Politička prošlost Hrvata 19

Hrvatski narod na početku XIX veka

Francuska revolucija pronela je kroz Evropu na svojim zastavama nekoliko načela koja će delovati i na istoriju hrvatskog naroda u XIX veku; načelo narodnosti, narodne suverenosti i slobode čoveka. Veliki događaji, koje će nove ideje i novi nacionalni pokreti izazvati u Evropi XIX veka, neće moći mimoići ni Austriju. Sastavljena od raznih zemalja srednjeg Podunavlja, izgrađena na polufeudalnim, poluautokratskim osnovima, sa svojim zastarelim shvatanjima o staleškim razlikama, o vladalačkoj vlasti po milosti Božjoj, ona je ušla u velike političke i društvene sukobe XIX veka zaostala i nesređena. Zaplašeni novim snagama, što su se pojavile za francuske revolucije iz dubine narodnih masa, i dinastija i staleži na koje se ona oslanjala, bojali su se ikakvih reforama, suzbijali su, dokle su mogli, svaku novu ideju. Tako je Austrija od francuske revolucije na ovamo postala kula konzervatizma i reakcije. Buđenje njenih naroda dovodiće do sve većih trvenja i sukoba između njih i Beča. Što je dinastija ulagala veće napore da uspori njihovo osvešćivanje i kulturno-političku emancipaciju, utoliko će jaz između njih i nje biti dublji. Devetnaesti vek, među drugim, postavio je i jedno veliko međunarodno pitanje, austrisko.

Hrvatski narod ušao je u velike događaje XIX veka kulturno-politički razjedinjen. Sve one istoriske i geopolitičke sile, što su još od stvaranja prve hrvatske države uticale na sudbinu ovoga naroda i sad deluju. Austrija je držala Hrvatsku i Slavoniju. Ove zemlje još od 1102 vezane su za krunu sv. Stevana n vekovni život sa Maćarima delovao je na jačanje ugarsko-hrvatske državne zajednice. Svest o toj zajednici bila je vrlo jaka i u najširim narodnim slojevima, posebice kod nižeg plemstva. Tu u Banskoj Hrvatskoj izgradio se tip političkog hrvatskog čoveka kakvog često puta susrećemo i danas. Vekovima je vezan za jednu veću državnu zajednicu ne pravom osvojenja nego sporazumom uz čuvanje stečenih prava i običaja. Zato se navikao da u toj zajednici igra ulogu slabijeg, stalno u opasnosti da bude zaskočen od svog jačeg druga. Stoga se ušančuje iza ugovora, sporazuma, protokola, saborskih odluka i naučen je da brani svoj politički individualitet ne mačem i krvlju nego upornim pregovaranjima, pasivnom rezistencijom i državopravnim formulama. Kod njega uvek prevlađuje lokalno nad opštim, nema velikih državnih koncepcija. Pošto se kod banskog Hrvata državni život vekovima razvijao u uskom krugu povlašćenih redova on je u početku XIX veka u osnovi nedemokratski, i ni malo socijalan.

Hrvatsko plemstvo preživljuje u to doba veliku krizu: raskošan život, rđavo upravljanje imanjem uz prodiranje novčane privrede, učinili su da se veći deo od njih davio u dugovima. Rđav odgoj, slabe škole i besciljno traćenje vremena, ubijali su ikakav jači duhovni rad. U državnim službama zamenjuju ih od Marije Terezije na ovamo školovaniji i sposobniji činovnici neplemići, a u vojsci pozivni oficiri.

Potiskivani na svima linijama oni će se uporno zašančiti iza svojih srednjovekovnih staleških povlastica, ometajući svakom rad na društvenim i političkim reformama u svojoj zemlji. Dobar deo posle Marije Terezije se odnarodio. Oni će biti verne sluge i sigurno oruđe svakoj dinastičkoj politici u Hrvatskoj sve do 1918. Drugi će pod uticajem zajedničkog vekovnog života s Ugarskom poprimiti mađarska shvatanja o jedinstvu ugarskih zemalja i biti vođi i pretstavnici mađaronske politike u svom zavičaju. Treći, poslednji deo, neće se odvajati od svoga naroda. On će braniti istoriska prava Hrvatske prema Budimu i Beču; štiteći kulturnu nezavisnost hrvatskog naroda protiv nemačkih i mađarskih napada udariće osnovu nacionalnom preporodu kod Hrvata i s tim će postati spona izmeću stare, staleške Hrvatske, sa njenim istorisko-političkim i državno-pravnim težnjama i novog, nacionalnog pokreta meću Hrvatima XIX veka, zasnovanog na načelu narodnosti.

Od srednjeg veka građanstvo u Hrvatskoj bilo je mešano, raznog porekla. Pošto je ta mešanost ostala i u novije doba doseljavanjem stranaca. u XIX vek ulaze Hrvatska i Slavonija bez nacionalne građanske klase. Zanati se nalaze većinom u rukama Nemaca, a trgovina u rukama Jevreja. U toku XIX veka ubrzaće se tamo proces nacionalizacije gradova.

Selo u Hrvatskoj posle Josifova oslobođenja od kmetstva moglo je lakše da razmahne snagom. I dalje povučeno u sebe, na najnižoj socijalnoj lestvici, ono u početku XIX veka ne igra u Hrvatskoj nikakvu političku ulogu. Bez škola, kulturno zaostalo, vekovima ne sudelujući u političkom životu svoje zemlje, uvek iskorišćavano, ono nije imalo razvijenog smisla i osećanja za političke borbe svoga plemstva da bi u okviru Habzburške Monarhije prema Budimu i Beču očuvalo zaseban položaj Kraljevine Hrvatske i Slavonije. Pošto je plemstvo braneći taj položaj branilo i stalešku državu i svoje povlastice, seljak je dušom u toj borbi uvek bio na strani dinastije. On nikad nije voleo stalešku državu. Kod njega nema nacionalne svesti, ali ima nešto jednako tome, želja da očuva svoje običaje, svoje navike i da u život svoga naroda, što mu ga je donosilo novo vreme, unese više rasnog i opštečovečanskog i svoga seljačkog nego što su to unosili hrvatski plemići. Proći će ceo XIX vek, a on neće doći do izraza. Njegovo vreme nastupiće tek u XX veku.

Teško je bilo stanje hrvatskog naroda u mletačkoj Dalmaciji. Pod uticajem mletačke vlasti od nekoliko vekova primorski gradovi počeli su ponovo da poprimaju italijansku boju. Ta italijanizacija primorskih gradova stvorila je ponovo od njih jedno moćno oružje za kulturno i nacionalno-političko razbijanje Hrvata u Primorskoj Hrvatskoj. Iako je taj italijanaški sloj u primorskim gradovima bio prilično tanak, kulturni prestiž velikog italijanskog naroda s druge strane Jadrana stajao im je iza leća, a zaostalost hrvatskog zaleđa u Dalmatinskoj Zagori bila je tako velika, da se nije moglo ni pomišljati na ozbiljniju kulturnu utakmicu. Zato će primorski gradovi davati uporan otpor narodnom preporodu u XIX veku i dugo vremena ostavljati utisak da nisu naši nego italijanski.

Videli smo da je tursko osvojenje iz temelja izmenilo etnički sastav stanovništva nekadanje Dalmatinske Hrvatske. Staro čakavsko stanovništvo potisnuto je na ostrva i uzak pojas primorja, a dinarski štokavac preplavio je celu unutrašnjost. Izmešan sa naseljenicima, došlim iz starih srpskih zemalja, hrvatski će Dinarac imati s njim isti jezik, odelo, običaje, pesmu. Razdvaja ih samo vera. Kod njega je slaba tradicija stare hrvatske države, nacionalna svest je tek u povoju i on ulazi u XIX vek kao deo one velike jugoslovenske mase patrijarhalne kulture, ali još nacionalno politički neosvešćen. Na toj fizički snažnoj i etnički ekspanzivnoj rasi počivaće snaga hrvatska u Dalmatinskoj Hrvatskoj i naći se povoljni uslovi za izgrađivanje modernog hrvatskog nacionalizma.

Najteži je bio položaj Hrvata početkom XIX veka pod Turcima u Bosni i Hercegovini. Vekovima uništavani i progonjeni, oni su napustili čitave predele, gde se doseljavaju Srbi ili su se povukli u nepristupačne krajeve srednje Bosne. Zahvaljujući uskočkoj akciji iz Primorja uspeli su da očuvaju svoju većinu u zapadnoj Hercegovini i njoj susednoj Bosni. U srednjoj Bosni jezgro su im bili stari franjevački manastiri, Fojnica, Sutjeska, Kreševo i Olovo. Inače, žive rastureni po svoj Bosni i Hercegovini. Bez unutrašnje povezanosti i dinamike koju Srbima daje i u Bosni svetosavska crkva i nemanićka državna tradicija, pod velikim uticajem svoga sveštenstva, ispaćeni i zaplašeni vekovnim progonima, brojno su najslabiji od sve tri veroispovesti u Bosni i Hercegovini.

Raseljavanjem starog čakavskog stanovništva iz predela izmeću Vrbasa i Une nestalo je tamo i tradicija na nekadašnju hrvatsku državu, ako je šta bilo i ostalo posle osvajanja bosanskih vladara u XIII i XIV veku. Katolici u srednjoj Bosni, potomci starih bosanskih rudara, posle muslimana imaju najbolje očuvanu bosansku tradiciju. Ni stanovništvo zapadne Bosne i Hercegovine, slično onom iz Dalmatinske Zagore, nema tradicije, ali i ono ima sve uslove za brzo osvešćivanje. I tu jezik, nošnja, običaji i pesma kod katolika slabo se šta razlikuje od onog kod pravoslavnih; i njihovo narečje, štokavsko i ijekavsko, poslužiće kao razlog da i Hrvati prime Vukov pravopis i da se tako dobija jedan srpsko-hrvatski književni jezik.

Slabe kulturne veze za vreme turskog gospodstva sa zapadnim zemljama, pa i sa Rimom, učinile su da je katolička crkva u hrvatskim zemljama nekadanjeg Otomanskog Carstva dobila više nacionalno obeležje. Već smo naglasili da su bosanski franjevci bili, i danas ostali, naš najnacionalniji katolički red. Oni su očuvali katolicizam pa s tim i hrvatstvo u našim zemljama pod Turcima. Franjevci su i pored toga što su dali hrvatskom nacionalizmu jaku versku crtu, uneli u njega i velike nacionalno-kulturne vrednosti.

Takav je bio hrvatski narod u početku XIX veka: kulturno razjedinjen, politički neujednačen, etnički razbijen n podeljen među tri države. Međutim, one sile koje su vekovima težile da preko hrvatskih zemalja prokrče sebi put istoku ili zapadu ili od mora na kontinent ili iz Panonije na Jadransko More n dalje su delovale. Odozgo sa severa spuštala se Balkanu kao pretstraža germanizma Habzburška Monarhija. Od Josifa II na ovamo ona otvoreno radi na širenju kulturno-političkog uticaja nemačkog u hrvatskim zemljama. S druge strane, Mađari, narod sa kojim su Hrvati vekovima živeli u državnoj zajednici, teže da mađarizacijom od etnički mešane Ugarske stvore nacionalno i politički jedinstvenu državu. Venecija je u primorju umrla (koncem XVIII veka), ali će se kao njena naslednica pojaviti ujedinjena Italija. Tursko Carstvo ljuljalo se i uzmicalo sa Balkana.

Prvi srpski ustanak 1804 do 1813 označavao je i novo doba za balkanske narode. Stvaranjem kneževina Srbije i Crne Gore, srpski narod je ušao u XIX vek sa jasnim ciljem pred sobom, borba za oslobođenje i ujedinjenje. Neobično velika duhovna povezanost svih Srba dolazi do izraza već u ovo doba. Njihova težnja da ostvare svoje ujedinjenje putem stvaranja nacionalne države zasecala je duboko u život hrvatskog naroda. Kao jake manjine u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji a kao relativna većina u Bosni i Hercegovini, Srbi su za hrvatsku istoriju još od XVI veka na ovamo bili jedan moćan kulturno-politički činilac. Sad raspadanjem Turske i njihovom borbom da izgrade svoju državu u koju su želeli da uvuku i jedan deo hrvatskih zemalja, oni su u vekovnoj borbi oko tih zemalja između Nemaca, Mađara i Italijana pretstavljali jednog novog za Hrvate vrlo važnog činioca.

Takav je bio spoljašnji i unutrašnji položaj hrvatskog naroda na početku XIX veka kad počinju borbe naroda i država oko vlasti u njegovim zemljama. Videćemo kako će se on opredeliti.