Politička prošlost Hrvata 22

Hrvatski preporod

Već smo govoreći o srednjovekovnoj hrvatskoj istoriji podvukli značaj za istoriju hrvatskog naroda kulturne borbe, nastale oko upotrebe slovenske službe u hrvatskoj crkvi. Istakli smo da je ta borba bila jedna od glavnih uzroka propasti hrvatske samostalnosti 1102. Obratili smo pažnju na činjenicu da su se tokom srednjeg veka Hrvati kulturno sve više udaljavali od ostalih Južnih Slovena na Balkanu i da je postojala vrlo ozbiljna opasnost potpunog razlaza. Turska najezda sa svojim pustošenjem i pokretanjem masa, izmešala je Srbe i Hrvate. Sprečavajući spoljašnji kulturni uticaj ona je omogućavala ponovno kulturno nivelisanje među njima. Kad počinje 19 vek, doista Srbi i Hrvati žive izmešani u svima nekadašnjim hrvatskim zemljama od Drave do Jadranskog Mora. Zajednički su im način života, jezik, običaji, pesma, priča i tradicija. Na osnovima tih opštih kulturnih vrednosti svih Južnih Slovena počeće naraštaji u XIX veku da izgrađuju novu narodnu kulturu kod Hrvata.

Još pre XIX veka kod Hrvata se javljaju ljudi kao Križanić, Pavao Riter Vitezović, Reljković itd. koji osećaju potrebu da svome narodu nađu oslonac kod velikog slovenskog stabla. Možda posle Čeha najizloženiji slovenski narod, Hrvati su imali dubokih razloga da traže negde uporišta za održanje svoje kulturne nezavisnosti prema Italijanima, Nemcima i Mađarima. Zato se kod njih i javljaju vrlo rano prvi propovednici sveslovenske kulturne solidarnosti.

Francuska revolucija donela je nova merila kulturnih vrednosti kod jednog naroda. Ona je dala novo tumačenje o suštini jedne nacionalne države. Evropski romantizam posle bečkog kongresa probudio je i kod viših redova i inteligencije interes za prave kulturne vrednosti kod narodâ. Preko proučavanja narodnog jezika, običaja i tradicija formira se u to doba u Srednjoj Evropi moderni nemački i mađarski nacionalizam. Valovi italijanskog preporoda zapljuskuju i obale našeg Jadrana. Bilo je razumljivo samo po sebi da ovi pokreti kod susednih naroda nisu mogli ostati nezapaženi od slovenskih naroda pod Austrijom. U borbi za odbranu svoje kulturne nezavisnosti pred navalom modernog nemačkog nacionalizma prvi Česi i Slovaci rade na svome narodnom preporodu. Njihovi preporoditelji Dobrovski, Šafarik, Jan Kolar, Ljudevit Štur itd. imaće svojim vezama, uticajem i poukama veliki značaj i u preporodu Južnih Slovena, posebice Hrvata.

Videli smo da hrvatsko plemstvo u XIX veku gubi svoj pravi značaj i podleže kulturno-političkom uticaju Nemaca i Mađara. Zato voćstvo borbe za odbranu kulturnog i političkog individualiteta hrvatskog naroda od Mađara i Nemaca preuzima mlada hrvatska inteligencija.

Otkako je i u Hrvatskoj moderna državna uprava počela zamenjivati staru, feudalnu, sve se više osećala potreba za stručno obrazovanim činovništvom. To je dovelo do stvaranja prve hrvatske inteligencije. Ovaj prvi školovani naraštaj odlazi na studije u Beč, Budim, Požun, i Grac, tamo svršava škole, ali i usisava u sebe nove ideje proživljavajući preporod Nemaca i Mađara. Prateći rad nemačkih, mađarskih i čehoslovačkih preporoditelja, kod njih se javlja želja da isto tako nešto urade u svojoj otadžbini. Ljudevit Gaj i njegovi mladi drugovi, Fran Kurelac, Dimitrije Demeter i drugi to su i pokušali i stvorili ilirski pokret kod Hrvata.

Ljudevit Gaj bio je rodom iz Krapine, po daljem poreklu Nemac. Pohađajući univerzitete u Beču, Gracu i Pešti od 1826 na ovamo, on je imao priliku da prati ona duboka previranja u Austriji i Ugarskoj pred revoluciju 1848. Pod uticajem nemačkog i mađarskog preporoda u neposrednoj vezi sa češkim i slovačkim preporoditeljima, posebice Kolarom, on se vrlo rano počeo baviti pitanjem reforme pravopisa kod Hrvata. Izdao je u Budimu 1830 knjigu „Kratke osnove horvatsko-slavonskoga pravopisanja“. U uvodu ove knjižice Gaj je prvi nabacio ideju slovenske solidarnosti. Pod uticajem Šafarikovim i Kolarovim družeći se sa srpskim studentima i čitajući Vukove narodne pesme, on se je još od samog početka istrgao iz uskog okvira državnopravnog raspravljanja sa Mađarima i kulturne i verske netrpeljivosti prema Srbima, karakterističnog za stare naraštaje. Prnmenjujući na Hrvate nova shvatanja o kulturnim odnosima meću narodima Gaj je i kod njih tražio opšte kulturne vrednosti i srodnosti s ostalim slovenskim narodima. Zato je i propovedao slovensku solidarnost i kulturno jedinstvo Južnih Slovena.

Ubrzo Gaj je postao vođ mladog hrvatskog školovanog naraštaja. Početkom tridesetih godina on i njegovi drugovi počinju sa radom na veliko. Julska revolucija u Francuskoj 1830, praćena bunama i nemirima u mnogim evropskim zemljama, nije mogla ostati bez uticaja i na Hrvate. Pošto se vratio sa studija iz Pešte, zamoli Gaj 1832 da mu se dozvoli izdavanje novina na narodnom jeziku. Već se javlja želja da svi Hrvati dobiju jedan književni jezik.

I kod hrvatskog plemstva oseća se početkom tridesetih godina veliki preokret, nestaje one popustljivosti, što je još pre godinu dana pretila da će uništiti kulturnu nezavisnost Hrvatske prema Mađarima i od nje stvoriti običnu ugarsku pokrajinu. Naprednije i nacionalno svesnije plemstvo, sa grofom Jankom Draškovićem na čelu, prihvata pokret mladog naraštaja, prima kulturnu borbu sa Mađarima u pitanju upotrebe jezika u Hrvatskoj i Slavoniji i dajući staroj državnopravnoj borbi s Ugarskom novu, nacionalnu boju, oni će činiti prelaz iz starog doba u novo. U svojoj „Disertaciji“, uputstvima, zastupnicima Hrvatskog sabora za Ugarski sabor, Drašković je primio opšta načela Gajeva pokreta u pitanju narodnog jezika i kulturnog preporoda, a kao politički program ističe krajnji ideal ujedinjenje svih Južnih Slovena u jedno Ilirsko Kraljevstvo. Hrvatski sabor velikom većinom prima Draškovićeva shvatanja i odredi 1832 upravo njega da ide. u Peštu i u Zajedničkom saboru zastupa svoje ideje. Na tome Saboru, koji je trajao sve do 1836 grof Janko Drašković i ostali hrvatski zastupnici prvi put su upotrebili protiv Mađara isto oružje, kojim su se oni služili protiv Beča. Prema načelu jedinstvenosti zemalja krune sv. Stevana oni su istakli istoriska prava Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije kao savezne, a ne podložene zemlje Ugarskoj. Pobijajući mađarsku teoriju o jednom političkom narodu u Ugarskoj, oni su se pozivali na načelo narodnosti, da svaki narod ima pravo na svoj samostalan kulturni i politički život. Razume se da posle Gajeva pokreta nije moglo biti ni govora o tome da bi Hrvati pristali da se mađarski jezik zavede kod njih kao službeni jezik. Odluka Donjeg ugarskog doma da mađarski jezik u Hrvatskoj ima da postane nastavni jezik, a za činovnike da mogu biti postavljani samo oni koji znaju taj jezik, pala je 1835 zahvaljujući energičnom otporu grofa Janka Draškovića i drugova. Zasedanja Zajedničkog sabora prestaju biti idila ugarsko-hrvatskih staleža; ona se postepeno pretvaraju u ogorčenu borbu dvaju naroda. U toj borbi Hrvati kao slabija strana tražili su pomoć, gde su je mogli naći. Kulturno za oslonac im služi velika slovenska, a posebice jugoslovenska zajednica, politički idu dinastiji.

Pokreti naroda u staroj Monarhiji tridesetih godina prošlog veka izazivali su ne malu zabrinutost u Beču. Pored Meternihovog režima i nastojanja austriske birokratije da spreči nacionalno buđenje svojih naroda, proces osvešćavanja išao je napred. Posebice moralo je zadavati brige veliko previranje i separatističke težnje mladog mađarskog nacionalizma, gde je mađarska aristokratija uspela vrlo vešto da veže nacionalističke parole XIX veka za istorisku tradiciju ugarske države i svoju premoć u njoj. Tako pored starih istoriskih prava Mađari ističu načelo narodnosti kada traže što veću nezavisnost svoje države u okviru habzburških zemalja. Ali, pošto oni ne priznaju narodima svoje države ono, što za sebe traže od Beča, austriski državnici u borbi protiv njih smatraju kao svoje prirodne saveznike ostale narode u Ugarskoj. Zato ne sprečavaju buđenje nacionalne svesti kod njih i stalno im pokazuju da u Beču uvek mogu naći zaštitu od mađarske premoći. Ove politike držaće se vlada u Beču i u pitanju preporoda kod Hrvata.

Dok su grof Janko Drašković n ostali hrvatski zastupnici vodili borbu u Ugarskom saboru sa Mađarima, Gajev pokret u Hrvatskoj hvata koren. On poče 1835 izdavati „Novine Horvatske“ i „Danicu Horvatsku, Slavonsku i Dalmatinsku“. U „Novinama“ i „Danici“ sarađuju svi napredniji ljudi onoga vremena u Hrvatskoj. Književnost dobija dotle neslućen polet i tad se prvi put ističu Ivan Mažuranić, Dimitrije Demeter, mnogi drugi docniji klasici hrvatske književnosti.

Kulturna borba Ljudevita Gaja i drugova iz dana u dan postajala je sve veća. Njeni pokretači videli su da hrvatski narod bez jačeg oslonca neće moći da izvojuje sebi kulturnu nezavisnost. Zato se kod njih, što dalje, sve više razvija osećanje da je kulturna saradnja s ostalim Južnim Slovenima jedan od prvih uslova hrvatskog preporoda. Toj velikoj kulturnoj zajednici Južnih Slovena dao je Gaj ime ilirsko, jer se još tada verovalo da Južni Sloveni potiču od Ilira. Pored toga, ovo ime se zadnjih decenija često puta upotrebljavalo kao opšta oznaka za Južne Slovene.

Dajući hrvatskom preporodu jednu široku jugoslovensku osnovu, Gaj je uputio sasvim novim putem istoriju hrvatskog naroda. Izgrađujući ubuduće svoju kulturu na opštim jugoslovenskim kulturnim vrednostima, primajući štokavski dijalekt kao svoj književni jezik, Hrvati su udarili temelje buduće jugoslovenske kulturne saradnje. Vera, dotad glavna prepreka zbliženju Srba i Hrvata, neće otsad igrati onako veliki ulogu u hrvatskoj kulturnoj orijentaciji kao pre.

Nova orijentacija pokazuje se kod Gaja već 1836, kad mesto „Danice Horvatske, Slavonske i Dalmatinske“ izdaje „Danicu Ilirsku“, a novine njegove dobijaju naslov „Ilirske Narodne Novine“. Pokret hvata sve šire razmere. Mađarski i nemački jezik iščezavaju a mesto njih društvenim jezikom postaje hrvatski. Narodna nošnja ulazi u modu. Počinje otvaranje prvih čitaonica, organizovanje prvih literarnih ili partiskih društava. Svet se interesuje i za privredna pitanja, ali pre svega za politiku.

Franjo I umro je 1835. Njegov naslednik Ferdinand II bio je i suviše slab da bi mogao savladati teškoće u koje je ulazila njegova monarhija. Na čelu države ostaju i dalje Meternih i drugi Franjini saradnici, ali oni su bili zavađeni, prestareli i pregaženi vremenom. Međutim, vrenje među narodima raste iz godine u godinu. Koncem tridesetih n početkom četrdesetih godina prošlog veka pooštrava se borba Hrvata i Mađara. Velika se borba vodila oko Slavonije. Mađari su je hteli pripojiti Ugarskoj. Godine 1840 hrvatski staleži donose zaključak da se u sve škole u Hrvatskoj uvede učenje narodnog jezika. Ubrzo će u Hrvatskoj biti uveden narodni jezik kao službeni jezik mesto latinskog.

Dok je kod Hrvata ilirski preporod vršio veliku kulturno-političku preorijentaciju sličan se proces odigrava i kod Srba. Do početka XIX veka Srbi su imali versku, pravoslavnu kulturnu orijentaciju. U XVIII veku primajući od Rusa crkvene knjige, dovodeći ruske učitelje i tražeći u moćnoj pravoslavnoj slovenskoj državi oslonac protiv turskih nasilja i katoličke prozelitističke akcije u Austriji, oni se kulturno i politički oslanjaju na Rusiju. Za vreme prvog ustanka njihova je kulturna orijentacija još usko pravoslavna, politički teže obnovi stare srpske države.

Vuk Stefanović Karadžić primenjujući moderna evropska shvatanja na kulturne vrednosti kod Srba, dajući im narodni književni jezik i obraćajući pažnju na vrednost narodne pesme, priče i poslovice, vrši onakvu kulturnu preorijentaciju kod Srba, kakvu je izvršio u isto vreme Gaj kod Hrvata. I jedan i drugi upućuju na čiste kulturne vrednosti bez strane primese, sačuvane kod običnog naroda. I jedan i drugi traže ono opšte, zajedničko kod svih Južnih Slovena. Zato nije čudo da će Vukov jezik i pravopis biti primljen n od Hrvata, da će se narodna pesma uzeti kao zajednička i da će se tim udariti temelji jugoslovenske književnosti.

Političku preorijentaciju kod Srba vrši u ovo doba Ilija Garašanin. On je u svojim načertanijama 1844 jasno povukao liniju buduće nacionalne politike Srbijine. Polazeći u osnovi od istog stanovišta, od koga su pošli Ljudevit Gaj i ilirski preporoditelji u Hrvatskoj, da se na Balkanu ne može održati mali narod i mala država, Ilija Garašanin kao glavni zadatak postavio je Srbiji da postane središte, oko koga će se okupiti svi Južni Sloveni u jednu veliku jugoslovensku državnu zajednicu. Samo, dok je za Gaja i druge hrvatske preporoditelje u borbi protiv mađarskog, nemačkog i italijanskog kulturnog nadiranja bilo glavno za početak odbraniti hrvatsku kulturnu nezavisnost tražeći oslonca u širem kulturnom jedinstvu Južnih Slovena, Garašanin, prvenstveno državnik, imao je pred očima pre svega političku stranu jugoslovenskog problema. On preko političke saradnje Južnih Slovena, ističući načelo narodnosti, želi sprečiti da posle propasti Turskog Carstva ne dobiju Austriju ili Rusiju za gospodara. I jedna i druga koncepcija su imale svoje opravdanje, nikle su iz istog vrela, dopunjavale su čineći celinu i određujući liniju kulturno-političkog razvitka i Hrvata i Srba sve do 1918.

I kod Hrvata početkom četrdesetih godina pokret dobija političku boju. Borba sa Mađarima oko jezika pretvorila se je u borbu Hrvata i Mađara oko odnosa izmeću Ugarske i Hrvatske. Oslonac, koji su ilirski preporoditelji tražili od velike slovenske zajednice, počeo je da izaziva podozrenje u samom Beču. Od sitnih plemića i ostalih konzervativnih elemenata stvara se u Hrvatskoj stranka, protivna novom pokretu, sa programom da se Hrvatska što tešnje veže za Ugarsku. Ova nova „mađaronska stranka“ biće glavni oslonac Budimu protiv separatističkih težnja Hrvata kroz ceo XIX vek. Sukobi između mađarona i Ilira, koji se posle zabrane toga imena prozvaše narodnom strankom, nisu prestajali. Posebice, kada pod uticajem darovitog i energičnog vođe liberalnog pokreta u Ugarskoj, Lajoša Košuta, Mađari postaju nepopustljivi prema Hrvatima. Zabrana imena Ilir 1843 unela je pometnju u Gajeve redove. Mesto toga imena sve više se upotrebljava ime Hrvat, ali borba sa Mađarima ne prestaje. Novi ban, general Haler, pomagao je gde je smeo i gde ne, mađaronsku stranku u Hrvatskoj. Prilikom izbora činovništva za zagrebačku županiju došlo je u leto 1845 do sukoba i demonstracija. Vojska je pucala u narod, 13 ubila i 27 ranila. Krvava demonstracija u Zagrebu bila je prvi predznak velikim događajima 1848. Nije više o sudbini hrvatskoj moglo da rešava nekoliko stotina neukih turopoljskih šljivara. Narodna stranka istiskivala je mađarone iz svih županija i gradova. I Haler je otišao, a za namesnika banskog ponovo je postavljen biskup zagrebački Haulik. Zahtevi Hrvatskog sabora da se ponovo osnuje Hrvatsko namesničko veće i Hrvatska odvoji upravno od Ugarske, izazivali su ogorčenje kod Mađara. Lajoš Košut nije štedeo izraza napadajući Hrvate da teže za samostalnošću.

Svi su znakovi govorili da je teško naći kompromis među Hrvatima i Mađarima i da će prva prilika dovesti do krupnih razračunavanja. Tako je ilirski pokret, počeo kao kulturni preporod, malo po malo postajao nacionalni pokret u Hrvatskoj sa ciljem: odvajanje od Ugarske i što veća samostalnost u okviru Monarhije. Pod ovim znakom ući će Hrvatska u revoluciju 1848 godine.