Istorija srednjeg veka I 3
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
OBRAZOVANjE VARVARSKIH DRŽAVA NA TERITORIJI RIMSKOG CARSTVA
1. Ekonomski razvitak germanskih plemena u II-III veku[uredi]
Germanska plemena u II-III veku n. e. Počev od II veka zapaža se dalji progres u razvitku germanskih plemena. U »Poreklu porodice, privatnog vlasništva i države«, kao i u svom fragmentu »Stari Germani«, Engels detaljno opisuje onaj polet materijalne kulture koji se zapaža u Germaniji, naročito istočnoj, u II-IV veku n. e. Arheologija ukazuje na znatno povišenje nivoa ukusa i uslova života Germana u to vreme, naročito Istočnih. Uvozi se mnoštvo rimskih izrađevina, počev od oružja pa sve do nameštaja, ukrasa, raznih delova toalete. Na oživljenje trgovačkih veza s Rimom ukazuju i nalazi rimskog novca. Glavnim trgovačkim putevima postaju vodeni putevi preko Moravske i Šleske. Prvi put vodio je od Dunava niz reke Moravu (ili Marg) i Odru do Baltičkog Mora, Ćilibarske Obale, kako je tada nazivano to primorje, jer je tamo dobijan ćilibar. Drugi put vodio je od Dunava Labom na sever. Po svoj prilici sačuvali su svoju važnost i istočniji putevi, od Crnog Mora preko Dnjestra ili Dnjepra sa Pripetom do ušća Visle.
U Šleskoj i Brandenburgu, u II-III veku rimski trgovci postaju stalni žitelji. Predmeti izvoza iz Germanije bili su ćilibar, stoka, krzna i robovi. Po Engelsovoj karakteristici, »posle nekoliko stoleća, u vreme seobe naroda i njihovih ratova sa Slovenima, oni su (Germani — Red.) prvi gusari, lovci robova i trgovci robljem svoga vremena«.[1]
Germansko gusarstvo, brodarstvo i trgovina dostigli su osobito snažan razvitak na Pribaltiku, na šta ukazuju velika nalazišta novca, robe i čak morskih brodova duž severne obale Germanije, u Skandinaviji, kao i na ostrvu Gotlandu. Početkom III veka razvija se veština obrade metala, koja u vreme »seobe naroda« dostiže znatan nivo i zahvata široku teritoriju, naseljenu raznim plemenima (keltskim, germanskim, praslovenskim) — od Engleske do Crnog Mora i od Švedske do Dunava. U to vreme znatni su uspesi postignuti u oblasti zemljoradnje i stočarstva. Raskrčene su mnoge šume, poboljšana je pasmina stoke. U Tacitovo doba germanska stoka je bila veoma sitna, a krajem III veka Rimljani već radije biraju za svoju konjicu germanske konje.
Osobit razvitak dostiže u to vreme pismenost pomoću runâ; руне су посебна писмена којима су се служили стари Германи. У то време појављује се и старогермански календар, састављен по узору на римски; у њему је бог Меркур замењен богом Одином, а Марс — богом Циу или Тиром.
Germani i Rim u III—IV veku. Međutim, u to doba sve veći značaj u životu germanskih plemena dobija rat, čiji je značaj na poslednjem stadiju varvarstva napred već okarakterisan Engelsovim rečima (v. str. 27).
Kao rezultat opšteg razvitka proizvodnih snaga i porasta uloge rata, pojačava se navala germanskih plemena na rimsku teritoriju. Obrazuju se nove plemenske grupe namesto starih, pojavljuju se novi nazivi plemena — Franci, Alamani, koje pre toga antički pisci nisu pominjali. Galija sve više postaje predmet pljačke, pojedina varvarska plemena stupaju u rimsku službu kao federati, tj. saveznici, smeštajući se na kantovanje po kućama rimskih zemljoposednika kao stalan rimski vojni kontingent, ili kao leti, koji su na granici dobijali parcele da se tu nastane i brane te granice od napada varvarskih plemena. Pojedini vojni komandanti — bivši varvari postižu visoka vojna zvanja i počinju da igraju važnu ulogu u političkom životu Carstva; takvi su, na primer, vojskovođa Stilihon, ili Odoakar, koji je postao germanski kralj u Italiji. Prodiranje varvara u rimsko društvo kretalo se i drugim putem. Zarobljeni varvari pretvarani su u robove ili kolone i popunjavali sastav produktivnih klasa Rimskog Carstva. Najzad, »ne-Rimljani, tj. svi »varvari«, — kako kaže drug Staljin — ujedinili su se protiv zajedničkog neprijatelja i tresnuli Rim o tle«.[2]
2. Crnomorska obala u doba od II do IV veka naše ere. Goti i Huni[uredi]
Plemena na crnomorskoj obali u doba od II do IV veka n. e. Onaj polet kulture koji se zapaža kod germanskih plemena u vremenu od II do IV veka n. e. nije obuhvatao samo istočnu Nemačku, nego u još većoj meri i severnu obalu Crnog Mora. Naša sovjetska arheologija utvrdila je da je teritorija koju je zahvatio taj kulturni polet počinjala od Labe i dopirala sve do Dona. U II i III veku Pont (obale Crnog Mora) je takođe vodio znatnu trgovinu s Rimskim Carstvom. Izvozni artikli bili su krzna, riba, a uvozni — vino, razne tkanine i luksuzni artikli. Na teritoriji severnog i istočnog Ponta poznata su mnoga nalazišta rimskog novca, poglavito iz I i II veka n. e. Osobito je mnogo tih nalazišta na Srednjem Pontu, koji je po svoj prilici bio starinski kulturni centar, čije korene treba tražiti u dubokoj starini.
U vreme od III do V veka crnomorska kultura dostiže veoma veliki razvitak. Ta lokalna crnomorska kultura, koja je ponikla u sarmatskom periodu istorije Ponta, na bazi ranije skitske kulture (koja je, sa svoje strane, stajala pod snažnim uticajem kulture antičkih crnomorskih gradova, a naročito Bosporske kraljevine) postojala je u hunskom periodu, pa se nikako ne može nazvati sarmatsko-hunskom, gotskom, tobože prenesenom iz Nemačke. Karakteristiku te kulture pretstavlja takozvani »polihromni stil«, ukrašavanje metalnih izrađevina raznobojnim inkrustacijama, što je pogrešno smatrano za »gotski stil«, a ustvari nastalo na teritoriji Ponta još pre dolaska Gota. Na slične osobine nailazi se i dalje na istoku, kuda Goti nisu zalazili, sve do Irana i Sibira. Isto to važi i za jednu drugu bitnu osobinu te materijalne kulture, za takozvani »životinjski ornamenat«: kao motiv uzimaju se scene iz života divljih životinja ili pojedine njihove pretstave.
Od početka III veka među plemenima stare Skitije i Sarmatije, pored starijih naziva plemena — Skiti, Sarmati, Alani, počinju da se spominju Goti.
Stari Goti. U Tacitovo doba stari Goti živeli su u svojoj masi na donjoj Visli i dalje na istok — duž obale Baltičkog Mora. Pojedine grupe Gota živele su na ostrvu Gotlandu, koje je po njima i dobilo svoj naziv; osim toga, Goti su možda živeli i u Južnoj Skandinaviji, kako to pokazuju plemenski nazivi južnih skandinavskih plemena (Gauti). Kao ostali Istočni Germani, i Goti su posle Tacitovog vremena znatno krenuli napred u svome društvenom razvitku. Polovinom II veka jedan njihov deo, verovatno u obliku pojedinih družina, počinje da se postepeno pomera na jugoistok, ka Crnom Moru, dvama glavnim rečnim putevima: od Visle duž Dnjestra i od Visle i Zapadnog Buga duž Pripeta i Dnjestra. Ovim poslednjim putem kretali su se po svoj prilici oni Goti koji su dobili naziv Ostgoti (Ostrogoti), ili Istočni Goti (ili drugim nazivom: Grejtunzi, Stepski Goti). Drugi put — Vislom i Dnjestrom — jeste put kojim su se kretali Goti koji su dobili naziv Zapadni Goti — Vestgoti (Vizigoti), ili Šumski Goti (Tervinzi).
Goti na Crnom Moru. Posle tog pomeranja, koje je trajalo čitave decenije, osnovna masa Gota preselila se iz Pribaltika na Crno More i naselila u slivu reka Dnjepra i Dnjestra, mešajući se sa lokalnim stanovništvom i primajući njegovu kulturu.
Prema podacima koje nam u VI veku navodi istoričar Gota Jordanes, u crnomorske Gote pretopila su se lokalna plemena Geta i pored njih (po svoj prilici docnije) — plemena Alanâ. Gotima su se pridružili i Tajfali i Gepidi, a možda i Bastarni i druga lokalna plemena. Sva ta razna crnomorska varvarska plemena, skupa uzeta, i njihove saveze antički pisci nazivali su zajedničkim imenom čas Skiti, čas Goti. Došavši tu rečnim putevima, naročito donjim tokovima velikih reka — Dnjepra i Dnjestra, Goti postaju organizatori onih gusarskih napada koji se pod njihovom hegemonijom počinju preduzimati iz južnih stepa u Malu Aziju i čak na Jegejsko More. Goti preduzimaju kopnom prepade u Meziju, a čamcima duž Crnog, Mramornog, pa čak i Jegejskog Mora, pljačkajući i pustošeći Solun i Atinu. Oni osvajaju Dakiju, koju im je ustupio car Aurelijan u III veku. Pod Konstantinom pojedina gotska plemena postaju federati Carstva, obavezujući se da će mu davati oko 40 hiljada vojnika. Uspostavljaju se i trgovačke veze s Rimskim Carstvom.
Plemena Gota počela su u to vreme prelaziti od poslednjeg stadija varvarstva na prve početke primitivnog robovlasničkog društva. Kod Gota se pojačao proces formiranja klasa i počelo da se širi ropstvo. Ta »romanizacija« bila je praćena širenjem hrišćanstva u obliku arijanstva, iako je hrišćanstvo kod pojedinih plemena nailazilo i na otpor, na primer, od strane kralja Atanariha.
Kod jednog dela Gota (kod »malih« Gota, po Jordanesu) pojavljuje se »Mojsije Gota« po imenu Vulfila, koji je poreklom bio ratni zarobljenik iz Male Azije. On je propovedao hrišćanstvo i 341 g. bio posvećen za episkopa; sastavio je azbuku i počeo prevoditi bibliju na gotski jezik.
Sredinom IV veka u crnomorskim stepama obrazuje se krupna plemenska zajednica na čijem se čelu nalazi ostrogotski kralj Hermanarih. U tu zajednicu raznih plemena ušla su pored Gota i neka slovenska i sarmatska plemena.
Hunski savez plemena i poraz Ostrogota. Istočno od tog gotskog saveza plemena, u stepama Donje Volge, Dona i na Severnom Kavkazu, obrazuje se jedan drugi široki plemenski savez, sa Hunima na čelu. Osnovno jezgro tog saveza plemena činili su stočari-nomadi (u svojoj osnovi Turci, ali je među njima bilo po svoj prilici i plemena mongolskog porekla); oni su zahvaljujući preimućstvima svoje lako pokretne konjice lako pokorili razjedinjena plemena stalno i upola nastanjenih plemena istočnih stepa, među kojima i Alana, koji su živeli na Severnom Kavkazu. Na taj način, početkom poslednje četvrtine IV veka obrazovana su na jugu dva saveza plemena — gotski i hunski. 375 g. hunski vojni savez sukobio se sa Hermanarihovim snagama. Pobeda je pripala Hunima-nomadima. Nadmoćnost hunskog konjičkog vojnog ustrojstva nad gotskim pešadiskim ispoljila se tom prilikom osobito primetno. Ostrogoti su bili uključeni u hunski vojni savez i uzeli su učešća u daljem kretanju na zapad.
Krimska Gotija. Samo su se na Krimu sačuvali neki ostaci gotskog saveza, koji su tu obrazovali takozvanu Krimsku Gotiju, sa prestonicom u Dorosu. Pretpostavlja se da su Doros ostaci starinske tvrđave Eski-Kermen, koja se nalazi severoistočno od Sevastopolja i koju sovjetski arheolozi forsirano iskopavaju. Ta Krimska Gotija nalazila se u zavisnosti od Vizantije i neko vreme pokoravala se Hazarima, Pečenezima i Polovcima. Docnije su krimske Gote pokorili Tatari i Turci; tada su oni i svoj jezik zamenili tatarskim i grčkim.
3. Vizigoti na Balkanu i obrazovanje njihove države u Galiji i Španiji[uredi]
Vizigoti na Balkanu. Poraz Gota od strane Huna i dalje kretanje hunskih osvajača na zapad doveli su i Vizigote u opasnost da budu potučeni. Znatan deo Vizigota krenuo je na jug, ka Dunavu, i počeo moliti cara Valensa za dozvolu da pređe na teritoriju Carstva i da se tu stalno naseli. U isto vreme oni su molili za namirnice, za šta su obećavali pokornost i vršenje vojne službe (376 g.). Dozvola im je bila i data, ali pod uslovom da Goti predaju oružje. Vizigoti su prešli u Meziju, na desnu obalu Dunava. Ali su carski činovnici kojima je bilo povereno razmeštanje Vizigota i njihovo snabdevanje namirnicama — iskoristili zgodnu priliku da se obogate: koristeći se teškim položajem Gota, koji su trpeli glad, oni su pomoću svakojakog iznuđivanja i direktnog nasilja kupovali od Gota njihove robove i odvodili u roblje i same Gote, njihove žene i decu, a ponekad im za novac ostavljali njihovo oružje, koje su bili dužni da im oduzmu. Dovedeni do očajanja takvim ugnjetavanjem, Goti su se pobunili i počeli da pustoše okolne oblasti. Njihovim masama počeli su da se pridružuju robovi i seljaci, koji su težili da zbace sa sebe jaram eksploatacije, kao i radnici iz rudnikâ zlata. Oni su Gotima učinili velike usluge zahvaljujući svome poznavanju terena.
Gotima su pritekli u pomoć s one strane Dunava i pojedini odredi Germana, kao i odredi Alana i Huna. Najzad, Goti su toliko ojačali da su zadali poraz caru Valensu; u bitki kod Jedrena pao je na bojištu i sam car (378 g.). Posle toga Goti su se počeli raseljivati po čitavom Balkanskom Poluostrvu, pustošeći sve što im je stajalo na putu. U isto vreme buknuo je takođe jedan značajan ustanak robova i kolona u Maloj Aziji.
Gotski ustanak ugušio je Teodosije, vojskovođa, zatim savladar i najzad naslednik cara Gracijana. Teodosije je delom potukao odrede Gota, a delom potkupio njihove vođe i privukao ih da služe u njegovoj vojsci. 382 g. s Gotima je sklopljen ugovor, po kome su oni priznali svoju zavisnost od Carstva i dobili staništa i materijalna sredstva po raznim delovima Balkanskog Poluostrva. Goti su ostali verni Teodosiju sve do njegove smrti, 395 g. Učestvovali su u njegovim ratnim pohodima kao njegove najpouzdanije jedinice i oplakivali smrt ovoga, kako su oni govorili, »prijatelja Gota«, koji je prema njima uvek pokazivao darežljivost i popustljivost.
Alarih i Stilihon. Na Teodosijevom dvoru i pri njegovim pohodima načinio je sebi karijeru budući čuveni vizigotski kralj Alarih, koji je vodio poreklo iz uglednog gotskog roda Balta. Za vreme Teodosijeve vlade postavljeni su na visoke položaje u državi i Vandal Stilihon, Franak Arbogast i Got Gainas, Kada su posle Teodosijeve smrti došli na presto njegovi maloletni sinovi — Arkadije na istoku i Honorije na zapadu, — i kada su počele dvorske intrige, koje su slabile centralnu vlast, Goti su se ujedinili, izabrali za svog plemenskog kralja Alariha i počeli da se mešaju u borbu dvorskih partija. Arkadijev rukovodilac Rufin, koji je i sam težio da se dokopa carske vlasti, stupio je sa Alarihom u pregovore, obećavajući mu za podršku svojih planova zemlju i vojnu komandu u Iliriku. Ali je Rufin za vreme jednog dvorskog prevrata bio ubijen, a Goti su još pri prvom pokušaju da im se obustavi plata ponovo digli ustanak, uzeli od Carigrada ogroman otkup i opustošili celo Balkansko Poluostrvo. U isto vreme gotski odred Gainasa, koji je bio poslat u Malu Aziju radi ugušivanja jednog ustanka robova, prešao je na stranu ustanika. Ali su Goti morali da se povuku ispred trupa zapadnog cara Honorija, kojima je komandovao Stilihon. Mešanje Rima u stvari Istočnog carstva bilo je opasno za vlast istočnog cara. Arkadije je nastojao da se Stilihon povuče, a Alarih je dobio Ilirik, gde su Goti bili smešteni kao federati. Ilirik je pretstavljao pograničnu oblast sa Italijom; oko te oblasti vodile su borbu obe polovine Carstva. U isto vreme ta oblast, sa svojim tvrđavama, vojnim arsenalima i magazinima namirnica, mogla je za istočne careve biti važno ishodište za eventualni pohod u budućnosti na zapad, pre svega na Italiju. Alarih je za takav pohod i spremao svoje vojne snage, popunjavajući ih pridošlicama s one strane Dunava.
Krajem 401 g. Alarih je krenuo u severnu Italiju, opseo Akvileju, ugrozio Milano, u kome se Honorije bio zatvorio; ali je pojava Stilihona učinila kraj Alarihovim uspesima. Dvaput potučen, on je morao da se vrati u Ilirik i čak da sa Stilihonom zaključi tajni ugovor, prešavši u službu Zapadnog rimskog carstva za veliku godišnju platu. Ovaj slučaj pokazuje kako su lako Germani prelazili za novac od jednog iznajmljivača drugom.
Uskoro, 404 g., na Italiju su napala sa severa mnogobrojna germanska i sarmatska plemena, na čelu s gotskim vođom Radagajsom. Tek 405 g. Stilihonu je pošlo za rukom da skupi dovoljne snage, da potuče Radagajsa i čitavu ogromnu masu varvara koji su se predali — pretvori u robove. Ali je uskoro došao nov napad varvara. Svevi, Alani i Vandali upali su u Galiju i opustošili je. Zatim su prešli u Španiju i tu obrazovali niz samostalnih plemenskih kraljevina. U isto vreme Galija i Španija priznale su za cara uzurpatora Konstantina, koga su galske legije izvikale za cara. Usled malobrojnosti rimskih vojnih snaga u Italiji, Stilihon je povukao svoje legije iz Britanije i prebacio u Italiju jedan deo rajnske vojske.
Na sve ove događaje, strašne po Rim, carski dvor i rimska aristokratija, koja je odavno već mrzela tuđinca-skorojevića Stilihona, gledali su kao na slom čitave politike Stilihona, koji se starao da Rim štiti od varvara snagama samih varvara. Stilihon je bio optužen za zaveru sa Germanima, napose sa Alarihom, protiv Carstva, za želju da na presto dovede svoga sina i čak za nameru da povrati paganstvo. Sitilihon je proglašen za izdajnika i ubijen (408 g.). To je poslužilo kao signal za progone svih Germana u Italiji, svih arijanaca i pagana, kao Stilihonovih pomagača. Rimsko stanovništvo svirepo se razračunavalo s njima, ne štedeći ni žene ni decu. Onda je jedan deo Germana-federata nastanjenih u Italiji, ukupno nekih 30.000 ljudi, digao ustanak i otišao Alarihu.
Vizigoti u Italiji. Alarih je smatrao da je došao trenutak za njegovu akciju, i krenuo je na Rim. Honorije se zatvorio u primorsku tvrđavu Ravenu. Otpočela je opsada Rima. Rimski senat pokušavao je da Alariha privoli na ustupke, ukazujući na mnogobrojno stanovništvo Rima, ali je Alarih odgovorio: »Ukoliko je trava gušća, utoliko se lakše kosi«. On je zatražio da se oslobode svi robovi-varvari i da mu se preda sve zlato i srebro u gradu. Kada je rimski senat zapitao šta onda ostavlja stanovnicima Rima, on je odgovorio: »Život!« Najzad, Alarih je pristao na umereniji otkup, zaključio je privremeni ugovor i povukao se u Toskanu. Tu su mu u masama priticali robovi i koloni (po podacima savremenika na 40 hiljada ljudi), potpomažući time akciju Gota protiv Rimskog Carstva. Ali na dvoru i dalje nisu pristajali na ustupke i progoni Germana i arijanaca su se nastavljali. Isto je tako odugovlačeno i s potvrdom ugovora sa Alarihom.
Onda je Alarih po drugi put krenuo na Rim, zauzeo luku Ostiju i presekao dovoz namirnica. On je zahtevao da se Gotima predaju provincije Norik, Venecija i Dalmacija, da im se plaća godišnji danak i namirnice u naturi, a za sebe je zatražio titulu vrhovnog vojnog komandanta (magister militum).
Car je i dalje ostajao pri svome. Onda je Alarih svrgao Honorija i umesto njega proglasio za cara prefekta grada Rima — Atala. Ali je uskoro zbacio i Atala i po treći put opseo Rim. Sklopivši zaveru u gradu, robovi su otvorili Gotima gradske kapije; grad je bio zauzet i opljačkan (410 g.).
To je prvi pad grada Rima u istoriji. On je načinio potresan utisak na čitavo stanovništvo Carstva. Rim je smatran za »večiti grad«, koji nikad ne može pasti; međutim on je sada bio osvojen od varvara.
Pokorivši Rim, Alarih je krenuo na jug Italije, nameravajući da pređe na Siciliju i zatim u Afriku, ali je za vreme priprema za taj pohod umro,
Ataulf. Posle Alarihove smrti proglašen je za kralja Vizigota Ataulf. Posle dvogodišnjeg boravka u Italiji, koju je za to vreme opustošio, Ataulf je krenuo u južnu Galiju. Isprva je vodio dvoličnu politiku, čas pustošeći rimsku Galiju i čineći druge neprijateljske postupke prema Rimskom Carstvu, a čas se izdajući za saveznika cara Honorija. Na kraju krajeva on je osvojio na jugu grad Narbonu i tu je, uz sav rimski svečani ceremonijal, stupio u brak s carevom zarobljenom sestrom Placidijom, uprkos careve volje. Međutim on je uskoro morao da se povuče ispred nadmoćnih snaga rimske vojske, koja je povratila Narbonu. Uskoro je Ataulf krenuo u Španiju, gde je poginuo posle niza okršaja s Vandalima i Alanima, koji su u to vreme osvojili veći deo ostrva. On je po svoj prilici pao kao žrtva zavere gotske aristokratije, koja se zalagala ne za izmirenje već za borbu s Rimljanima. Ali je na kraju krajeva među Gotima ipak odnela prevagu partija pristalica saveza s Rimskim Carstvom. Ta partija izabrala je za kralja Vizigota Valiju, koji je zaključio mirovni ugovor s carem, vratio Placidiju i, odnevši u ime Carstva niz pobeda u Španiji — nad Vandalima i Alanima, dobio od cara južnu Galiju (Akvitaniju), s prestonicom u Tuluzi. 419 g. obrazovana je u južnoj Galiji Tolosadska (tuluska) kraljevina Vizigota.
Tolosadska kraljevina Vizigota. Vizigoti su se najpre naselili u Akvitaniji s pravima pomoćne rimske vojske koja tu kantonuje. Dobijali eu jednu trećinu kuće i deo plodova sa zemljišta onog posednika kod koga su bili smešteni. Vizigotski kralj smatran je za komandanta te vojske, imajući rimsku titulu magister militum, i u isto vreme za neku vrstu carskog namesnika oblasti u kojoj se nalazi njegovo pleme.
U to vreme u Galiji je s novom snagom buknuo seljački ustanak bagauda (435-437 g.). Galsko-rimska sirotinja počela je otvoreno prelaziti na stranu Vizigota. Savremenik tih događaja, marseljski sveštenik Salvijan, piše da »Rimljani ne žele više da se nalaze pod rimskim zakonom«. Siromasi su, po njegovim rečima, »tražili od varvara rimsku čovečnost, jer nisu mogli da kod Rimljana izdrže varvarsku nečovečnost... Oni više vole da budu slobodni a da se nazivaju robovima nego da čame u ropstvu a imaju samo naziv slobodnih«. Robovi i koloni pridružuju se Vizigotima i jačaju njihove vojne snage. U isto vreme u Galiji se stalno smenjuje jedan uzurpator za drugim, i u vezi s tim koleba se u prvo vreme i politika samih gotskih kraljeva. Oni čas podržavaju rimske namesnike, konkretno Aecija, koji je 451 g. potukao Hune u čuvenoj bitki na Katalaunskim poljima, a čas pokušavaju da osvoje pojedine gradove Carstva, da najzad ovladaju Narbonskom oblašću. Oduzimajući Vandalima zemlje u Španiji, oni ih ostavljaju u svojim rukama, odbijajući da ih predaju Carstvu. Prema tome, koristeći se slabošću centralne vlasti, Goti se od rimske vojske koja se nalazi na kantonovanju malo pomalo pretvaraju u gospodare rimskih provincija koje su osvojili. U samoj Akvitaniji prisvajaju kao svoje parcele (sortes Gothorum) dve trećine zemljišta, ostavljajući rimskim sopstvenicima samo jednu trećinu (tercije Rimljana). Šume su bile podeljene popola između Rimljana i Gota. Nepodeljena zemljišta ostajala su zajednička svojina Rimljana i Gota. Pritom su Goti bili oslobođeni svih poreza; poreze je plaćalo samo rimsko stanovništvo. Na taj način, posle tih mera snage krupnih rimskih magnata bile su oslabljene i krupni zemljoposed usitnjen. U isto vreme ojačala je slobodna sitna svojina i kolektivno-opštinski sistem, jer je kod Gota još bilo ostataka rodovskog uređenja i kolektivnih oblika korišćenja zemlje.
Na kraju krajeva, kralj Eurik (466-484 g.), koji je video često smenjivanje careva i njihovu slabost, konačno je prekinuo sa zavisnošću Vizigota od Rimskog Carstva. Još za njegove vlade sastavljen je zbornik zakona za Vizigote, takozvani Vizigotski zakon, u svojoj prvobitnoj redakciji, a za vreme njegovog naslednika Alariha II (484-507 g.) sastavljen je i zbornik rimskog prava (Leh Romana Wisigothorum), ili Alarihovt kodeks (Breviarium Alarici).
Vladavina Gota izazvala je opoziciju od strane galsko-romanske aristokratije, koja je stalno intrigirala protiv osvajača. Ta je opozicija dobila svoju ideološku formu u tome što su Goti ostajali arijanci, dok je rimsko stanovništvo bilo katoličko. Ta podvojenost između galsko-romanskog krupnog zemljoposeda i naročito katoličke crkve, s jedne strane, i Gota, s druge strane, slabila je vizigotsku vlast u Galiji i pomogla docnije Francima da Gotima oduzmu Akvitakiju (507-510 g.; vidi glavu IV).
Španska kraljevina Vizigota i njena feudalizacija. Od tog vremena vlast Vizigota bila je ograničena samo na Španiju. Dalja evolucija gotskog društva u granicama Španije vrši se u pravcu sve većeg razvitka feudalnih odnosa. Raste krupno gazdinstvo, koje koristi radnu snagu robova i kolona. Već Kodeks kralja Leovigilda (572-586 g.) zna za aristokratiju, niže slobodne ljude i robove, koji su se mogli oslobađati sa pravima oslobođenika.
Među sačuvanim vizigotskim pravnim formulama, sastavljenim u VII veku (to su bile zbirke raznih dokumenata koji su imali da služe kao obrasci za pravne pogodbe na sudu), već se nailazi na slučajeve da osiromašeli slobodni ljudi prodaju sebe u ropstvo zbog nemaštine, kao i na slučajeve da oni stupaju u kolone i dobijaju zemljišnu parcelu na uslovno korišćenje (prekarij). Raste privatna vlast krupnih zemljoposednika, naročito vlast članova kraljevskih družina i činovnika, koji se okružuju svojim privatnim družinama (buccellari). Počinju da se razvijaju feudalni odnosi. U isto vreme postepeno se gubi razlika između dvaju delova vladajuće klase — rimske i gotske aristokratije. Za vreme vlade kralja Hindasvinta (641-652 g.) uvodi se već jedinstvena redakcija zakona kako za Gote tako i za Rimljane. Brišu se i verske razlike između Gota i Rimljana, jer već krajem VI veka Goti primaju katoličku veru (587 g.). Vrši se konsolidacija mlade klase feudalaca u jedinstvenu vladajuću klasu.
Ovaj proces formiranja feudalnih odnosa u vizigotskoj Španiji prekinut je porazom Vizigotske kraljevine i njenim osvajanjem od strane Arabljana, 711 g., što je bilo olakšano unutrašnjim trzavicama, koje su razdirale vizigotsko društvo.
4. Vandali, Alani i Svevi u Španiji. Alansko-vandalska kraljevina u Severnoj Africi[uredi]
Vandali, Alani i Svevi u Španiji. Pleme Vandala pripada Istočnim Germanima i stanovalo je neko vreme na obalama srednje Odre. Ono se u dalekoj prošlosti podelilo na dva svoja osnovna dela: na Silinge, koji su živeli u današnjoj Šleskoj, i Harije, koji su docnije dobili naziv Azdinzi, po imenu kraljevskog roda koji je stajao na čelu tog plemena.
Početak kretanja Vandala na jug pada u drugu polovinu II veka. Učestvovali su u Markomanskom ratu, i 174 g. Marko Aurelije dao im je zemlju u Dakiji, gde su živeli do tridesetih godina IV veka. Ali ih zatim Goti istiskuju iz Dakije, i car Konstantin dopušta im da se nasele u Panoniji sa pravima konjičkih pomoćnih odreda. Po svoj prilici u to vreme pada i njihov prelaz u arijanstvo.
Početkom V veka njih istiskuju Huni i iz Panonije, tako da se oni kreću na zapad, uz Dunav, ka Rajni, i stupaju u žestoku borbu s galskim narodima, kao i s drugim germanskim plemenima. Njima se pridružuju Svevi i Alani, sarmatska plemena koja su živela na Pontu, i 406 g. svi oni prodiru u Španiju. Azdinzi i Svevi zauzeli su severozapadni deo Španije — Galeciju, Alani srednju Španiju, jugozapadni deo — Luzitaniju (tj. deo današnje Portugalije) i oblasti na istok od nje, dok su južni deo Španije — Betiku — zauzeli Silinzi. Na taj način, u Španiji su prvobitno obrazovane četiri varvarske kraljevine raznog plemenskog sastava. Rimsko Carstvo je priznalo to osvajanje, ali je zatim (416 g.) nahuškalo na Vandale vizigotskog kralja Valiju, koji je istisnuo Vandale i Alane iz severne i srednje Španije; pritom su Silinzi bili gotovo uništeni, a Alani se na jugu stopili sa Azdinzima.
Alansko-vandalska kraljevina u Severnoj Africi. Ali Vandali-Azdinzi i Alani nisu dugo ostali u Španiji. Ugnjetavani u Španiji od Rimljana i Gota, oni su u masi od 50 do 80 hiljada ljudi, sa svojim kraljem Gajzerihom na čelu, prešli 429 g. Gibraltarski Moreuz i stigli u Severnu Afriku. U toku jedne decenije Alano-Vandali osvojili su afričku provinciju; 442 g. Rimsko Carstvo moralo je da definitivno prizna njihovu kraljevinu.
Lakoća pokorenja Afrike (uporniji otpor pružali su samo krupni gradovi) dolazila je otuda što je u to vreme vođena žestoka klasna borba između samog afričkog stanovništva. Niže klase te provincije, koje su u svojoj masi pripadale sekti donatista (takozvani cirkumcelioni ili agonistici), ustajale se protiv vladajuće klase i, po Salvijanovom svedočanstvu, otvoreno molile boga da dođu varvari.
Učvrstivši se u Severnoj Africi, Alano-Vandali su izvršili široku konfiskaciju zemljišta od krupnih sopstvenika, koji su pružali osobito uporan otpor varvarskom osvajanju. I ovde se zapaža ista ona pojava koja je obično pratila svako osvajanje rimske teritorije od strane varvara: ogorčen otpor vladajuće klase i simpatije narodnih masa prema varvarima-osvajačima.
Na zemljišta koja su ostala u posedu krupnih sopstvenika razrezani su porezi, a konfiskovana zemlja podeljena je u parcele (sortes) i oslobođena poreza,
Pošto su tako osnovali u Severnoj Africi svoju kraljevinu, Alano-Vandali su počeli da odatle preduzimaju prepade na obale Sredozemnog Mora. 455 g. oni su čak zauzeli i opustošili grad Rim. Savremenici su smatrali da su Vandali prilikom pljačkanja Rima prevazišli svaku meru. Otada se krajnji stepen svakog razaranja počeo nazivati »vandalizmom«.
Ali pošto su razbili vladajuću klasu afričke provincije, Alano-Vandali su vrlo brzo stavili na njeno mesto svoju sopstvenu klasu krupnih zemljoposednika i robovlasnika, koji su u velikim razmerama učestvovali i u pomorskom gusarstvu. Razvitak klasnih protivrečnosti, koji je bio komplikovan verskom borbom između arijanaca i katolika, oslabio je alansko-vandalsku vlast u Africi, tako da je najzad vlast Vandala podlegla 534 g. pod udarcima odličnog vojskovođe cara Justinijana — Velizara. Tome je doprineo i stav preostalih krupnih rimskih zemljoposednika, koji su pružali svestranu podršku Carstvu u njegovoj težnji da uspostavi svoju vlast u Africi.
5. Hunski plemenski savez u Panoniji[uredi]
Huni u Panoniji. Pokorivši Ostrogote, Huni su nastavili svoje osvajačko kretanje na zapad. U isto vreme oni su preduzimali i prepade na jug, u Aziji, na Kavkaz, prodirali čak u Siriju, na Balkansko Poluostrvo (u Trakiji) i dolazili do Carigrada. Osnovali su širok savez plemena sa središtem u Panoniji, ujedinivši pod sobom plemena: Ostrogote, Gepide, Skire, Turkilinge, Herule, Hazare (koji su u to vreme živeli na Pontu), slovenska plemena Anta i dr. Vlast toga saveza dopirala je na istok do Volge. Mnogi Huni stupali su u vojsku rimskog cara za platu i služili u trupama Stilihona i Aecija. Ujak Atile, budućeg hunskog vođe, Rua (Rugila), dobio je od Rima zvanje rimskog vojnog komandanta, sa godišnjom platom od 350 funti u zlatu.
Atila. Tridesetih godina V veka istakao se kao hunski vođa čuveni Atila (433-454 g.). U svojoj mladosti bio je talac na dvoru Istočnog rimskog carstva i služio u rimskoj vojsci. Atila je najpre vladao zajedno sa svojim bratom, koga se zatim oslobodio putem ubistva, i tako zadobio vlast nad čitavim širokim hunskim savezom, postavši najmoćniji vladar u Evropi svoga vremena. Srednjovekovni germanski ep uzeo je docnije Atilu (pod imenom kralja Etcela) za jednog od svojih heroja.
Pre svega Atila je počeo da strahovito pustoši granične zemlje — Iran i Istočno rimsko carstvo. Carstvo je moralo često da kupuje mir od Huna pod veoma teškim uslovima. Pred kraj života Atila je krenuo na zapad. Prešavši reku Rajnu kod Nekara, Atila je porušio niz gradova (Trijer, Mec, Rems) i opseo Orlean. Za to vreme Arcije je formirao na jugu vojne snage, primivši u svoju vojsku Vizigote, Franke i Burgunde. Pošto je zauzeo Orlean, koji je Aecije uskoro povratio, Atila se s bogatim plenom počeo povlačiti u otadžbinu, ali su ga Aecijeve trupe; stigle nedaleko od grada Troa, na Katalaunskim poljima, i tu je došlo do krvave bitke (451 g.). U toj bitki na jednoj strani borili su se Huni i niz germanskih plemena, među kojima i Ostrogoti, a na drugoj — Aecijevi Galo-Rimljani i takođe germanska plemena, među kojima i Vizigoti. U toj bitki obe strane su izgubile mnogo snaga i nijedna nije uspela da odnese odlučnu prevagu. Uz to je Aecije, bojeći se jačanja Vizigota, pustio ove kućama. Atila, koji je bio opsednut u svom logoru, uspeo je da se sa čitavim plenom povuče preko Rajne. Ova bitka pokazala je snagu vojnog saveza obrazovanog u Galiji, i zato Atila nije više preduzimao najezde na zapad, već je promenio pravac i udario na jug. 452 g. on je prešao Alpe i približio se Rimu, tome predmetu stalnih žudnji svih varvara. Ali je jedno poslanstvo rimskog cara postiglo da se Huni povuku iz Italije pod uslovom da dobijaju godišnji danak.
Uskoro je Atila umro, a njegov vojni savez se raspao. Pojedina plemena (Ostrogoti i Gepidi) digla su ustanak i oslobodila se zavisnosti od Huna.
Društveno uređenje hunskog saveza. O društvenom uređenju hunskog saveza možemo suditi na osnovu vesti koje su nam sačuvane u fragmentima izgubljenog dela Priska, učesnika u poslanstvu istočnorimskog cara Hunima u Panoniji. Pojedina plemena tog saveza i dalje su čuvala svoje vođe; ovi su činili Atilinu svitu. Među njima bilo je Ostrogota, Gepida, Skita, vođa Alana i dr. Sami Huni nisu se bavili zemljoradnjom. Oni su i dalje bili stočari-nomadi, koji su agrarne plodove dobijali od pokorenih plemena, koja su im plaćala danak. Ali su već imali utvrđene gradove; jedan od njih, okružen zidom s kulama, bio je Atilina prestonica. Kod Huna je bio razvijen robovski posed, i pojedini pretstavnici hunske aristokratije posedovali su čitava sela ljudi zavisnih od njih. Rodovska i činovnička aristokratija imala je veliku vlast u savezu. Pa ipak položaj osnovne mase vojnika nije bio težak; bio je bolji od položaja savremenog stanovništva Rimskog Carstva, iznemoglog pod teretom poreza i ugnjetavanja. Zato su pojedini pretstavnici rimskog društva, ako bi dospeli pod Hune kao ratni zarobljenici, rado ostajali zatim u njihovoj službi.
6. Osnivanje Burgundske kraljevine[uredi]
Stari Burgundi. Burgundi su, kao Goti i Vandali, takođe pripadali Istočnim Germanima. Oni su prvobitno živeli na Pribaltiku, kod ušća Odre, kao i na ostrvu Baltičkog Mora koje se u starini zvalo po njihovom imenu Burgundarholm, a danas se zove Borngolm. Potisnuti s morskih obala od Rugijaca, Burgundi su zaposeli slivove reka Varte i Neca, sve do Visle. Ptolemej kazuje da žive oko tih mesta, između srednje Odre i Visle.
U prvoj polovini III veka osnovna masa Burgunda krenula je zajedno s Vandalima na jug, a zatim na zapad, u dolinu gornje i srednje Majne. Tu su živeli dugo vremena ratujući sa Alanima i potpomažući Rimsko Carstvo u njegovoj borbi s njima. Pojedini odredi ili su stupali u službu Carstva, ili su uzimali učešća u napadima drugih germanskih plemena na njega.
Malo pomalo oni prodiru do Rajne, uglavnom u oblast Majnca, mešaju se u unutrašnje stvari Carstva i podržavaju u Galiji pojedine pretendente na carsku vlast. Starinske sage (»Pesma o Nibelunzima«) ukazuje da je grad Vorms na Rajni bio prestonica burgundskog plemena. Tu među njima počinje da se širi hrišćanstvo, u obliku arijanstva.
Burgundi u Galiji. Tridesetih godina V veka počinje kretanje Huna ka Rajni. Najpre se Burgundi sami bore protiv rimskog vojskovođe Aecija, ali zatim učestvuju u bitki na Katalanunskim poljima na strani Rima. Zamolili su Carstvo da im dodeli za nastanjivanje Savoju (Sabaudiju), sa prestonicom u Ženevi. Burgundi se kao savezničke trupe nastanjuju i u Lionskoj provinciji, i njihovi kraljevi dobijaju rimsku titulu magister militum. Centar oblasti zaposednute od Burgunda postaje grad Lion.
Lionska kraljevina Burgunda. To je treća etapa kretanja Burgunda, koja je dovela do stvaranja njihove Lionske kraljevine. Oni su se tu naselili najpre kao saveznici i najamnici Rima, ali se docnije pretvaraju u gospodare i patrone Rimljana, čemu je doprinelo slabljenje carske centralne vlasti u to vreme. Na zaposednutoj teritoriji Burgundi su naterali galske senatore da im odvoje jedan deo svojih zemljišnih poseda. Burgundi su sebi uzeli dve trećine oranica i jednu trećinu robova, polovinu kućne površine, šuma, vrtova i pašnjaka. U to vreme Burgundi su već posedovali čitavu dolinu reke Rone, sukobljavali se na zapadu sa Vizigotima i osporavajući im Overnj.
Burgundi postaju u Rimskom Carstvu velika snaga za vlade kralja Gundobada (464-516 g.). Tada je zapisan Burgundski zakon, u svojoj prvobitnoj redakciji; to je zbornik burgundskog prava, sastavljen pod jakim uticajem rimskog prava. Kao Vizigoti, tako su i Burgundi sastavili za Rimljane zaseban zbornik rimskih zakona (Rex Romana Burgundionum). Kao po drugim germanskim kraljevinama koje su u to vreme osnivane na rimskoj teritoriji, i kod Burgunda je u oblasti prava primenjivan personalni princip, po kome su članovi svakog plemena živeli po svojim plemenskim običajima i zakonima. Prema tome, pravo nije nosilo teritorijalni već lični karakter. Svakom pretstavniku burgundskog plemena sudilo se po zakonima njegovog plemena, ma gde on živeo; isto je tako Rimljaninu suđeno po rimskim zakonima.
Podela zemlje između Rimljana i Burgunda isprva je oslabila krupni zemljišni posed, ali u isto vreme i doprinela raspadanju starinskih opštinsko-rodovskih odnosa kod Burgunda, razvitku privatne svojine kod njih i klasne diferencijacije. Otuđivost zemlje i proces obezemljivanja počeli su da oštro prete čitavom vojnom sistemu Burgunda, tako da je kralj morao da izda zabranu prodaje parcela (sortes) u slučaju da Burgund pored parcele koju prodaje nema više nikakve zemlje na drugom mestu.
Burgundski zakon zna već za tri staleža među slobodnim Burgundima (ingenui, faramanni): aristokratija, ljudi srednjeg stanja, koji su posedovali potpune zemljišne parcele, i niži slobodni ljudi bez zemlje, koji su bili u službi viših klasa. Osim toga, Burgundi su znali za kolone, robove i oslobođenike. Klasna diferencijacija Burgunda dostigla je, dakle, već znatan razvitak.
Obrazovanje sloja krupnih zemljoposednika iz redova Burgunda nije dovelo do stapanja tog sloja sa krupnim rimskim zemljoposednicima-senatorima. Nacionalna podvojenost bila je još živa; na nju se nadovezivala i verska podvojenost između katolika-Rimljana i arijanaca-Burgunda, iako su se ovi odlikovali verskom trpeljivošću. Ta podvojenost slabila je Burgundsku kraljevinu i docnije doprinela njihovom pokorenju od strane Franaka (534 g.).
7. Kraljevina Ostrogota u Italiji[uredi]
Italija u doba Ricimera i Odoakra. Posle zauzimanja i pustošenja Rima od strane Vandala (455 g.) vlast u Zapadnom rimskom carstvu prešla je u ruke Jednog Germana — Sveva Ricimera, koji je po svom nahođenju postavljao i svrgavao zapadnorimske careve.
Zatim je vlast na kratko vreme prešla u ruke Burgunda Gundobada, da najzad pripadne patriciju Orestu (koji je svoju karijeru započeo kao notar kod Atile). Orest je svrgao cara Julija Nepota i proglasio za cara svoga sina Romula Avgustula (475 g.). Kao štićenik krupnih zemljoposednika Italije, on je odbio da zadovolji zahtev da se da zemlja vojnim najamnicima Carstva, koji su pripadali raznim varvarskim plemenima (Heruli, Skiti, Alani itd.) i bili smešteni u to vreme na severu Italije. Pošto nisu dobili nagradu u vidu zemlje, najamnici su digli ustanak i na čelu sa svojim predvodnikom Odoakrom zbacili Romula Avgustula (476 g.). Godina svrgavanja poslednjeg zapadnorimskog cara Romula Avgustula obično se smatra godinom »pada Zapadnog rimskog carstva«.
Oslanjajući se na vojne odrede varvara, Odoakar je u Italiji osnovao svoju kraljevinu, pod vrhovnom vlašću istočnorimskog cara. On je poslao u Carigrad znake carske vlasti, koji su dotle pripadali zapadnorimskim carevima, bio je priznat za namesnika Carstva i dobio od dvora titulu patricija. Pod njegovom vlašću vodeću ulogu i dalje su imali rimski senat i rimska birokratija. Ipak je izvršena podela zemljišta. Jedna trećina zemljišta krupnih zemljoposednika konfiskovana je i data najamnicima, ali ta zemljišta nisu obuhvatala neprekidnu površinu, već su bila razbacana po raznim mestima Italije.
Odoakar je težio da stavi svoju ruku na ogromna crkvena zemljišna bogatstva, koja su se u to vreme već bila formirala u Italiji, i čak da utiče i na sam izbor papa. On se držao potpuno nezavisno od carigradskog dvora i vodio je samostalnu politiku. Sve je to izazvalo jaku opoziciju od strane većine senatorske i crkvene aristokratije u samoj Italiji i krajnje nezadovoljstvo Vizantije. Da bi učinio kraj toj Odoakarovoj politici, car Zenon je upravio na Italiju vojne snage Ostrogota.
Ostrogoti u Panoniji. Posle raspadanja hunskog saveza Ostrogoti, koji su u to vreme živeli u Panoniji, digli su ustanak, oslobodili se vlasti Huna i postali saveznici Carstva. Krajem V veka njihov vođa postao je Teodorih, koji je vodio poreklo iz aristokratske kuće Amalâ. On se vaspitao u Carigradu kao talac, istakao se u vojnoj službi pod carem Zenonom i dostigao visok položaj na dvoru, dobivši titulu carevog posinka, patricija i kozula. To Teodorihu nije smetalo da u više mahova ustaje protiv cara i da ugrožava Carigrad. Da bi udaljio Ostrogote od prestonice, Zenon je naložio njihovom vođi Teodorihu da zbaci u Italiji Odoakra s vlasti.
Osnivanje Ostrogotske kraljevine u Italiji. 488 g. Teodorih je na čelu Gota i s njima saveznih plemena krenuo na Italiju. Posle nekoliko bitaka i opsade niza gradova (pri čemu je senatorska aristokratija u većini ustajala protiv Odoakra, a zavisno seljaštvo delimično ga potpomagalo), zaključen je ugovor između Teodoriha i Odoakra o podeli Italije, ali samo nekoliko dana posle toga Odoakar je bio od Teodoriha izdajnički ubijen, i u Italiji je osnovana gotska kraljevina, koja se održala 62 godine (493-554 g.).
U drugim varvarskim kraljevinama prilikom njihovog osnivanja oduzimana je zemlja od svih krupnih sopstvenika. Ostrogoti nisu imali potrebe za tim, jer su bili razmešteni po zemljištima (sortes) koja su pre toga zaposeli Odoakrovi varvari; na ostala zemljišta razrezan je određeni porez u visini jedne trećine doprinosa sa njih. Karakteristično je da je raspodelu zemljišta između Ostrogota izvršila jedna komisija, na čijem je čelu stajao rimski senator i zemljoposednik Liberije. Prema tome, oštrica akta podele zemlje Gotima nije bila uperena protiv rimskog krupnog zemljoposeda.
Najpre je ostrogotsko osvajanje unelo izvesne izmene u opšti tok društvenog razvitka Italije. Ostrogoti su se naselili u opštinama-markama. Kod njih su se sačuvali još i ostaci rodovskih odnosa. Ali vrlo brzo nestaje i tih ostataka, jer su Ostrogoti bili naseljeni razbacano i izmešano s Rimljanima. Pojačao se takođe i proces unutrašnje klasne diferencijacije. Porast krupnog zemljoposeda u samom ostrogotskom društvu stajao je u vezi s procesom koji se vršio na drugom polu, s procesom siromašenja jednog dela Gota i čak s njihovim pretvaranjem u roblje. Na taj način, u granicama samog ostrogotskog plemaca formirala se gotska zemljišna aristokratija i gotska sirotinja. Budući kralj Teodat, koji je pripadao kraljevskoj kući Amalâ, dobio je još pri samoj podeli veoma mnogo zemlje. Uz to »on nije trpeo nikakve susede«, kaže savremenik tih događaja, pisac Prokopije, karakterišući stalnu Teodatovu težnju da proširuje i zaokrugljuje svoje posede na račun suseda. U interesu te nove ostrogotske krupne zemljišne aristokratije bilo je stvaranje novih krupnih gazdinstava, kojima je bila potrebna radna snaga. Zato je ona bila protiv vezivanja kolona na zemlju. Teodorihov edikt dopuštao je otuđivanje kolona i robova bez zemlje i čak njihovo pretvaranje u kućne robove (famuli urbani). Ali se može pretpostavljati da je samo ropstvo dobilo nešto blaži karakter pod uticajem patrijarhalnog karaktera ropstva kod Germana. U isto vreme, oni robovi koji su ranije, prilikom osvojenja Italije, pobegli od svojih gospodara i stali na stranu Ostrogota, imali su sada da budu vraćeni svojim ranijim vlasnicima. Prema tome, Teodorihova socijalna politika sprovođena je u interesu krupnog zemljoposeda — kako novog, ostrogotskog, tako i starog, rimskog, senatorskog i crkvenog, koji je imao svoje opšte interese. Poklapanju interesa doprinela je i ta okolnost što su Ostrogoti u Italiji naišli na krupni zemljoposed, koji oni nisu razrušili. S druge strane, rani počeci klasne diferencijacije doveli su do izdvajanja gotske zemljoposedničke i robovlasničke aristokratije, koja je osetila podudarnost svojih interesa sa interesima rimske aristokratije. Sve je to uslovilo onaj proces koji nosi naziv romanizacija: krupnim zemljoposednicima i robovlasnicima među samim Ostrogotima bili su potrebni radi pravne sankcije njihove vladavine rimsko pravo i rimske ustanove; i zato ih oni i podržavaju.
Novoobrazovana ostrogotska zemljišna aristokratija s Teodorihom na čelu sve se više zbližava sa starom rimskom aristokratijom. Zato su u ostrogotskoj državi veoma veliki uticaj zadobili aristokratski rimski senatori. Osobito veliku ulogu igrao je rimski aristokrata Kasiodor, koji je zauzimao položaj državnog sekretara u ostrogotskoj državi i po Teodorihovom nalogu napisao »Istoriju Gota«, s ciljem da proslavi ostrogotski kraljevski rod Amalâ.
U isto vreme menja se i samo političko uređenje Gota. Narodna skupština sada više ne postoji. Izvestan značaj zadržava u ostrogotskoj državi rimski senat, koji je bio zaštitnik interesa krupnog zemljoposeda. Ali centar uprave sve više postaje kraljevski dvor. Kraljevska vlast jača. Teodorih se oblači u purpurnu odeću, njegova ličnost proglašuje se za svetu, on dobija titulu Avgusta. Sam on bio je veliki obožavalac rimske kulture, iako čak nije umeo da čita i piše na latinskom jeziku. Ali je njegova kći bila u svoje vreme poznata spisateljka na latinskom i grčkom jeziku. Ona je prevela na grčki Vergilijevu »Enejidu«.
Prema tome, na čelu Ostrogotske kraljevine utvrđuje se jaka centralna vlast vođe ostrogotske vojske, koja štiti interese krupnog zemljoposeda. U isto vreme vojni sistem oslanja se isključivo na Gote; Rimljanima nije dopušteno vršenje vojne službe. S druge strane, činovništvo je regrutovano gotovo isključivo iz redova Rimljana.
Specijalnim Teodorihovim ediktom zavedena je prevlast rimskog prava na teritoriji Carstva. Osnovane su vrlo mnoge ustanove rimskog administrativnog sistema. Ali je ipak državno uređenje Ostrogotske kraljevine nosilo dvojak karakter. To se pre svega ogleda u tituli ostrogotskog kralja: »geh Gothorum et Italicorum«. Zavedeni su rimski zakoni, ali je u isto vreme ostalo sačuvano i gotsko običajno pravo. U oblastima s rimskim stanovništvom postojali su namesnici provincija, ali su u isto vreme za gotsko stanovništvo postojali posebni gotski grofovi. I dalje je postojala centralna rimska administracija, ali su naporedo s njom postojali i takozvani sajoni, članovi kraljeve družine, koji su slati sa specijalnim misijama u razna mesta kraljevine. Oba dela stanovništva — Goti i Rimljani — i dalje su čuvali svaki svoju religiju. Jedni su bili arijanci, drugi katolici. Zadržan je finansiski sistem Rimskog Carstva, onakav kakav je formiran posle reformi Konstantina i Dioklecijana. Međutim, Goti nisu hteli da plaćaju poreze i ponekad su ustajali protiv centralne vlasti. I pored Teodorihovih edikata novi krupni zemljoposednici iz redova Ostrogota stalno su ugnjetavali niže klase. Te unutrašnje protivrečnosti ostrogotske države izazivale su stalne ustanke i nemire. U isto vreme, i pored toga što je rimska aristokratija uživala zaštitu u Teodorihovoj kraljevini, pojedini njeni pretstavnici stalno su sanjali o tome kako će zbaciti vlast Gota i vodili tajne pregovore s Carstvom. Pred kraj života Teodorih je doznao za te tajne pregovore. Njemu je pošlo za rukom da uhvati prepisku nekih senatora s Vizantijom. Stoga su rimski senatori Boecije i Simah bili pogubljeni, a njihova imovina konfiskovana. Marks u svojim »Hronološkim izvodima« ovako karakteriše Teodorihovu politiku: »Njegova velika pogreška bila je u tome što je ne samo zadržao rimsku ekonomiku, zakone, magistraturu itd., nego ih u izvesnoj meri i obnovio«.[3]
Posle Teodorihove smrti (526 g.) vladala je njegova kći Amalasvinta uz svog maloletnog sina Atanariha, a zatim uz muža i savladara Teodata. Za njene vlade sprovođena je politika još većeg zbliženja s rimskim senatorima; takva čisto prorimska politika nije bila u volji gotskoj vojnoj aristokratiji, i Amalsvinta je bila ubijena. To je izazvalo intervenciju cara Justinijana. Njegov vojskovođa Velizar krenuo je na Italiju. Otpočeo je rat.
Rat s Vizantijom i klasna borba. Rat između ostrogotske države i Vizantije vođen je u uslovima oštre klasne borbe u samom ostrogotskom društvu. Za vreme tog rata kraljevi su birani jednostavno iz redova članova družina. Prvi takav kralj bio je Vitiges, koji se oženio Amalsvintinom ćerkom. Njega je smenio Totila; izabran od donjih slojeva, koji su bili nezadovoljni zbog ugnjetavanja od strane krupnog zemljoposeda, Totila je vladao od 541 do 552 g. On je pokazao veliki talenat vojskovođe i organizatora u ogorčenoj borbi s Vizantijom, koja je privremeno osvojila gotovo čitavu teritoriju Ostrogotske kraljevine, ali zatim bila zauzeta ratom sa Persijancima na Istoku. Savremeni vizantiski istoričari prikazuju Totilu kao »tiranina« i »čoveka koji ne zna za zakone«, a njegovu vladu kao »bezakonje« i »beščašće«. Tako su reakcionarni vizantiski pisci žigosali ovog ostrogotskog kralja koji je vodio politiku u interesu širokih masa.
Levo krilo revolucionarnog pokreta u Totilino vreme činili su robovi n koloni, koji su se borili za oslobođenje od jarma spahija i eksproprijaciju krupnog zemljoposeda i koji su u masama odlazili u Totilinu vojsku. Zaplašen tim pokretom robova i kolona, jedan deo rimske aristokratije emigrirao je u Vizantiju i potpomagao pohod vizantiskih trupa na Italiju; preostali deo te aristokratije Goti sy uzeli u taoce i docnije pobili. Kakav su zamah u to vreme dostigle Totiline reforme u interesu nižih klasa, može se videti iz Pragmatične sankcije, onoga vizantiskog zakona koji je izdat posle Justinijanovog osvajanja Italije i u kojima se Totilina vlada prikazuje crnim bojama. Zakon konstatuje da su u istoriji Ostrogotske kraljevine postojala dva doba: doba Teodoriha i Amalasvinte, i doba Totiline uzurpacije i tiranije. Sve odluke donesene za vreme Totiline vlade anuliraju se i proglašuju nezakonitima svi Totilini darovi i zemljišni pokloni takođe se smatraju za nevažeće. Dekretom je propisano vraćanje konfiskovane i osvojene imovine ranijem vlasnicima. Proglašuje se da se koloni koji su u to doba postali slobodni moraju vratiti u svoj raniji zavisan položaj, a robovi koje je Totila pustio na slobodu i koloni koji su bili oslobođeni kuluka i danka u naturi imaju se vratiti u pređašnje stanje.
Prema tome, Totilina borba s Vizantijom nosila je karakter revolucionarnog ustanka robova i kolona, koji su se mestimično oslobađali i stupali u Totiline trupe. Sa svoje strane, Totila je kao nužan uslov za sklapanje mira postavljao u svoje vreme zahtev za davanjem slobode robovima prebeglim na njegovu stranu.
Posle Totiline smrti otpor Gota bio je slomljen. Sam gotski gornji sloj težio je pod uticajem revolucionarnog pokreta robova i kolona da stupi u savez s rimskom aristokratijom i pružao je podršku reakcionarnom osvajanju Italije od strane Vizantije. 554 g. konačno je likvidirana ostrogotska država. Vizantiski vojskovođa Narzes završio je osvajanje Italije pomoću vojske sastavljene od Langobarda, Huna, Parta i drugih plemena i uz podršku katoličke crkve, koja u to vreme postaje krupni zemljoposednik. Izvršeno je svirepo razračunavanje s varvarima i »jereticima« arijancima.
Revolucija koja je izbila u Italiji pred kraj ostrogotske vladavine pretrpela je dakle neuspeh. Ali ni vladavina Vizantije nije bila dugog veka. Posle trinaest godina, 568 g., znatan deo Italije osvojilo je jedno drugo germansko pleme — Langobardi.
8. Langobardska kraljevina u Italiji[uredi]
Langobardsko osvajanje. Langobardi su isprva živeli na ušću Labe, na levoj, zapadnoj obali te reke. Za vreme »velike seobe naroda« oni su krenuli na jug, ka granicama Panonije, a zatim još bliže granica Italije. Učestvovali su u ofanzivi Vizantije na Ostrogote, a 568 g. u savezu s nizom germanskih, sarmatskih i turanskih (Bugari) plemena, pod predvodništvom svoga konunga Alboina, i sami napali na Italiju i srušili vizantisku vlast, koja je pretstavljala restauraciju vladavine starorimske krupne zemljoposedničke i robovlasničke klase.
Langobardi su osvojili znatan deo Italije, ali su se nastanili uglavnom u severnoj Italiji, koja je od tog vremena i počela nositi naziv Langobardija, ili docnije Lombardija, sa izuzetkom Venecije i Ravene; zatim su zauzeli veći deo srednje Italije, sa izuzetkom grada Rima. Na to su se ograničili njihovi posedi. Južna Italija i Rim nisu bili osvojeni od Langobarda.
Langobardsko osvajanje potpomagali su robovi i koloni, koji su dizali ustanke u samoj Italiji; tako je to osvajanje nosilo revolucionaran karakter, za razliku od ostrogotskog osvajanja Italije. Videli smo da je tek kraj vladavine Ostrogota u Italiji bio obeležen ustankom narodnih masa. Prilikom langobardskog osvajanja uništavan je u velikim razmerama krupni zemljišni posed. Mnoštvo krupnih zemljoposednika bilo je ubijeno, a njihovi posedi konfiskovani. Znatan deo zemljišta bio je oduzet, na njih su naseljeni Langobardi, dok je na ostalu zemlju, koja je ostala u rukama Rimljana, razrezan porez. Sami vlasnici zemlje pretvorili su se u poresko stanovništvo u državi — u tributarije. U isto vreme, u toku osvajanja veliki broj Rimljana pretvoren je u roblje. Savremeni pisci kazuju da su se u to vreme na trgovima često mogli videti Rimljani prodavani kao robovi.
Razvitak feudalnih odnosa. Posle langobardskog osvajanja Italije preovlađujući sloj u Italiji postalo je slobodno langobardsko seljaštvo. To je seljaštvo u znatnoj meri sačuvalo relikte ranijih rodovskih odnosa. Rod je tu nosio naziv fara. Danas je taj naziv (fara) sačuvan u mnogim imenima pojedinih italijanskih naselja. To pokazuje da su se Langobardn selili u rodovskim grupama i da su sačuvali svoje starinske opštine-marke. Ali se još od samog početka zapaža sve veća klasna diferencijacija. Postojala je rodovska aristokratija, koja je posedovala robove.
Još u ediktu kralja Rotarija (oko 643 g.) dopušteno je otuđivanje zemljišne svojine. Taj edikt dozvoljava prenošenje zemlje na crkvu, što pretstavlja prvi oblik otuđivanja nekretnina koji se pojavljuje u varvarskom pravu. U docnijim zakonima kralja Liutpranda (početak VIII veka) zapažamo već znatan razvitak klasne diferencijacije. Pored socijalnih slojeva koji su postojali u početku — aristokratije i slobodnog langobardskog seljaštva, — pojavljuju se i ljudi srednjeg imovinskog stanja, slabog stanja i bezemljaši. Osim toga postoje zavisni ljudi dveju kategorija: robovi i aldiji. Ovi poslednji odgovaraju oslobođenicima — litima — po drugim varvarskim državama. Raste krupni posed, jača privatna vlast zemljoposednika. Kao odgovor na taj proces feudalizacije dižu se seljačke bune. U zakonodavnim spomenicima ističe se niz slučajeva da seljaci ustaju protiv svojih gospodara. Nastaju i nemiri na bazi sukoba između slobodne seljačke opštine i sve većeg krupnog zemljoposeda. Sve ovo ukazuje na to da proces feudalizacije hvata sve više maha.
Paralelno s razvitkom privatne zemljišne svojine i porastom krupnog zemljoposeda kod samih Langobarda nestaje i razlike između Langobarda i Rimljana u pravnom pogledu. Feudalci se konsoliduju u jednu jedinstvenu klasu, u kojoj plemenske razlike odlaze u drugi plan. U isto vreme nestaje i prvobitne podvojenosti između arijanaca-Langobarda i katolika-Rimljana, jer Langobardi krajem VI i početkom VII veka primaju katoličku veru.
Langobardi i papstvo. U to vreme na čelu katoličke crkve nalazi se papa Grgur I. Već tada pape pokazuju težnju da se oslobode svoje zavisnosti od Vizantije. Ova težnja papa osobito je porasla posle širenja takozvanog ikonoborskog pokreta (vidi glavu XI) u Istočnom rimskom carstvu, koje sada nosi naziv Vizantija. Zakoni protiv poštovanja ikona koje su izdavali carevi na Istoku posle 726 g. počinju da se sprovode u život i po vizantiskim posedima u Italiji. Pape su iskoristile taj povod da otvoreno ustanu protiv Vizantije i čak da krenu putem konačnog rascepa s njom. Papa proglašuje istočnorimskog cara za jeretika. Svuda po Italiji počinje zbacivanje vizantiskih činovnika. Langobardski kraljevi, koristeći se tom povoljnom situacijom, osvajaju zemljišta i gradove koji su još ostali pod vizantiskom vlašću, a napose Ravenu — centar upravljanja vizantiskim posedima u Italiji. Ali samim tim Langobardi postaju opasni suparnici papskoj vlasti, koja je dotle išla sa njima ruku pod ruku. Sada se pape obraćaju za pomoć protiv Langobarda istoj onoj Vizantiji, a docnije počinju da pribegavaju pomoći moćne franačke države, koja se u to vreme formirala na zapadu. Sredinom VIII veka, kada je sukob između Langobarda i papa dostigao svoj vrhunac, pape podbadaju Franke protiv Langobarda. Franački kralj Pipin, koga je papa malo pre toga krunisao za kralja, u dva maha je upadao u Langobardsku kraljevinu i predao papi gradove Ravenskog egzarhata i Rimske oblasti, koje je osvojio od Langobarda, i koji su ranije pripadali Vizantiji. Karlo Veliki, pošto je sebe proglasio za kralja Langobarda, potvrdio je taj Pipinov dar papi. Tako je obrazovana Papska oblast i udaren temelj svetovnoj vlasti papa (vidi glavu V).
I. Klasici marksizma. Marks, Hronološki izvodi, t. I (»Arhiv Marksa i Engelsa«, t. V, str. 14-30). — Engels, Poreklo porodice, privatnog vlasništva i države, Dela, t. XVI, deo I, gl. VII-IX (vidi hrvatski prevod). — Engels, Marka, Dela, t. XV.
II. Izvori. Amijan Marcelin. — Prokopije iz Cezareje, Ratovi s Vandalima; ratovi s Gotima — Hrestomatija za istoriju Srednjeg veka, u redakciji Gracijanskog i Skaskina, t. I, 1939, str. 31-55.
III. Studije. Priručnici. Lavis i Rambo, Opšta istorija od IV veka, t. I, 1897, str. 62-120. — Petruševski, Studije iz istorije srednjovekovnog društva i države, razna izdanja. — Tijeri A., Povesti iz rimske istorije V veka, Moskva 1861. — Fistel de Kulanž, Istorija društvenog uređenja stare Francuske, t. II, Moskva 1904. — Ješevski, Apolinarije Sidonije, Dela, t. III, Moskva 1870 i zasebna izdanja. — Vinogradov, Poreklo feudalnih odnosa u langobardskoj Italiji, gl. II, Moskva 1880. — Kudrjavcev P., Sudbina Italije, Moskva 1889. — Vajnštajn O. L., Etnička osnova takozvanih država Odoakra i Teodoriha, »Istoričar-marksist« br. 6, 1938. — Kudrjavcev A. J., Španija u Srednjem veku, gl. I, Lenjingrad 1937. — Berger, Država Vizigota i pad Zapadnog rimskog carstva, »Istoriski časopis« br. 3, 1940.