Kratka povjesnica Srba od postanja Srpstva do danas 7

←< 6. glava

KRATKA POVJESNICA SRBA OD POSTANjA SRPSTVA DO DANAS Pisac: Sima Lazić Lukin

8. glava >→

DOBA STRADANjA I ČELIČENjA.
Od propasti Bosne do oslobođenja Srbije.

Čim su Turci zavladali srpskim zemljama, oni ih pretvoriše u svoje pašaluke i svuda postaviše svoje vezire, paše, age, begove i spahije, koji počeše strašno mučiti i ubijati srpski narod. Sav narod bi pretvoren u tursko roblje i dobi ime raja (roblje) i đauri (nevjernici). Svu zemlju i sva nepokretna dobra narodna i crkvena Turci proglasiše za svojinu sultanovu, te narod osta bez kuće i kućišta. Mnoge stare gradovs srpske Turci iz temelja porušiše i podigoše nove svoje. Mnoštvo srpskih bogomolja razoriše, a nekoje i pretvoriše u svoje mošeje (džamije). Zvona crkvena Turci preliše u topove, ili ih kaluđeri zakopaše duboko u zemlju, a Srbi moradoše da se služe klepalom. Sveta služba božja morala se vršiti tajno, sa svim tiho i na skrivenim mjestima. Stare crkve

Srbi ne smjedoše opravljati, a nove ne smjedoše zidati. Kao gusjenice Turci se razmilješe po srpskim selima i gradovima, pa otimaše: srpske žene, djevojke i djecu, hvataše ljude i mladiće, odvodiše ih u ropstvo, mučiše ih mukama najstrašnijim i nagoniše ih da se poturče. Mjesto veselih srpskih svatova, po svima drumovima i putevima srpskim Turci vukoše lancima okovano roblje, a bezdušni trgovci anadolski i misirski vođahu zasužnjene Srbe i Srpkinje od trga do trga, od Dunava do Damaska u Aziji, te prodajom ljudskog mesa i živih duša sticahu prljavo blago zemaljsko. A na tako ubijen i ogoljen narod Turci još udariše grdne namete i poreze tako, da srpskoj sirotinji raji ne preostade ni jedna trećina od svekolike njene muke i zarade.

Ni na sudu ni na putu za Srbina ne bješe zakona i pravde: Kadija te tuži —kadija ti sudi. Ni koji Srbin hrišćanin (rajetin) nije smio nositi oružja niti se smio veseliti o slavi i svadbi, te zanijemi srpska pjeema i umukoše gusle javorove i svuda ovlada pustoš i mrtvilo, užas i smrt. I sad se istom pokaza, koliko su veliko dobro učinili Nemanjići slavni, zidajući mnoge zadužbine. Oko tih zadužbina njihovih savio se sad cio narod srpski kao siročad oko mrtve majke. Tu je on nalazio jedine utjehe i jedine zaštite. Srbi kaluđeri i svećenici, i sami strepeći za svoj život, tješili su, učili su, hrabrili svoj patnički narod i podsticali ga da junački istraje. Oni bjehu jedini tješitelji, učitelji i vođe narodne. Jer kad Turci potljačiše srpske zemlje i postaviše u njima svoje paše i kadije, onda su oni pobili i rašćerali sve srpske starješine, pa narod srpski ostade sa svim obezglavljen.

Ali sve one srpske starješine, koji htjedoše primiti Muhamedovu vjeru, Turci ostaviše s mirom i još im dadoše mnoge zemlje i veliku vlast. S toga se tad isturčiše mnogi najodličniji Srbi, samo da bi sačuvali svoju vlast i veliko imanje. Najviše se isturčilo u Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori. Ali svi ovi Srbi još i danas govore samo srpskim jezikom, pa i ako se oni nazivlju Turcima, ni jedan ne zna ni prosloviti turski, a mnogi od njih i danas pamte, kad su im se stari poturčili i koga su sveca slavili. No dok su Turci na ovako blag i lukav način turčili srpsku gospodu, dotle su svim sredstvima sile i nasilja turčili i prost narod. Mnogo i mnogo puta Turci odvođahu mnoštvo Srba u Aziju, pa ih tamo poturčiše i načiniše od njih svoje vojnike.

No osim svega toga, Turci su svake pete godine uzimali od srpskog naroda najzdraviju i najrazvijeniju mušku djecu, pa ih odvodili u Carigrad i u Aziju. Tamo su ih turčili i učili ih ratnoj vještini, pa kad su ova Srpčad odrasla, onda su od njih postali ljuti janičari, što je bila najbolja, najhrabrija, nepobjedna turska vojska, koja je Srpstvu najviše jada zadavala. Tako su Turci dvojako ubijali srpski narod: odvodili su u roblje cvijet narodne snage i srpskom krvlju i mišicom pojačavali svoju snagu. To bješe danak u krvi, što ga Srbi silom plaćahu sultanu. Jer, izuzev gospodu, prost narod srpski nikada se nije dobrovoljno odricao svoje srpske vjere. Srpske majke voljele su da im djeca budu i kljasta i sakata, samo da ih Turci ne bi poturčili, te su navlaš sakatile svoju dječicu, ako ih već nijesu mogle po šumama skriti od Turaka,

No najčešće su roditelji spasavali svoju djecu ranim brakovima, ženeći ih u 12. godini, jer Turci nijesu kvarili takve brakove, pošto se na svaku novu bračnu glavu plaćao i nov porez. A kad ni to nije pomoglo, onda su Srpkinje svojoj djeci pri krštenju pravile krst na ruci ili nasred čela, a te krstove ispisivahu sokom neke trave, kojoj se trag nikako nije mogao izgladiti. Ovako žigosana Srpčad bila su još većma izložena turskom nasilju, ali srpske majke imađahu veliku utjehu, što im se tako porod nije mogao odroditi i vjerom prevjeriti. Tako je u starih Srpkinja bila silna ljubav prema svome srpskom rodu i svetoj vjeri srpskoj.

Ali otkako je Srpstva, pa do danas, u Srbinu se iznad svega uzdiže jedan najviši, neodoljiv osjećaj, a to je: težnja za slobodom. Ovaj silan i nenadmašni osjećaj slobode i jest glavni i jedini uzrok onim mnogim i neprestanim seobama Srba. Velika većina Srba tako je Bogom sazdana, da većma voli slobodu, nego li domovinu. Od pamtivjeka pa vazda Srbinu je bilo milije i da se potuca u tuđini stvarajući novu domovinu, nego li da robuje mrskom tuđinu, tljačitelju domovine njegove. A poslije pada Srbije i Bosne, kad već više ne bješe nade za spasenje stare domovine srpske, u Srbinu je iznova buknuo ovaj svesilni osjećaj slobode. Tada se srpski narod razdvoji po pola. Jedni Srbi, u kojih bješe jača ljubav prema domovini, ostadoše u starom svome zavičaju, dijeleći sa svojom otadžbinom zlu sudbinu njezinu. A drugi Srbi, u kojih bješe jača ljubav za slobodom, koji nikako ne mogoše saviti vrat pod turski jaram, počeše se listom iseljavati u slobodne hrišćanske zemlje, te da otud iznova vojšte za slobodu svoje otadžbine.

Odmah poslije pada despotovine Srbije, počeo je srpski narod velikim gomilama da se naseljava u zemlje ugarske krune. No još prije toga bilo je velikih seoba Srba sa juga na sjever. Prva takva seoba bila je ona u desetom stoljeću, kad se pod Zarijom Pribisavljevićem gotovo sav narod iz Srbije iselio na sjeverozapad, te poplavio svu Liku, Baniju i Slavoniju. Tako i u HII. stoljeću, kad na ugarski presto sjede Srpkinja Jelena, mnoštvo Srba iz Srbije na poziv kraljice Jelene dođe i naseli se u kraljevstvu ugarskom, a ponajviše u Pomorišu i oko Budima, u Sv. Andriji i u Srpskom Kovinu, na ostrvu Čepelju.

Ovi srpski doseljencci življahu tamo pomiješani sa onim Srbima starosjediocima panonskim i dačkim. Jer za sve vrijeme stare srpske države dobar dio srpskog naroda življaše pod vlašću ugarske krune. Tada je bilo u Ugarskoj toliko Srba, da su oni sačinjavali glavnu vojnu snagu ugarske države. Još sv. Stevan, ugarski kralj, bješe osnovao na Dunavu silnu flotu (mornaricu), koja je ratovala na svojim lakim šajkama i činila čuda od junaštva. Ovi ratnici zvahu se Šajkaši ili Nasadiste, a najveći dio Šajkaša sačinjavahu Srbi. Isto tako je i silna srpska konjica zadavala užas neprijateljima Ugarske i kruni ugarskoj izvojštila mnoge slavne pobjede.

A kad ono Tatari poplaviše Ugarsku, onda Srbi u društvu sa Hrvatima u odlučnom boju na Grobničkom Polju god. 1242. strašno poraziše i satrše Tatare, te spasoše Ugarsku od gotove propasti. U ovome boju najvećma se odlikovaše Srbi Srijemci i njihove vojvode: Kreč, Kupiša i Rak. Za sve ove i još mnoge druge usluge dobiše ugarski Srbi velike povlastice i slobodštine. Oni imađahu svoje narodne starješine i svoje pravoslavne vladike, nezavisne od ostale srpske crkve No osim ovih ranijih naselja po Ugarskoj, seliše se Srbi i u Dalmaciju.

Još 1371. god. poslije poraza na Marici iselilo se mnoštvo srpskog naroda iz okoline Kratova u Maćedoniji. Ovi srpski bjegunci dođoše sa velikim imanjem i bogatstvom i naseliše se u Dubrovniku i njegovoj okolini, te vremenom gotovo svi primiše rimsku vjeru. A na 150 godina prije ove seobe i mnogi Srbi bogumili, gonjeni iz Srbije i Bosne, pređoše u Slavoniju. Svi ovi Srbi na skoro primiše rimsku vjeru, te već 1239. godine dobiše svoga posebnog biskupa (vladiku) u Đakovu. Tako još i za doba Đurđa Smederevca, kad ono Turci prvi put osvojiše Smederevo, Golubac i Braničevo, mnoštvo naroda pređe iz Srbije i naseli se stalno u Banatu, Bačkoj i Srijemu.

No istom poslije pada Srbije i Bosne počinju sve nove i nove seobe Srba u Ugarsku, Trojednicu i Dalmaciju. Iz godine u godinu trajala je ova seoba kroz cijelo XVI. i XVII. stoljeće, te za to vrijeme Srbi poplaviše sve ugarske zemlje preko Dunava, Save i Une do Jadranskog mora, pa jedni dopirahu čak iznad Budima, a drugi se pružiše sve do međa Kranjske i Štajerske — u Žumberak. Ugarski vladaoci i hrvatski knezovi i sami su mamili i prizivali Srbe, te su ih vrlo rado naseljavali na svojim opustjelim zemljama. Jer u to doba gotovo sva Hrvatska i Slavonija bješe ostala sa svim pusta. Bježeći ispred Turaka, hrvatski narod bješe izbjegao u Štajersku i Kranjsku. A kad Turci i tamo prodriješe onda se Hrvati povukoše još dalje na sjever i ustaviše se čak oko Šoprona, na domak Beču. Hrvatska zemlja tad osta pusta i bez svake odbrane i sad se na njoj naseljavahu Srbi, koji se odmah staviše na branik svoje nove domovine.

I tako sad nastade ono isto, što je bilo prije 3000 godina: sad opet Podunavlje i Posavina postade središte i stožer Srpstva—pa već tako osta do danas. Potiskivani turskom najezdom s juga, Srbi se sve većma zbijahu oko Save i Dunava, pa već u XVI., stoljeću Dunav i Sava tecijahu kroz sred srijede srpskog naroda te tako jedna polovina Srpstva bješe pod Turcima, a druga pod ugarskom vlašću.

No ovim novim naseljavanjem Srba u Trojednici i Ugarskoj, iseljavalo se iz Srbije i Bosne, sve, što je, bilo najuglednije i najimućnije u narodu. I kad Srbi naseliše ovu novu domovinu svoju, ne dođoše oni kao sirotinja raja, da traže milosti, nego dođoše sa oružjem u ruci kao bogati domaćini i donesoše sobom sve svoje blago i imanje. Takvi naseljenici bjehu dobro došli i Madžarima i Hrvatima, te ih ovi razmjestiše po svojim zemljama i gradovima i dadoše im s početka znatne povlastice. Mimo sve ostale podanike ugarske, ovi Srbi dobiše potpunu slobodu ličnu i ne bjehu dužni davati nikakvih dacija ugarskim i hrvatskim spahijama, ali za to Srbi bjehu mrtva straža na međama ugarskog kraljevstva, te o svome ruvu i kruvu vječito ratovaše s Turcima.

U ovoj novoj borbi Srbi s početka ne imađahu svojih narodnih starješina, nego se borahu pod zapovjedništvom ugarskim. Ali već god. 1465. uskoči iz, Turske sin onoga slijepog despota Grgura Brankovića, unuk Đurđa Smederevca, po imenu Vuk Grgurović Branković. Vuk prevede sobom u Ugarsku dosta naroda iz Srbije, a s njim uskočiše i mnogi drugi znatni Srbi, od kojih bješe najznatniji Vukov rođak, knez Pavle Branković, i braća Jakšići, osobito Dmitar Jakšić. Ova tri Srbina: Vuk, Pavle i Dmitar bjehu silni ljudi i takvi junaci, da im onda nigđe ne bješe ravnih. Ne znaš koji od koga bješe bolji i veći junak. Knez Pavle Branković borio se u boju sa dva mača u obe ruke, a bio je tako jaki, da je najtežeg oružanog čovjeka nosio u zubima kao perce. Dolasku ova tri srpska - junaka mnogo se obradova ugarski kralj Matija Korvin, a još više narod srpski. Čim oni dođoše, narod se zgrnu oko njih, te se oni stave na čelo ugarskih Srba i otpočnu novu borbu protiv Osmanlija i drugih neprijatelja Ugarske, gđe zadobiše mnoge slavne pobjede i počiniše silna junaštva.

Za ogromne njihove zasluge kralj Matija dade ovim Srbima velike zemlje i mnoge gradove sa osobitim povlasticama i postavi kneza Pavla Brankovića za temišvarskog bana nad, cijelim Banatom i Jenopoljem, a Dmitra Jakšića za vojvodu gornjeg Srijema. No nada sve kralj Matija u državnom saboru svečavo proglasi Vuka Grgurovića Brankovića za despota svih Srba u Ugarskoj, te od tog doba on dobi ime: Zmaj despot Vuk, a narod ga sa njegova junaštva zvaše i Zmaj Ognjeni Vuče. Despota Vuka nazivahu Ugri i Despotom kraljevine Raške, te njegova despotovina dobi ime Mala Raška, a prestonica despotova bješe Slankamen u Srijemu. Tako postade nova srpska despotovina, a Srbi ugarski dobiše svoje narodne starješine, pa iznova pregoše da oslobode i ostalu svoju braću pod Turcima, te da obnove staru slavu srpsku. Prestavnik ove misli narodne bješe Zmaj despot Vuk i u njemu sad bjehu spojene sve nade srpskog naroda.

Zmaj despot Vuk vladaše u svojoj despotovini gotovo nezavisno. Imao je veliku svoju vojsku, s kojom je užasno satirao Turke. Jednom on bješe oslobodio od Turaka velik dio Bosne i svu Mačvu, pa prodrije čak i do Kruševca. Ali ni svi sjajni uspjesi Vukovi, Pavlovi i Dmitrovi ne mogoše suzbiti burne talase turske najezda, koja zapljuskivaše Ugarsku. God. 1485. 16. aprila umrije Zmaj despot Vuk, a dvije godine za tim Turci iz potaje, mučki ,ubiše i Dmitra Jakšića. Tako sad ostade sam knez Pavle Branković, koji se boraše kao lav na sve strane, te samo u jednom boju kod Iloka g. 1492.potuče na mrtvo10 xiljada Osmanlija, a 7000 zarobi. Ali na skoro za tim, prije ravnih 400 godina (1494.) preminu i ovaj nepobjedni vitez, knez Pavle Branković, te srpski narod sa ovom trojicom svojih sinova izgubi i najviše pouzdanje svoje.

Zmaj despot Vuk umrije bez poroda, te ga nasljedi njegov sinovac, Đorđe II. Branković, sin ovoga slijepog despota Stevana Brankovića. Despot Đorđe prenese svoju stolicu u Kupinovo i vladaše zajednički sa svojim mlađim bratom Jovanom i majkom Angelinom. Na skoro despot Đorđe preda svu vlast svome bratu Jovanu, a on se pokaluđeri i dobi ime Maksim, te kasnije postade mitropolit ugarskih Srba.

Despot Jovan Branković bješe dostojan zamjenik Zmaj despota Vuka. On je imao svoju vlastitu vojsku od 10 hiljada konjanika i ugarski sabor ga je priznao za despota svih Srba. On je bio vrlo velik junak i ličan čovjek. Mnogo je ratovao s Turcima i težio je, da obnovi srpsku despotovinu u Srbiji. U jednom svome ratu na Turke godine 1501. despot Jovan bješe glavni zapovjednik cijele srpske i madžarske vojske. S tom vojskom despot Jovan prodre niz Kolubaru i uđe u Bosnu, osvoji mnoge gradove i sela, dopre čak do Crne Gore, pa onda se vrati sa mnogim zarobljenim Turcima, jer se tad ugovarao mir.

Tada su Turci nudili despotu Jovanu jedan dio Srbije i Bosne, samo da on privoli Ugarsku na mir. Ali despot Jovan ne htjede propustiti ovu zgodu za rat, te nagovaraše i Ugre i Mljetke, da sad ili nikad udare na Turke. Ali i Ugri i Mljeci ostadoše gluvi, te sad despot Jovan sam sa svojom vojskom upadne opet u Bosnu, pa u boju kod Zvornika strašno razbi Turke i osvoji opet dobar dio Bosne. Ali se morade vratiti, jer Ugri zaključiše s Turcima mir, te sva osvojenja srpska propadoše u ludo. To je tako zaboljelo despota, Jovana, da se razbolio, te na brzo i umrije. Crna zastava na srpskom dvoru u Berkasovu 10. decembra 1502. godine objavi, da je srpshi narod izgubio i ovoga slavnog sina svoga.

Despot Jovan Branković i brat mu Đorđe (Maksim) i njihova majka Angelina učinili su srpskom narodu mnoga dobra, prilagali su mnogim crkvama i sazidali manastire Opovo i Krušedol u Srijemu, te za to je njih sve troje sveta crkva srpska proglasila za svetitelje.

Smrću despota Jovana prekide se u muškoj liniji loza Brankovića, te Jovanova udovica, despotica Jelena, dozove svoga rođaka, humskog kneza Stevana Štiljanovića, koji bješe rodom iz Paštrovića. Jelena zamoli Stevana da uzme despotsku vlast. Među tim ugarski kralj Vladislav postavi za srpskog despota nekog Jovana Berislavića, za koga se bila preudala Barbara, udovica Zmaj despota Vuka, Berislavić je bio vjerom rimokatolik, a bješe čovjek mlakonja i slabotinja. Za to Srbi ne htjedoše ni da čuju za despota Berislavića, nego se svi okupe oko svoga čovjeka, Stevana Štiljanovića, koji bješe već došao, te u veliko ratovao s Turcima po Srijemu i zadao im grdan strah. Najzad i ugarski kralj morade popustiti, te srpskim despotom postane narodni ljubimac, Stevan Štiljanović.

Stevan se već dotle bio proslavio kao mudar vođ i velik junak. Sad on poče novu borbu s Turcima, nadajući se pomoći od Ugarske. Ali Ugri se i ne pomakoše, pa despot Stevan morade ustupiti Turcima Srijem i povuče se u Baranju, te postavi svoju prestonicu u gradu Šiklošu. Među tim proglasi se za ugarskog kralja erdeljski vojvoda, Jovan Zapolja, za koga se veli da je bio Srbin, rodom iz sela Zapolje u Bosni. U isti mah madžarski seljak, Đorđe Doža, diže veliki seljački ustanak protiv plemića ugarskih, koji su strašno isisavali i mučili prost narod.

Ovome ustanku pridruže se i Srbi, a na čelu im despot Stevan Štiljanović. Videći, da mu Ugri ništa ne mogu pomoći protiv Turaka, Stevan dođe na misao, da se ovom prilikom ocjepi od ugarske krune i da srpsku despotovinu proglasi sa svim nezavisnom. Ali ovaj seljački ustanak najzad bude ugušen, te sad mađarski plemići vrebahu despota Stevana, da mu se osvete. I već u u oktobru 1515. god. neki Imro Terek, beogradski ban, na prijevaru domami despota Stevana u Beograd, pa ga tu mučki ubije i raščereči na četir komada. Zbog te mučeničke smrti i mnogih dobrih djela njegovih, srpski narod je proglasio despota Stevana Štiljanovića za svoga svetitelja, a srpska crkva slavi njegovu uspomenu svakog 4. oktobra. Stevan je bio sahranjen na Đuntiru u Baranji, a sad svete mošti njegove počivaju u manastiru Krušedolu u Srijemu.

Smrću despota Stevana Srbi opet ostadoše bez svoga narodnog starješine, al i Ugarska izgubi u njemu jaku odbranu. Jer na skoro Turci, konačno osvojiše Beograd, pa provališe svom silom u Ugarsku, te osvojiše i grad Varadin. U doba ovih turskih provala iseljavalo se iz Srbije u Ugarsku puno Srba, a među njima najodličniji bjehu: šestorica braće Bakića, pa Radiša Božić, Petar Monastirlija, Pajići, Bajići, Todorovići i drugi koji svi stekoše kasnije ugarsko plemstvo za mnoge i premnoge usluge i zasluge njihove.

No nad svima najviše se proslavi junački vojvoda Pavle Bakić, koji bješe soko od sokola — drugi Pavle Branković. Ali zadud bješe sve junaštvo srpsko, kad Madžari sami spremahu propast svoje domovine. Dok se oni klaše i otimaše oko prestola, Turci poplaviše i Baranju i padoše na mohačko polje, te ugarski kralj Lauš jedva mogaše izvesti 26.000 vojnika protiv 300.000 hiljada Turaka. U krvavom boju na na Mohaču, 29. avg. 1526., Turci sa svim satrše i uništiše ugarsku vojsku, a kralj Lauš bježeći s bojišta zaglavi s konjem u neku baru, pa tu i pogibe. Odmah za tim Turci opljene svu Ugarsku do Ostrogona i Budimpešte, pa onda se vrate opet u svoje carstvo. Tako Ugri na Mohaču doživlješe i treće svoje Kosovo. Pa ni to ih ne opameti. Odmah poslije mohačke bitke Ugri ponoviše, krvave razdore oko prestola, to jedni htjedoše za kralja Jovana Zapolju, a drugi Ferdinanda, kneza austrijskog.

U sred ove zbrke pojavi se među Srbima čudan čovjek, po imenu Jovan Crnojević, koga Madžari prozvaše Crni Jovan, a Srbi ga nazivahu Car Jovan. On se izdavaše za potomka zetskih Crnojevića, te se istače za vođa srpskog, sa kratkom lozinkom: Sloboda od Turaka, sloboda od spahija madžarskih. Srpski narod listom se zgrnu oko svoga cara Jovana i proglasi ga za despota. Sad despot Jovan u istinu postade car. On poče vladati sa svim nezavisno, postavi u Subotici svoju prestonicu, podiže tamo svoj carski dvor, uredi svoje srpsko činovništvo i stvori svoju srpsku vojsku od 12 hiljada vojnika, a za sobom vođaše svoju ličnu pratnju od 600 konjanika. Srbi ga slijepo slušahu i pomagahu i novcem i krvlju. Tako car Jovan postade silniji od oba kralja ugarska, koji se otimahu za njegovu pomoć.

Car Jovan s početka pomagaše kralja Zapolju. No dok se Zapolja bavio krunisanjem u Stonom Beogradu, car Jovan sa svojom srpskom vojskom upadne u Bačku, razbije i rašćera Turke, pa osvoji svu zemlju i razdjeli je među svoje Srbe. Kad su Madžari htjeli da se povrate na svoja dobra u Bačku, car Jovan ih ne pusti, govoreći: Ja sam ovu zemlju oteo i očistio od Turaka sa mojim Srbima — i ona je sad samo naša. Za tim car Jovan razbije madžarskog velikaša Valentina Tereka i otme mu varoš Čomu, pa onda potuče i drugu madžarsku vojsku, koju vođaše neki Čakija, te zada silan strah Madžarima. Najzad car Jovan odustane od Zapolje i obeća pomoć kralju Ferdinandu, te sad kralj Zapolja digne na njega vojsku. Car Jovan razbi Zapoljinog vojvodu Perinjija i potuče ga tako strašno, da ni na Mohaču nije izginulo toliko Madžara. Ali s druge strane udari na Jovana varadski biskup Cibak sa velikom vojskom. U ovom boju car Jovan bude teško ranjen, te ga Srbi odnesu s bojišta. No sad onaj pobjeđeni Valentin Terek iznenada dopadne sa oružanim ljudima, te ovi udare na onako ranjena i polumrtva cara Jovana i odsjeku mu glavu.

Smrću cara Jovana Srbi opet izgubiše svoga narodnog starješinu, te od, sad ratovahu pod ugarskim zapovjedništvom. Srbi i sad bjehu glavna odbrana Ugarske i počiniše čuda od junaštva u mnogim bojevima. Ali zalud Srbi proljevahu svoju krv, kad kralj Zapolja sam pozva u pomoć Turke protiv Ferdinanda, te se ovi sa svim ugnjezdiše u Ugarskoj. A kad Zapolja umrije, Turci osvoje i sam grad Budim i postanu gospodari gotovo cijele Ugarske. A čim turci osvojiše Banat, Srbi prenesu svoju mitropoliju u Erdelj, pa onda se svi okupe oko kralja Ferdinanda, da vojšte iznova za oslobođenje Ugarske. Tako Ugarska dopade turskog ropstva koje potraja punih 150 godina.

Ali baš sad, kad sve naokolo stenjaše pod turskim jarmom, kad Srbi ne imađahu više nikakva zaklona ni zaštite, baš sad srpski narod pokaza divovsku snagu svoju. Ostavši goloruk i obezglavljen, srpski narod samosamac nastavlja borbu i hvata se u koštac sa cijelom silom osmanliskom, te od ovog doba počeše na sve strane Turskog Carstva da plamte srpski ustanci, koji se neugasiše ni do danas. U jedno sad izbiše u potpunoj slavi i Srpski Uskoci, a s njima upored i

Srpski Hajduci.

Sa jedinim pouzdanjem u Boga pravednoga i u svoju mišicu junačku, ovi goli sinovi, srpski ustanici, uskoci i hajduci, objaviše svima srpskim zlotvorima strašni četnički rat sa lozinkom: Ko se ne osveti — taj se ne posveti! A ovaj tristoljetni četnički rat zadade silnom Turskom Carstvu samrtnih rana, sa kojih ono ljuto oboli, pa i danas ih osjeća smrti na umoru. Jer dok jedni sokolovi srpski uskakaše na slobodno hrišćansko zemljište, te se otud sa svojim uskočkim četama kao munje i gromovi bacahu na zlotvore srpskog imena; dotle oni što ostaše na svome ognjištu dizahu ustanke i odmetahu se gori u hajduke, pa otud lavovskim skokom napadaše i tamaniše tljačitelje srpske domovine.

U doba najcrnjeg mraka (šestnaestog stoljeća) srpski uskoci bjehu tako silni, da su okolna turska sela morala da im plaćaju danak. Pojedine čete njihove imale su često 600 i po 1000 boraca i od tih četa uskočkih bješe se načinio jedan neprobojni bedem prema turskoj međi sve od Jadranskog Mora do Slavonije, ali glavno lijeglo Srba Uskoka bješe Žumberak, Senj i Kotari dalmatinski. A dok se na ovoj strani borahu srpski uskoci, dotle sve gore i planine srpske i svi drumovi i bogazi po Turskom Carstvu kiptiše od hajduka — srpskih osvetnika.

Prvi srpski hajduci pojaviše se još za Đurđa Smederevca, ali u sitnim četama. No već god. 1595. harambaša Novak Debeljak vođaše četu od 2 000 srpskih hajduka, te očisti od Turaka svu zapadnu Srbiju, pa osvoji čak i grad Sredac (Sofiju). Na skoro za njim (oko g. 1599.) pojavi se slavni Starina Novak, koji je sa svojih 6 000 hajduka srpskih grdno tamanio Turke, krstareći preko cijele Bosne, Srbije i Banata, sve od Gore Romanije čak do Erdelja. To bjehu najveći rojevi srpskih hajduka, ali obično oni se rasipahu u mnoge sitne četice od 20 do 30 druga, pa na sve strane zadavahu jade Turcima, a gđe omrknu — tu ne osvanu. Da se opišu nebrojena slavna djela samo ovih srpskih osvetnika, hajduka i uskoka, morale bi se napisati debele knjige, pa opet ih niko ne bi mogao onako vjerno opisati, kao što ih opjevaše — gusle javorove.

Narod srpski divno se odužio ovim svojim mučenicima, te će do vijeka živjeti slavna imena: Novak Debeljak i Starina Novak, Deli-Tatomir i Grujica dijete, Kostreš Harambaša i Mandušiću Vuče, Mijat Harambaša i Mali Marijan, Tomić Mijat i Mali Radojica, Zubić Mijat i Sančević Luka, mladi Dibić, i s'jedi Oklješa, Matijević i Jovan Sekula, od Senja Tadija i Senjanin Ivo, od Zadra Todore i Senković Ivo, Komnen Barjaktar i Kotarac Jovo, Janković Stojan i Smiljanić Ilija, Uskok Radojica i Pivljanin Bajo, devet braće devet Daničića, devet ljutih pod kamenom guja, sa vojvodom Daničićem Đurom i još bezbroj takvih sokolova, što ih srpska zadojila majka i divan im nauk svjetovala:

Za krst časni i slobodu zlatnu!

A dok ovi besmrtnici ginuše za vjeru i slobodu, dotle Srbi Dubrovčani divno osvjetlaše srpski obraz na megdanu — prosvjetnom. Baš u sred ovoga najcrnjeg mraka Dubrovačka Republika zasja najvećim sjajem svojim. U ovo doba (šesnaestog stoljeća) Dubrovnik doživlje najzlatnije doba svoje i postade prva trgovačka sila na Jadranskom Moru. Dubrovnik je tada vodio veliku trgovinu po cijelom svijetu. Sva mora i sve vode kiptiše od dubrovačkih brodova, prepunih svakovrsnog bogatstva. Tadanji Dubrovnik Englezi nazivahu riznicom zlata i srebra.

Ali ne bješe on samo riznica bogatstva, nego i riznica najviše nauke i umjetnosti, riznica znanja i čovječnosti, riznica najviše prosvjete i slobode. U ovo doba Dubrovčani dadoše čovječanstvu mnoštvo slavnih ljudi i Dubrovnik je tad napajao sve, koji bjehu željni slobode i znanja. Svojom prosvjetom i bogatstvom, svojom slobodom i poštenjem, dubrovačka Srbadija steče toliku slavu u svijetu, da je rimski papa Urban rekao: Poštenje ili se moralo roditi u Dubrovniku, ili je iz cijelog svijeta pobjeglo, pa u Dubrovniku našlo utjecišta, a Englezi govorahu: Dubrovačka Republika je najsvjesnija i najsrećnija država na svijetu. Tako divno Dubrovčani osvjetlaše srpski obraz baš u ovom najcrnjem dobu stradanja i patnje, kad je sužalj Srbin izdisao na kocu i konopcu dušmanskom. Malena Crna Gora i još manja Republika Dubrovačka bjehu jedini svjetilnici srpski u ovome strašnom času, kad talas divlje najezde osmanlijske bješe zapljusnuo i udavio sve, pa i samo ugarsko kraljevstvo.

Poslije propasti ugarskog kraljevstva, sav ostatak slobodnih zemalja ugarskih i hrvatskih potpade pod vlast austrijskog ćesara, te sad Srbi pod ćesarskim zapovjedništvom nastaviše krvavu borbu s Turcima i ratovahu neprekidno duž cijele međe ugarske i hrvatske. Među tim, ovim Srbima u Turskoj jedina uzdanica bješe Pećska Srpska Patrijaršija. Sad se i oni pribirahu oko svojih patrijarha i otpočeše borbu za slobodu. God. 1593. poturica Hasan paša Predojević iznova upadne iz Bosne u Hrvatsku sa velikom vojskom. Ali u odsudnom boju kod Siska, 22. junija, Srbi i Hrvati potuku i sa svim satru svu silu Hasan pašinu, pa tu i on sam pogibe.

Odmah za tim, god. 1594. Srbi u Staroj Srbiji oko Peći skoče na oružje i dignu velik ustanak, koji se brzo proteže i u Hercegovinu, pa zahvati, i primorje. Na čelu ustanika bješe srpski patrijarh Maksim, a na zastavama ustaničkim bješe ispisan lik sv. Save Nemanjića. Sultan digne na Srbe veliku vojsku, koju vođaše poturica Sinan paša, ljuti krvolok srpski. Teškom mukom Sinan savlada ustanike te počne činiti strašna krvološtva i pustoš po srpskom narodu. A da bi se osvetio onim ustaškim zastavama sa likom sv. Save, krvolok Sinan donese iz Mileševa mošti sv. Save i spali ih na Vračaru 27. aprila 1594. god., misleći, da će tako uništiti i onu čudotvornu moć svetosavskog duha, koji Srbe podsticaše na slobodu.

Ali se ljuto prevario. Jer istom sad cio srpski narod planu strašnom osvetom. Već iste godine junija mjeseca Srbi u Banatu, a na čelu im vladika Todor Todorović, skoče na oružje, te ovaj srpski ustanak u brzo zahvati i Srbiju i Rumuniju i Erdelj. Odmah za tim god. 1595. i vojvoda Grdan u Hercegovini diže ustanak, a kasnije buknuše novi ustanci i u Slavoniji pod uskočkim srpskim vođama, Ilinovićem i Lukom Senčevićem, koji počiniše strašan lom od Turaka. To, bjehu počeci nebrojenih srpskih ustanaka, koji se sad nizahu iz godine u godinu. A dok Srbi ovako sami satirahu tursku snagu, dotle ćesarska vojska ustupaše pred Sinan pašom, koji sa 200 hiljada vojske dopre do Komorana. Ali tu dočekaše Turke Srbi Šajkaši i njihov junački vođ Vuk Starčić, koja užasno potuče Turke i odbi Sinan pašu čak do Beograda.

Najzad i Austrija u savezu sa drugim hrišćanskim državama otpoče velike ratove s Turcima. U svima tim ratovima Srba se borahu u prvim redovima, a za to vrijeme pridolažahu iz Turske sve nove gomile srpskih uskoka i bjegunaca. Gotovo svi oni Srbi u ćesarevini austriskoj bjehu pravoslavne vjere. Oni imađahu svoje srpske vladike, a za krvave svoje zasluge bjehu dobili osobita prava i slobodštine. S početka Srbi s mirom uživahu stečena prava. No čim prođe prva opasnost od Turaka, Srbe počeše goniti. Najprije hrvatska vlastela (plemići) i zagrebački biskup zahtjevaše, da se Srbi potčiie njihovoj vlasti i da im se oduzmu sve slobodštine i posjed, koji su oni krvlju otkupili.

S toga Srbi iz varaždinskog generalata sazovu veliki narodni zbor u selu Rovištu i zavjere se: da će prije svi izginuti, no što će se potčiniti vlasti hrvatskog plemstva i svećenstva. Sa tog zbora Srbi pošlju tužbu caru Ferdindu II i car zapovjedi, da niko ne smije dirati Srbe i njihova prava, a da Srbi nemaju slušati nikoga drugog osim cara. Sad car od ovih Srba u varaždinskom generalatu načini osobitu narodnu vojsku, kojom upravljahu carski generali i kapetani i narodni srpski knezovi. Tako se zače

Vojnička Krajina ili Granica,

koja je kasnije sa svim vojnički uređena i povećana, te se prostrla na sav srpski narod duž turske međe. Punih 300 godina ovi Srbi Krajišnici ili Graničari bjehu desna ruka i glavna odbrana austriskog carstva, ali ni sve prevelike žrtve njihove ne mogaše ih zaštititi od navale rimskih svećenika. Oni zahtjevahu, da se prognaju srpske vladike i da Srbi plaćaju desetak rimskim svećenicima. A da bi lakše nametnuli Srbima rimsku vjeru, počeše svom silom širiti unijatstvo. No dok su u Hrvatskoj i Slavoniji Srbe katoličili i unijatili, dotle kalvinski biskupi u Ugarskoj pregoše svom snagom, da ih pokalvine. Na sve strane diže se hajka na srpski narod i srpsku crkvu, te Srbi trpljahu strašna gonjenja, koja su im bila teža nego sve patnje u borbi s Turcima. Zbog ovih gonjenja Srbi mnogo puta dizaše ustanke i junački braniše vjeru svojih praotaca.

U tom i Turci iznova udare na ćesarevinu, pregaze svu zemlju, pa opsjednu i sam Beč. Sad prestade popovska hajka na srpski narod i Srbi opet potekoše na bojno polje, da brane Beč. Ćesarskoj vojsci pritekne u pomoć slavni poljski kralj Jovan Sobjeski, te udružena hrišćanska vojska razbije Turke i oćera ih ispod Beča. Za tim ćesarska vojska, pomoću Srba i Hrvata nadbije Turke još u mnogim bojevima u sagna ih do Beograda. Najzad austriska vojska osvoji i Beograd, očisti od Turaka sav Erdelj, Ugarsku i Slavoniju, pa pređe u Bugarsku, Srbiju i Bosnu, a za tim (g. 1689.) i srpski uskoci iz Kotara, Janković Stojan i Smiljanić Ilija, digoše ustanak i oslobodiše Liku i Krbavu.

Za vrijeme ovih ratova življahu dva znamenita Srbina: Arsenije III. Čarnojević, srpski patrijarh u Peći, i Đorđe III. Branković, potomak despotske loze Brankovića. Ovi ljudi dobro dođoše austrijskom caru Leopoldu I., koji bješe naumio da digne na oružje sav srpski narod i da oslobodi sve hrišćane u Turskoj. Za to car Leopoldo dozove Đorđa Brankovića i postavi ga za despota srpskog. Sad despot Đorđe počne živo raditi na ustanku i dogovori se pismeno sa patrijarhom Arsenijem, da pobuni srpski narod protiv Turaka. Među tim Đorđe se sa svojim Srbima junački borio pod carskom zastavom i krčio put ćesarskoj vojsci, te ova osvoji Niš, Vidin i druge važne gradove. Sad bješe došao čas, da svi Srbi skoče na oružje. S toga Đorđe odmah pohita u Kladovo glavnom austrijskom vojskovođi, Ludviku Badenskom, da se s njime dogovori o ustanku.

Ali u Kladovu despota Đorđa snađe bijeda nevidovna, jer ga vojvoda Ludvik, po višoj zapovjesti, odmah zarobi i pošlje ga pod stražom u Oršavu, a otud u Sibinj, pa u Beč. Iz Beča premjeste Đorđa u češki grad Jegar, pa tu je on, neispitan i nesuđen, tamnovao pune 22 godine i umro u tavnici jegarskoj 19. septembra 1711. god. — a s njim umrije i poslednji spomen despota srpskih. Još dok Đorđe življaše u tamnici, car Leopoldo svečanim proglasom od 6. aprila 1690. godine pozove sav srpski narod u Turskoj da se iseli u ćesarevinu i obeća Srbima velika prava i slobode.

Na ovaj carski poziv patrijarh Arsenije III. Čarnojević krene iz Stare Srbije 300 hiljada Srba i naseli ih u Banatu, Bačkoj, Srijemu, Slavoniji i čak do Budima. 21. avgusta 1690. godine car Leopoldo izda srpskom narodu osobite povlastice, koje on kasnije dopuni, a koje potvrđivahu i drugi carevi austriski. To su tako zvane, Srpske Privilegije, u kojima car zajemči: da Srbi mogu slobodno ispovjedati svoju vjeru i svoje ime srpsko, da mogu birati svoga vojvodu i patrijarha, da mogu sami slobodno upravljati svima svojim narodnim, crkvenim i školskim poslovima, da ne moraju plaćati nikakve spahiske namete, a povrh svega, da će im se povratiti potpuna sloboda njihove stare otadžbine, čim je hrišćanska vojska oslobodi od Turaka.

Ove Srpske Privilegije potvrđene su carskim potpisom i pečatima i čuvaju se dan danas u karlovačkoj patrijaršiji, a na njima se osniva sva današnja narodna samouprava (avtonomija) ugarskih i trojedničkih Srba. Na.osnovu ovih privilegija Srbi odmah izaberu za svoga podvojvodu Jovana Monastirliju Komoranca, koji postane zapovjednik cijele srpske vojske. Arsenije Čarnojević postane patrijarh svih Srba u ćesarevini, te s njime nastane za ove Srbe novo doba; doba srpskih patrijarha i narodno-crkvene samouprave srpske a to stanje proteže se do danas.

Na skoro poslije ove seobe Srba Turci opeg osvoje Srbiju i prodru u Srijem. No u boju kod Slankamena turska vojska bi satrvena, a tu pobjedu odluči srpski podvojvoda Monastirlija sa 10 000 svojih Srba. I u mnogim kasnijim bojevima sa raznim neprijateljima carstva Srbi sjajno zasvjedočiše svoju vjernost caru i domovini. Ali čim bi minula ratna opasnost, opet se ponavljaše progonstvo srpske vjere i imena srpskog. Madžarski i hrvatski velikaši, podstaknuti rimskim i kalvinskim svećenstvom, neprestano zahtjevahu, da se Srpske Privilegije sa svim ukinu, da se srpske vladike prognaju i da se Srbi potčine njihovoj vlasti. Austrijski carevi uzimahu Srbe u zaštitu, ali ni to mnogo ne pomože.

Već po smrti Jovana Monastirlije (8. julija 1707.) Srbi više ne dobiše narodnog svoga vojvode. A 24. oktobra iste godine i patrijarh Arsenije naprasno umre u Beču i pronese se glas, da je otrovan, te sad Srbi neko vrijeme ostaše i bez patrijarha.

Za sve ovo vrijeme Crnom Gorom upravljahu mitropoliti, koji savjesno očuvaše junačku slobodu i državnu nezavisnost Crne Gore. Za prvih sto godina njihove vladavine Turci nijesu jako napadali na Crnu Goru, ali borba je neprekidno trajala. Četnički rat nije se nikad stišao i Crnogorci dan i noć stajahu na ratnoj nozi prema Turcima kao zapeta puška. Ali već početkom sedamnaestog stoljeća Turci velikom silom iznova nasrću na Crnu Goru. Mnogo puta sultani slaše najbolju svoju vojsku i pokušavaše da pokore Crnu Goru. Ali sva im muka bješe uzalud. Crnogorci su ih svaki put razbili i oćerali sa svoje međe U tim bojevima Crnogorci isjekoše i satrše nebrojene, hiljade najboljih junaka osmanlijskih. Poslije turskog poraza pod Bečom (1683.) Mlječići zarate na Turke, pa pozovu u pomoć i Crnogorce. Crnogorci to jedva dočekaše, te se za sve vrijeme ovog rata junački borahu i samo njihovom pomoću Mlječići pobjediše Turke, pa prodriješe i u Hercegovinu. Zbog ovoga Crnogorci navukoše na se gnjev silnoga skadarskog paše Sulejmana, koji se zavjeri caru na divanu, da će pokoriti p uništiti Crnu Goru.

God. 1690. Sulejman paša digne na Crnogorce ogromnu vojsku, a pomagahu mu i crnogorski poturčenjaci, koji, se bjehu vrlo namnožili. Sad Crnu Goru iznevjeriše i njeni saveznici Mlječići, te Crnogorci sami dočekaju svu silu tursku. Sulejman dopre do brda Vrtijeljke iznad Cetinja i tu se zapodjene veliki krvav boj, u kome pogibe i slavni bokeljski uskok Pivljanin Bajo. U boju na Vrtijeljci Crnogorci se borahu lavovski i počiniše strašan lom od Turaka. Ali najzad moradoše ustuknuti ogromnoj turskoj sili, te Sulejman prodre na Cetinje i razori manastir Crnojevića Ive, pa onda se opet povuče iz Crne Gore, a grad Obod ostavi u rukama crnogorskih poturčenjaka.

U to doba Crnogorci ne imađahu Gospodara, jer mitropolit Visarion bješe umro. Tek 1692. god. postane mitropolit Sava Očinić, koji je vladao samo 3 godine. Za njegove vlade vrlo se osiliše oni poturčenjaci crnogorski. Čim zadobiše u svoje ruke grad Obod, oni htjedoše da imaju prvenstvo nad svima drugim Crnogorcima, te se otud izrodi velika bratska omraza. Po smrti Save Očinića postane mitropolit Danilo Petrović, od slavne porodice Petrovića sa Njegoša a s njime se zače nova srpska vladalačka loza:

Kuća Petrovića Njegoša,

koja i danas vlada u Crnoj Gori. Vladika Danilo bješe junačan i vrlo mudar vladalac. On je iznova preporodio Crnu Goru i položio temelj današnjem ugledu njezinom. On je očistio Crnu Goru od poturčenjaka. Neke Crnogorci pobiše, neke rašćeraše, a neke Danilo povrati opet u Pravoslavlje. Za Danilove vlade Crnogorci su imali više ratova s Turcima i uvijek su srećno pobjedili, ali najslavniju pobjedu zadobiše g. 1712. u krvavom boju na Carevom Lazu, gđe je šaka crnogorskih sokolova užasno potukla i sa svim satrla veliku tursku vojsku. U boju na Carevu Lazu najvećma se obesmrtiše dva srpska junaka: Vuk Mićunović i Ćuk Raslapčević. Po smrti Danila Petrovića postane mitropolit Sava Petrović. On bješe slab i nevješt vladalac, te još za njegova života bude posvećen za mitropolita Vasilije Petrović, koji je u više bojeva slavno razbio Turke, a osobito u velikom boju g. 1756., kad Turci bjehu grunuli grdnom silom da pokore Crnu Goru. Vasilije je učinio velika i mnoga dobra zemlji i narodu svome. On je iskorjenio iz Crne Gore zle običaje, izmirio zavađena bratstva, uveo red u državi i narodu i sprijateljio Crnu Goru sa moćnom Rusijom. Radi dobra zemlje i naroda svoga, vladika Vasilije češće odlažaše u Rusiju, pa tamo i umrije G.1766., a tijelo njegovo Crnogorci prenesoše u manastir Ostrog, gđe i danas počiva. Sa prevelikih njegovih dobročinstva on je proglašen za svetitelja pod imenom: sv. Vasilije Ostroški.

Po smrti Vasilijevoj pojavi se u Crnoj Gori neki čudan čovjek, po imenu Stevan Rajčević, koga Crnogorci poslije prozvaše Šćepan Mali. On se izdavaše za ruskog cara, a Crnogorci mu povjeruju i poklone mu svu vlast. Tako Šćepan Mali postane Gospodar Crne Gore, pored živa mitropolita Save, koji se povuče u manastir. Šćepan Mali vladaše mudro i pošteno. On utvrdi red u zemlji i podiže narodno blagostanje, a svojom strogošću i pravdom zadobi veliku ljubav u Crnogoraca i ostavi lijep spomen. Turci se vrlo uplašiše od Šćepana Malog, te sam sultan Mustafa III. sa tri velike vojske udari na Crnu Goru. Ali Crnogorci na sve tri strane razbiju Turke i potisnu ih sa svoje međe. Na skoro i Rusija zarati na Turke, a uz nju pristane i Crna Gora, te Crnogorci iznova ratovahu sa velikim uspjehom. Po svršetku ovoga rata, nekakav Grk iz potaje ubi Šćepana Malog, te mitropolit Sava opet postade Gospodar Crne Gore. A kad on umrije, nasljedi ga njegov sinovac, mitropolit Petar I. Petrović, koji je mudro i očinski vladao Crnom Gorom punih 48 god. i učnnio svome narodu prevelika dobra.

Za sve ovo vrijeme oni Srbi u ćesarevini hrabro i gotovo neprekidno ratovahu pod zastavom Leopoldovih nasljednika, cara Josifa I. i Karla VI. A kad jednom ćesarska vojska zauze čak i Niš i Užice, onda se opet počeše kretati i oni Srbi u Staroj Srbiji. Tada bješe srpski patrijarh u Peći Arsenije IV. Jovanović Šakabenta, koji pobuni Srbe da se isele u ćesarevinu. No dok je on kretao narod na seobu, ćesarska se vojska naglo povuče nazad, a Turci kad osjetiše namjeru patrijarhovu, udare na goloruki narod, pa mnoge Srbe isjeku i grozno izmrcvare. Patrijarh Arsenije jedva iznese živu glavu, te sa nekoliko hiljada naroda prebjegne u ćesarevinu, pa tamo poslije 11 godina i umre kao patrijarh srpski.

Tako se nesrećno svrši ova poslednja veća seoba Srba u Ugarsku. A tim silnim seobama Stara Srbija gotovo sa svim opusti i Arnauti se uvukoše u srce negdašnjeg carstva Dušanovog, te kosovska Srbadija i danas glavom svojom plaća ove seobe. Ali tim seobama srpski patrijarsi dođoše glave i svojoj patrijaršiji. Jer već godine 1766. Turci prodadoše Grcima Pećsku Srpsku Patrijaršiju, koja poživi 421 godinu i dade Srpstvu 35 patrijarha srpskih.. Tako uginu ovaj divni rukosad sv. Save i car Dušana, pa istom ovog devetnaestog stoljeća dobi nov svoj izdanak u današnjoj Arhijepiskopiji Beogradskoj, nasljednici Pećske Patrijaršije.

Među tim, oni Srbi u ćesarevini sve većma gomilahu svoje zasluge za carski presto. U neprestanim ratovima po Turskoj, Bavarskoj, Češkoj, Francuskoj i Italiji, Srbi neštedno proljevahu silnu krv i po hiljadu puta pokazaše se, zaslužni onih prava, koja su im obećana. Pa opet Srpske Privilegije nikad ne bjehu potpuno izvršene, a gonjenja se iznova nastavljaše. No najveća gonjenja pretrpi srpski narod i srpska crkva za vlade carice Marije Terezije, kad su madžarski i hrvatski velikaši klečeći molili caricu, da ukine Srpske Privilegije. U to doba katoličenje i unijaćenje Srba uze toliki mah, da se nijesu birala nikakva sredstva. Srpski narod, doveden do krajnjeg očajanja, najzad se lati oružja, te poče nicati pobuna za pobunom, a upored sa pobunama nasta iseljavanje.

Zbog ovoga gonjenja vjerskog digoše se god. 1751. iz potiske i pomoriške granice 100 hiljada Srba te se iseliše u Rusiju i nastaniše se među Kijevom i Odžakovom, a tu zemlju prozvaše Nova Srbija. Tako se ovi Srbi opet vratiše u svoju pradomovinu — negdašnju Veliku Srbiju. No tek što se utišaše srpske pobune u Slavoniji i Banatu, kad već godine1755. iznova planu sva Hrvatska, Slavonija, Srijem i cijela biharska županija.

Ovo bješe poslednji srpski ustanak, koji je izazvan nasilnim unijaćenjem. Jer sad i sama carica Marija uze Srbe u zaštitu, te se postara da dovede u red narodno-crkvene poslove srpske. A za vlade njenog sina, cara Josifa II., svi narodi u ćesarevini, pa i Srbi, dobiše potpunu slobodu vjeroispovjesti. A njegov nasljednik, pravedni car Leopoldo II., dopusti Srbima, da mogu sazivati i svoje narodno-crkvene sabore, pa već iste 1790. god. sastade se srpski sabor u Temišvaru. Za tim car Leopoldo god. 1791. ustanovi u naročitu Srpsku, Dvorsku Kancelariju, koja će se brinuti o svima srpskim poslovima. Ali iste godine i ugarski sabor donese zakon, po kome se Srbi izjednačiše sa ostalim podanicima, pa s toga novi car Franjo P. ukine Srpsku Dvorsku Kancelariju i preda srpske poslove ugarskim velikašima, a time Srbi mnogo izgubiše od svoje narodne samouprave.

Među tim, za vlade cara Leopolda II. Austrija bješe zagazila u nov rat s Turcima, te car pozove u pomoć i one Srbe iz Srbije, a oni to jedva dočekaju. God. 1788. Srbi Šumadinci skoče na oružje, a na čelu ovog ustanka bješe Koča Petrović iz seda Panjevca pod Jastrepcom. Srbi počeše tući Turke i osvojiše mnoga mjesta. Ali ćesarska vojska tad ne uđe u Srbiju, kao što je obećala, pa Turci nagrnu velikom silom na Koču i opkole ga u Poreču. Poslije dugog i strašnog boja, Turci uhvate Koču i njegovih 60 drugova, te ih žive nabiju na kolje.

Malo za tim i ćesarska vojska uđe u Srbiju, a njoj se pridruže i mnogi Srbi Šumadinci, koji se prozvaše Frajkorci. Frajkorci se junački borahu i neki od njih postadoše ćesarski oficiri, te kasnije divno poslužiše kao vođe novog ustanka srpskog. Ćesarevci i Frajkorci oslobodiše velik dio Srbije i uzeše Beograd, ali sve opet moradoše vratiti Turcima, po ugovoru mira, koji je zaključen u Svištovu god. 1791. izmeđ Rusije, Austrije i Turske. Ovaj srpski ustanak i cijelo ovo ratovanje narod nazva Kočina Krajina.

Kočinom krajinom završi se i ovo najstrašnije doba stradanja, koje potraja oko 350 godina. Za to vrijeme Srpstvo je grozno izmučeno i užasno desetkovano. Ali u muci toj junačkoj srpski narod se i — očeličio. Sad on više nije imao ni cara ni kralja, ni velikaša, ni vojvoda, ali je imao nigda nepomrklu srpsku svijest i junačku mišicu svoju, prekaljenu strahovitom borbom. I samo tom golom mišicom, ono sinje roblje, onaj neuki, nepismeni, osiroćeni Srbin seljak istom sad započinje divovsku borbu za slobodu i — odnosi sjajnu pobjedu!