala od 1767 do 1771. U jesen 1847 dajući uputstva svojim delegatima za Zajednički sabor narodna stranka daje završnu reč u svojoj borbi za jezik pred revoluciju 1848 proglašujući 23 oktobra te godine, da se na celom zemljištu Hrvatske i Slavonije narodni jezik ima da uvede kao službeni jezik mesto latinskog. Kao ustupak Mađarima Sabor je pristao da mađarski jezik bude službeni jezik u zajedničkim poslovima. To je bilo kompromisno rešenje koje je mladi hrvatski nacionalizam pred revoluciju 1848 nudio Mađarima. Oni ga nisu prihvatili, zato će sukob morati da se rešava oružjem.

Mađarski liberali nisu pristali na ponudu iz Zagreba da hrvatski jezik bude službeni jezik u Hrvatskoj i Slavooniji a mađarski u Zajedničkom saboru. Poneseni zanosom tek probuđene nacionalne svesti i slavom stare države sv. Stevana, Košut i drugovi su verovali da imaju pravo da traže od svih naroda Ugarske, pa i od Hrvata, da prime njihovu teoriju o jednom ugarskom političkom narodu, o jednoj upravi i o jednom mađarskom jeziku. Zato odbijaju predloge Hrvatskog sabora i traže da se u tri slavonske županije uvede posle šest godina mađarski jezik kao službeni, u Hrvatskoj da se vrati latinski, a na svima zgradama da se istaknu mađarske zastave i mađarski državni grb. Bilo je to početkom: znamenite 1848 i dok se vodila borba u Požunskom saboru oko jezičnog pitanja, stigle su u Austriju vesti o februarskoj revoluciji u Parizu.

Februarska revolucija u Parizu 1848 raširila se u roku od nekoliko nedelja kao kakav požar preko cele Evrope. Svaka zemlja imala je dosta hrane za ovakve požare. Neki narodi se dižu da izvojuju slobodu čoveka, drugi teže socijalnoj pravi, a narodi Habzburške Monarhije pored jednog i drugog kreću se da izvojuju sebi pravo samoopredeljenja. Već u martu mesecu nemiri su zahvatili prestoni grad Beč. Izanđali državni aparat sa prestarelim i zastarelim voćstvom, nije ni pokušao da dade otpora narodnom pokretu. 13 marta 1848 napustio je položaj kancelara, pa posle ubrzo i Monarhiju, knez Meternih, vođ evropske reakcije i oličenje policiskog režima u Austriji. Njegov pad bio je znak za sve narode u Monarhiji da se dižu. Oni su se svi digli, svaki ističući svoja prava, istavljajući svoj program i postavljajući svoje zahteve. Kad se uđe u suštinu svih tih stremljenja pojedinih naroda u Austriji 1848 opaža se, koliko su oni bili u stvari malo idejno vezani za tu zajednicu i kako je dinastija bila nesposobna da u toku vladanja od nekoliko vekova nad tim narodima nađe ikakvu osnovu bar koliko toliko zdravu, na kojoj bi se mogla izgraditi jedna zajednica država i naroda u srednjem Podunavlju. Niko nije bio zadovoljan, svi su se odricali onoga što je dosad rađeno i tražili korenite reforme u svima pravcima društvenog i državnog života Monarhije. I što je najvažnije, osnovne težnje svih tih naroda ipak su u osnovi bile centrifugalne prema zajednici, tražeći, ako ne potpuno otcepljenje a ono što veća jemstva za čuvanje kulturne i političke nezavisnosti jedni prema drugima a svi prema centralnoj vladi u Beču. Nemci iz Austrije odlaze oduševljeno na zajednički nemački Sabor u Frankfurt, prvi se odriču habzburške državne ideje i pokazuju u proleće 1848 da je Nemački Rajh njihova prava otadžbina. Težnja Nemaca iz Austrije da sebe, pa preko toga i Austriju, što uže vežu za ideju nemačkog nacionalnog ujedinjenja i velikog Nemačkog Rajha izazvala je reakciju kod austriskih Slovena. Kao odgovor na Frankfurtski sabor sazvat je u Pragu 1848 Sveslovenski kongres. Još prvih dana revolucije Mađari ističu zahtev da se Ugarskoj dadu svi atributi suverene države, a veza s ostalim zemljama habzburškim da bude samo preko zajedničke dinastije.

Svi ovi zahtevi pretili su da razbiju u komade delo Marije Terezije i Josifa II. Bilo je vrlo teško dati svima narodima što su tražili. To bi uništilo jedinstvo države, tako teško izgrađeno zadnjih vekova i pored toga, zahtevi ovih naroda nisu se međusobno slagali pa bili i suprotni često puta. Nemci su želeli da Austrija ostane u sastavu budućeg velikog Rajha i pozivali se pri tom na načelo narodnosti, ali su bili odlučno protiv toga, da se isto načelo primeni i na austriske Slovene. Lajoš Košut i mađarski liberali pozivaju se na istoriska prava krune sv. Stevana i na pravo samoopredeljenja mađarskog naroda kad traže od Austrije personalnu uniju, ali bi zapenili od besa kad bi se Hrvati, Srbi i ostali narodi Ugarske pozvali na ta ista načela. Zahvaljujući, ne svojoj snazi ili unutarnjoj koheziji, nego upravo ovoj nesložnosti svojih naroda Austrija će uspeti da prebrodi krizu 1848—49.

Kad su stigle vesti u Požun o neredima u Beču: Meternih zbačen i pobegao, car Ferdinand ukinuo cenzuru i dao slobodu štampe, pod Košutovim uticajem Ugarski sabor postavi zahteve Beču: mesto staleškog sabora u Požunu da se bira Narodna skupština, stvaranje mađarske nezavisne vlade, ustavne slobode, ukidanje cenzure, opšta amnestija političkih krivaca, ukidanje staleških povlastica i na posletku, ukidanje kmetskih odnosa na selu. Slabi Ferdinand I popusti pritisku pobunjenih Mađara i odobri njihove zahteve. Oslobođeni Mađari spremali su se da ugarskoj državi udare svoj pečat.

Reforme Zajedničkog ugarsko-hrvatskog sabora duboko su zasecale u dotadašnje društveno uređenje i državno-pravni položaj Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Stvaranjem parlamentu odgovorne nezavisne ugarske vlade menjao se dotadanji odnos Ugarske prema dinastiji. Hrvati se načelno drže i dalje mišljenja da Hrvatska nije osvojena nego prisajedinjena Ugarskoj i traže od Mađara ono isto, što su oni dobili od Beča: Kralj da imenuje jednu od Ugarske potpuno samostalnu vladu sa pukovnikom Josifom Jelačićem na čelu kao Banom; i oni hoće slobodu štampe, demokratizaciju Sabora, ukidanje kmetskih odnosa i organizovanje narodne vojske. I sad se ponavlja večni zahtev svih hrvatskih sabora da se Dalmacija, Reka i Vojna Granica pripoje Hrvatskoj.

Ovi hrvatski zahtevi u martu 1848 dobro su došli bečkom dvoru. Nacionalno-revolucionarni pokret kod Mađara pretio je da razbije jedinstvo habzburških zemalja. Ustali Hrvati bili su zgodno sredstvo za obuzdavanje mađarskih liberala. Zato je Beč 7 aprila imenovao Josifa Jelačića za hrvatskog bana, postavio ga za zapovednika Vojne Granice i dao mu čin generala. S tim se na Dravi stvorio Lajošu Košutu jedan ozbiljan protivnik, s kojim se tim više moralo računati, što mu je stajala na raspoloženju Vojna Granica sa nekoliko desetina hiljada odlično izvežbanih vojnika. Da neprilika na jugu bude Mađarima još veća, oni su u proleće te godine došli u sukob i sa Srbima u Vojvodini. Kad nije hteo priznati poseban položaj u Ugarskoj Hrvatskoj, koja ga je kroz vekove imala, još manje je bio spreman Košut na popuštanje Srbima, kad su tražili stvaranje autonomne srpske pokrajine, Vojvodine. Majski Narodni sabor Srba iz Vojvodine izabrao je mitropolita Rajačića za srpskog patrijarha, Stevana Šupljikca za srpskog vojvodu i poslao deputaciju u Beč da iznese caru želje srpskog naroda. U Vojvodini počeće prvi oružani sukob Mađara i drugih ugarskih naroda.

Zajednička borba protiv Mađara zbližila je Srbe i Hrvate u Austriji. Ilirski pokret popularizovao je kod Hrvata ideju kulturne i političke saradnje sa Srbima. Savremenije shvatanje nacionalnih problema uzima maha i kod Srba ovih godina. Tako je došlo do toga da patrijarh Rajačić, dotle nečuvena stvar, vrši u Zagrebu instalaciju bana Jelačića. Srbi i Hrvati utvrđuju u proleće 1848 linije zajedničke politike, koje će se držati sve do svršetka rata sa Mađarima 1849.

Postavši banom Jelačić je i protiv careve volje u Hrvatskoj stvarno počeo da vrši onakvu vlast, kakvu su nekad samo imali stari hrvatski banovi. 19 aprila 1848 on je jednim raspisom naredio svima vlastima u Hrvatskoj i Slavoniji da ubuduće imaju slušati samo njegove naredbe. Narodu je objavio proglasom kako se zadnjim događajima iz temelja izmenili odnosi između Hrvatske i Ugarske. On će se pobrinuti da se ti odnosi ubuduće stave na zdrave temelje u duhu slobode, samostalnosti i jednakosti.

Revolucija i rat u Italiji, buna u Beču, neredi u Češkoj i Galiciji, Mađari traže personalnu uniju a već su počeli borbu sa svojim narodima oko državnog uređenja; takvo je bilo stanje u Austriji u proleće 1848. Kolebljivi car pod pritiskom Mađara skida Jelačića 10 juna sa banskog položaja, srpska deputacija u Beču je rđavo primljena. I to je sve polovno, jer je vojska na strani Južnih Slovena i ona zadržava Jelačića na položaju vojnog zapovednika. Vojska želi da preko Hrvata i Srba minira novu ugarsku samostalnost, zato ih i pomaže. Zahvaljujući tome osloncu Jelačić može da zauzme odlučnije držanje prema Mađarima. On traži od njih da se prizna Hrvatskoj samostalnost u unutrašnjoj upravi, a Srbima Vojvodina. Mađari su to odbili i dole na jugu u leto 1848 počinje po vojvođanskim ravnicama da se vodi pravi rat između Srba i Mađara.

U samoj Hrvatskoj izvodi se čitav niz unutrašnjih reforama koje će temeljno izmeniti staro stanje stvari. Po novom izbornom zakonu uvodi se opšte izborno pravo za sve pismene. Po njemu je izabrat koncem maja novi Hrvatski sabor, ne staleža i redova, nego celog naroda u Hrvatskoj n Slavoniji. 19 juna 1848 jedna hrvatska deputacija pod voćstvom Jelačićevim primljena je u Insburku od cara Ferdinada. Ona je tražila da se Austrija preuredi na federativnoj osnovi, gde bi svaka zemlja imala svoj sabor i svoju vladu, dok bi u samom Beču postojalo zajedničko ministarstvo rata, finansija i trgovine. Ova vlada bila bi odgovorna Središnjem saboru u koji će pojedine države slati svoje izaslanike. U Hrvatskoj bi se obnovila stara banska vlast. Dalmacija bi se sjedinila sa njom, a izgradio bi se bliži savez između Hrvatske, slovenačkih zemalja i srpske Vojvodine. Vojska bi bila podložna banu, službeni jezik u upotrebi narodni.

Stav Hrvatskog sabora prema rešavanju problema preuređenja Austrije bio je za hrvatske prilike potpuno nov. Dotad se Hrvatska smatrala sastavnim delom Ugarske. Pozivajući se na istorisko pravo u odnosu na dinastiju i državu kao celinu, Hrvati su sve do ilirskog pokreta čuvali u okviru ugarske države svoj poseban položaj, ali su prema ostalim delovima Monarhije gotovo uvek istupali zajedno s Mađarima. Sad se polazi sa sasvim drugog stanovišta. Tristogodišnja habzburška vlada utvrdila je osećanje lojalnosti kod hrvatskog naroda prema njoj. Centralističke i mađarizatorske težnje probuđenog mađarskog nacionalizma prema Hrvatskoj, opadanje uticaja plemstva i pobeda novih ideja i u njoj menjaju zadnjih decenija stav i raspoloženje Hrvata prema Ugarskoj. Nekadašnje svoje istorisko pravo potkrepljuju sada i načelom narodnosti. Sve nepomirljivije držanje Mađara, posebice u jezičnom pitanju, odbija ih od njih i goni u naručje dinastiji, Zato više vole Beč nego Peštu. Austrija je u XIX veku imala skoro polovinu stanovništva slovenskog. Probuđeni mali slovenski narodi, ugroženi jednim delom od Nemaca, drugim od Mađara, verovali su još u ovo doba da će moći naći neko kompromisno rešenje za sve narode u Monarhiji. Ovo rešenje će omogućiti svakom od njih nesmetan unutrašnji kulturni razvitak, a dinastiji i centralnoj vladi u Beču dati toliko moći da bi se Monarhija mogla i dalje održati kao velika evropska sila. Slovenski narodi u Austriji traže 1848 njeno uređenje na federativnoj osnovi. U tom pravcu i biće izrađen na Kromeržiškom rajhstagu novi ustav kao kompromisno rešenje između nemačko-slovenskih težnji u Austriji. Svojim odlukama i manifestom u junu 1848 i Hrvatski se sabor izjasnio za takvo preuređenje države.

Težnja Hrvata da razbiju staru Ugarsku i da njene narode povežu preko federativnih jedinica, što neposrednije za centralnu vlast u Beču, morala je naići na veliki otpor Mađara; oni već u ovo doba rade na dualističkom rešavanju državnog problema. Zato nisu uspeli pregovori Jelačićevi sa ugarskom vladom i rat je imao da reši buduće odnose Ugarske i Hrvatske. U tim pregovorima Jelačić je tražio od Mađara da priznaju zajedničko ministarstvo rata, finansija i vanjskih poslova, pravo upotrebe hrvatskog jezika u Zajedničkom saboru i ispunjavanje zahteva Srba u Ugarskoj.

U leto 1848 gomilale se hrvatska i mađarska vojska na Dravi. Spremanje za rat primljeno je od Hrvata i Srba sa velikim oduševljenjem. Istina, najbolji deo graničarske vojske ratovao je sa Radeckim u Italiji, ali ipak Jelačić se pojavi na Dravi sa lepom vojskom. 7 septembra objavi on Mađarima pravi rat, organizova u Zagrebu vladu i pođe sa 40.000 vojnika preko Drave. Za to vreme i dvor je došao u otvoren sukob sa Mađarima. Hrvatima je sad bilo lakše. Oslanjajući se na volju legitimnog vladaoca, Jelačić je poveo rat protiv buntovnih Mađara, ali se tim menja i njegova vlastita borba. Sve dok su Hrvati isticali svoje zahteve prema Mađarima pozivajući se na načelo narodnosti, njihova borba je imala nacionalno-revolucionaran karakter. Ali, od onog trenutka kad je bečki dvor proglasio Mađare kao buntovnike a Jelačića kao izvršioca svoje volje, on prestaje biti vođ jednog pobunjenog naroda i postaje oruđe u rukama austriske reakcije. Hrvatski nacionalno-revolucionarni pokret 1848 počinje postepeno da gubi svoju samostalnost, da menja cilj i da postaje oruđe u rukama bečke politike protiv revolucije. Koliko je ovo tačno, najbolje se vidi iz toga, što je pohod Jelačićev na Budim počeo s time da se izvojuje sloboda i samostalnost hrvatskog naroda prema Ugarskoj, a završio tako da je njegova vojska otišla zajedno sa knezom Vindišgrecom da ugušuje bečku revoluciju. Doista, u jesen 1848 hrvatske su čete mnogo doprinele da se ta revolucija uguši. I kod Srba odigrao se sličan proces u Vojvodini. I tamo rat postepeno gubi onaj značaj koji je imao u početku. Malo po malo srpsko-hrvatske revolucionarne čete 1848 pretvaraju se ponovo u poslušne graničarske pukove, koji slepo slušaju naredbe svojih starešina. Hrvatska i srpska revolucija 1848—1849 propala je pre mađarskog Vilagoša. Ona se ugušila u nedostatku unutrašnje samostalnosti voćstva, u nezrelosti masa i u neveštini i preteranoj lojalnosti Jelačića i ostalih graničarskih oficira.

I pored toga što se hrvatska revolucija 1848—1849 likvidirala sama od sebe a nije postigla cilj, koji je sebi bila postavila, ona je stvorila novo stanje stvari kod Hrvata. Otsad neće biti brane hrvatskom nacionalnom preporodu, ubrzava se buđenje svesti, množe se kulturne veze među pojedinim hrvatskim zemljama i pojačava otpor protiv stranog nadiranja u njih. Rat sa Mađarima ovih godina pokazao je da će u buduće biti nemoguće izgrađivati ugarsko-hrvatsku zajednicu na starim osnovima, da se ova dva naroda sve više razilaze i ako ne bude uviđavnosti i takta od strane Mađara, da može dovesti do potpunog razlaza. Srpsko-hrvatska saradnja 1848 i 1849 dala je tako plodne rezultate da će moći poslužiti kao primer budućim naraštajima. Kolebljivo držanje Beča i besavesno trgovanje dinastije sa svim i svačim ovih godina, govorilo je da je ona izgubila unutrašnju ravnotežu i da se na nju u buduće neće moći mnogo računati. Kad se posle ugušivanja mađarske revolucije zavede i u Hrvatskoj Bahov apsolutizam, nastaće još veće nezadovoljstvo i razočarenje u politiku dinastije. Oslobođenje seljaka od feudalnih obaveza u Hrvatskoj 1848 daće jednu zdravu privrednu podlogu za stvaranje malog poseda u Hrvatskoj. Istina, seljak neće biti potpuno zadovoljan rešenjem agrarnog pitanja, tražiće, pa i buniti se zbog toga, da se podele veliki posedi, ali će ovaj pokret biti ugušen od strane voćstva hrvatskog naroda. Zato će revolucija 1848 i 1849 ipak u osnovi kod Hrvata biti više nacionalna, politička.