Istorija srednjeg veka I 28
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
Češka i Nemačka. Češka je ulazila u sastav Svetog Rimskog carstva. U njenom kneževskom rodu Pšemislovića izbijale su u XI i XII v. stalne svađe i borbe za presto, a to je Nemačkoj služilo kao povod da se meša u češke poslove. Na taj način, zavisnost Češke od carstva postojala je sve veća. Učvršćivanje nemačkog uticaja u Češkoj bilo je povezano s jačanjem feudalizma i povećanjem socijalnog značaja aristokratije. Češka je aristokratija u svojim naporima da potčini seljaštvo nalazila podršku kod nemačkih feudalaca. Isto su se tako i češki kneževi, koji su se borili za vlast, obraćali caru da im potvrdi njihova prava. Ali je podrška čeških kneževa bila potrebna nemačkim vladarima u njihovoj politici, osobito za njihove italijanske pohode, pa su im činili izvesne ustupke. 1086 g. knez Vratislav dobio je od cara Henrika IV kraljevsku titulu. Doduše, ta je titula zasad nosila lični karakter, bez prava da se preda potomstvu, ali je već 1158. g. knez Vladislav dobio od Fridriha Barbarose naslednu titulu zato što mu je pomogao u vreme italijanskog pohoda.
Mešajući se u borbu pretendenata na češki presto, carevi su težili da u Češkoj učvrste svoj uticaj. Oni su nastojali da u zemlji stvore samostalne feudalne oblasti, da bi omeli njeno političko ujedinjenje.
Fridrih Barbarosa je podelio praškom episkopu kneževska prava i podigao u rang carske kneževine (markgrofovije) istočni deo češke kraljevine — Moravsku. Stvaranje carskih kneževina u Češkoj pretstavljalo je u rukama careva jedan od načina da se ta zemlja potčini.
Učvršćenje političke samostalnosti Češke. Ali uslovi u samoj Nemačkoj slabo su doprinosili učvršćenju carske vlasti nad Češkom. Borbom između Hoenštaufovaca i Velfa, koja je počela posle smrti Fridriha Barbarose, koristio se češki kralj Pšemisl I koji je od obeju strana dobio razne privilegije. Češka i Moravska opet su se ujedinile u jednu oblast. Naročito je bitna u tom pogledu bila privilegija koju je Češkoj podelio Fridrih II 1212 g.; na osnovu koje su bili utvrđeni odnosi između češke kraljevine i carstva. Zahvaljujući njoj Češka je postala potpuno samostalna držala. Češkom vladaru bila je potvrđena kraljevska titula, priznata je naslednost kraljevske vlasti, a u slučaju da nema naslednika — kralja je birao sejm, tj. skupština čeških feudalaca. Caru je ostavljeno samo nominalno pravo da ga potvrđuje. Vazalna zavisnost Češke od carstva izražena je u tome što je češki kralj u doba pohoda na Rim morao da pošalje caru pomoćni odred od 300 naoružanih konjanika ili da plati umesto toga novčanu naknadu od 300 grivni srebra. Na carskim saborima, rajhstazima, češki kraljevi su morali da učestvuju samo u onim slučajevima kada bi se rajhstazi održavali u nekom gradu blizu češke granice. U protivnom slučaju češki kraljevi mogli su i da ne dolaze na carske sabore. Docnije je češki kralj dobio vrlo važno pravo da zajedno sa ostalih šest izbornih kneževa bira cara.
Nemačka kolonizacija. Ali, pošto je Češka na taj način dobila političku nezavisnost, češki kraljevi su dozvolili da nemački uticaj prodire drugim putevima. Češka je bila izložena nemačkoj kolonizaciji, kao i druge zapadnoslovenske zemlje. Doduše, ovde nemačka kolonizacija nije mogla da dobije onaj karakter kao u zemlji Bodrića ili Ljutića, koje su Nemci potčinjavali i istrebljivali. Kod Češke su Nemci imali posla s jakom državom, i oni su se u nju uvlačili drugim putevima.
Pre svega treba istaći uvlačenje Nemaca u crkvu i, naročito, u manastire. Češka je primila hrišćanstvo od Nemaca, i manastiri koji su u njoj osnovani bili su uglavnom nemački. U XII i XIII v. broj tih manastira naglo raste. U redove kaluđera primani su u tim manastirima gotovo isključivo Nemci. Pošto bi dobili velike komplekse neobrađene zemlje, manastiri su pozivali tamo seljake-doseljenike iz Nemačke. Na taj način nastala su velika nemačka manastirska gnezda. Manastiri su nastojali da se na više crkvene položaje u Češkoj dovode nemački episkopi i opati. Rezultat je bio da je crkva u Češkoj germanizovana i da je više sveštenstvo uzimano većim delom iz redova Nemaca.
Nemački uticaj provlačio se i kroz duhovno-riterske redove Hospitalaca i Templara, koji su od čeških kraljeva dobijali prostrane češke teritorije. Dovlačeni su i drugi nemački riteri, na koje su češki kraljevi težili da se oslone u svojoj borbi protiv domaće aristokratije. Monasi-prosjaci franjevačkog i dominikanskog reda, koji su preplavili Češku počev od XIII veka, takođe su regrutovani uglavnom iz redova Nemaca.
Uspon gradova u Češkoj je počeo nešto docnije nego u Nemačkoj — krajem XII v. Češki kraljevi, osnivajući gradove, dovlačili su u njih nemačke zanatlije i trgovce, koji su organizovali svoje esnafe i gilde. Tim su gradovima davane sve moguće privilegije i olakšice poreske prirode. Gradovima se upravljalo na osnovu nemačkog prava, u većini slučajeva prepisanog od nirnberškog i magdeburškog gradskog prava. Sve je to činjeno zbog toga što su gradovi za kraljeve bili jedan od važnih izvora prihoda. Razvitak zanatstva i trgovine posmatran je sa stanovišta bogaćenja kraljevske kase. Tokom vremena obrazovalo se u gradovima češko zanatlisko i trgovačko stanovništvo, ali su patripijat gotovo isključivo činili Nemci.
Najzad, treba istaći još jednu važnu okolnost. Češki rudnici, osobito srebrni, bili su najbogatiji u carstvu. Da bi se oni eksploatisali, pozivani su nemački. rudari, veštiji tom poslu. U početku su to bili sitni preduzetnici koji su obrazovali društva rudara, a kralj je dobijao takozvane regalije, tj. deo izvađenog srebra, a isto tako izvesne carine i poreze. Zahvaljujući dobijanju srebra i drugih metala Češka je kraljevina postala najbogatija u carstvu. Nijedan knez u carstvu nije se po bogatstvu mogao meriti s češkim kraljem.
Postepeno se stanje u rudarstvu promenilo. Poslovi su počeli da se sve više koncentrišu u rukama krupnih preduzetnika, koji su bili u stanju da u posao ulože znatna sredstva. Kadrove radnika davalo je u sve većim razmerama domaće češko stanovništvo koje je bilo bez zemlje. Međutim, gazde rudnika bili su Nemci.
Tako su nemački elementi prodirali u Češku. Nemci su uglavnom pretstavljali višu klasu. To su bili krupni zemljoposednici, crkveni visokodostojnici, gradski patricijat i vlasnici rudnika.
Feudalizacija češkog društva dovela je do razvitka feudalnog načina života i običaja. Riterska kultura koja se razvijala u Zapadnoj Evropi u XII i XIII v. počela se širiti po Češkoj uglavnom iz Nemačke ili, tačnije, preko Nemačke, dovodeći do izvesne germanizacije dvorskih i viših slojeva češkog društva. Češka aristokratija počela je da podražava Nemcima u odevanju, običajima pa i jeziku. Ona je počela da svoja prezimena pretvara u nemačka; aristokrati su usvajali običaje rntera sa Zapada, priređivali riterske turnire itd.
Kralj Vaclav I, sin Pšemisla, govorio je samo nemački; čak je na tom jeziku pevao pesme u stilu minezengera.
Seljaštvo i feudalci. Proces feudalizacije završio se u Češkoj uglavnom u XII v. Glavna masa seljaštva bila je do tog vremena već pretvorena u kmetove. Doduše, postojao je još izvestan sloj slobodnih seljaka-sopstvenika, ali se on nalazio u procesu postepenog iščezavanja. Osnovnu masu seljaka činili su polukmetovi, koji su se latinski zvali vilani, a češki sedlaki. Oni su feudalcima plaćali dažbine, kulučili i ispunjavali obaveze prema državi, ali su se kod njih sačuvali izvesni ostaci slobodnog položaja, jer su imali pravo prelaženja. No i to pravo sve se više ograničavalo. Da si se preselio, sedlak je morao ne samo da vrati feudalcu svoju zemlju, već i da plati taksu za odlazak. Tako je dolazilo do pretvaranja čitave mase seljaka u kmetove.
U XI i XII v. u Češkoj je bilo mnogo robova — otroka. Većina ih je naseljavana na zemlju i oni su se u XIII v. slili u jednu klasu sa sedlacima, pretvorenim u kmetove. Bolji je bio položaj Nemaca-kolonista, čije su obaveze bile tačno utvrđene.
Feudalna klasa — šljahta (nobiles) delila se na dve grupe. Gornji sloj feudalnog društva činili su takozvani panovi (domini). Zatim su dolazili srednji i sitni riteri, kojima je dat naziv vladikâ. Dok su panovi u to vreme pali pod snažan uticaj feudalnih običaja i feudalne kulture koji su dolazili iz Nemačke, sitni riteri su manje podlegli tom uticaju i sačuvali su nacionalni karakter.
Snaženje Češke. Pšemisl II. Češka je kraljevina u XIII v. počela da igra krupnu ulogu u Svetom Rimskom carstvu. To se naročito odnosi na period feudalne anarhije, koja je zavladala u Nemačkoj posle pada Hoenštaufovaca, kada je u doba takozvanog »međuvlašća« (1254—1273 g.) carska vlast postala nominalna i kada je svaki knez gledao da ojača svoju samostalnost. U to je doba vodeća uloga pripadala češkim kraljevima, koji su između svih kneževa carstva bili najbogatiji i najmoćniji. Jačanje čeških kraljeva postalo je najizrazitije za vlade Pšemisla II (1253—1278 g.) koga Nemci nazivaju Otokarom II. Kupovinom, brakovima, potplaćivanjem i osvajanjem Pšemisl II je stekao niz velikih poseda: vojvodstvo Austriju, Štajersku, Korušku i Kranjsku. Tako su se Pšemislovi posedi prostirali do Jadranskog Mora. Pšemisl II je istakao svoju kandidaturu na carski presto, ali nemački kneževi nisu želeli da imaju za cara tako moćnog vladara i izabrali su Rudolfa Habzburškog.
Pšemisl nije uspeo da zadrži teritorije koje je stekao. U Češkoj je vođena neprestana borba između kralja i domaće aristokratije. Ma da je aristokratija usvojila nemačke običaje, ona se krajnje neprijateljski držala prema onim Nemcima koje je kralj pozivao iz Nemačke i kojima je delio zemlju i kmetove. Na toj su bazi između čeških panova i kralja izbijali stalni nesporazumi i sukobi. Rudolf Habzburški je vešto iskoristio tu pocepanost između panova i kralja. On je 1276 g. krenuo u rat protiv Pšemisla, — rat koji se završio potpunim porazom ovoga. Pšemisl se morao odreći Austrije, Štajerske, Koruške i Kranjske, koje su sada postale nasledni habzburški posedi (vidi gl. XXIV). Sin Pšemisla II — Vaclav II ujedinio je u svojim rukama kraljevsku vlast nad Češkom i Poljskom, a njegov sin Vaclav III postao je kralj Ugarske. Na taj način, sve su se te tri kraljevine privremeno ujedinile pod vlašću dinastije Pšemislovića.
Luksemburška dinastija. 1306 g. ugasila se dinastija Pšemislovića i počela je borba za češki presto između nekoliko nemačkih dinastija. Najzad je češka kruna, uz podršku delom papstva a delom gradskog nemačkog patricijata, pripala 1310 g. Jovanu Luksemburškom, sinu nemačkog cara Henriha VII. Novi češki kralj bio je primoran da češkim feudalcima — panovima i sveštenstvu — podeli niz privilegija. On se obavezao da u Češku neće pozivati strance, da im neće davati položaje i zemlju, da od plemstva neće tražiti nikakve službe izvan kraljevine i da nikako neće učestvovati u ratnim pohodima bez saglasnosti samog plemstva. Od tog je vremena u Češkoj počelo da dobija naročiti značaj staleško pretstavništvo. Sabor, ili češki sejm, koji se ranije okupljao samo ponekad, sada je počeo da se redovno sastaje po pitanju ubiranja novih dažbina ili pojedinih zakonodavnih mera. Ali, ovaj sabor nije ličio na ono staleško pretstavništvo koje je postojalo u Engleskoj i Francuskoj. Iako su gradovi otišli daleko napred u XII i XIII v., njihov je politički uticaj ostao neznatan i njihovo dolaženje na sabor nije imalo stalan karakter. U sabor su po pravilu dolazili samo svetovni i duhovni feudalci, krupni — lično, a sitni preko svojih pretstavnika; na njima su samo ponekad učestvovali pretstavnici gradova, ukoliko se pitanje njih neposredno ticalo. Obično je kralj više voleo da se sa staležima dogovara odvojeno.
Dolazak luksemburške dinastije na češki presto značio je jačanje krupnih feudalaca i sveštenstva. Jovan Luksemburški je prepustio upravljanje Češkom svojim namesnicima, koji su morali da mu plaćaju zakup, zalagao je kraljevske zemlje i bavio se kvarenjem novca. Taj »Ciganin«, kako ga naziva Marks, gledao je na Češku samo kao na izvor sredstava koja su mu bila nužna za veliku politiku. On je izvršio niz teritorijalnih osvajanja, kao »vikar carstva« prešao je Alpe i zavladao nizom gradova u severnoj Italiji. Ali su iznuđivanja, koja je vršio u tim gradovima, dovela do toga da su ga brzo proterali iz Italije.
Ta avanturistička politika nije nimalo odgovarala interesima Češke, koja je mogla samo da strada od finansiskog naprezanja, izazvanog nepotrebnim kraljevim zamislima. Založenim kraljevskim imanjima zavladali su panovi.
Karlo IV. Za vlade Karla, sina Jovana Luksemburškog, Češka je došla u carstvu do najvećeg uticaja. 1346 g. Karlo je bio izabran za nemačkog cara. Kao car poznat nam je pod imenom Karla IV. U njegovo doba Češka je postala centar carstva.
Marks je dao vrlo oštru karakteristiku ličnosti Karla IV u svojim »Hronološkim izvodima«: »... prepreden ... lažljiv, podmukao, diplomata i nitkov..., kukavica, po nemačkom običaju popovski pedantan, jezuit; misli samo na to kako da napuni svoje džepove i da na račun carstva proširi svoje posede i porodična vlastelinstva«.[1] Sva je njegova politika bila usmerena na to da od Češke, svog naslednog dobra, načini najmoćniju kneževinu u carstvu i da proširi svoje posede novim osvajanjima. Za novac koji mu je dodelio sabor otkupio je kraljevske posede koje je založio njegov otac Jovan. Kupovanjem je došao do niza novih zemalja, razbacanih po čitavom carstvu. Ta su teritorijalna proširenja postignuta češkim novcem, ali ne za Češku već za luksemburšku kuću. On je kupio veliki posed kao što je Brandenburška markgrofovija, jedna od izbornih kneževina carstva, plativši za to sumu od 500 hiljada zlatnih guldena, koju je iznudio od stanovništva Češke.
Šireći granice svojih poseda, Karlo IV je težio da u isto vreme ojača kraljevsku vlast u Češkoj. U tom cilju sazvan je 1355 g. opšti sabor pretstavnika svih čeških zemalja. Na tom saboru je objavljeno da je češki presto nasledan u kući Luksemburgovaca. U slučaju da dinastija izumre, potvrđeno je pravo pretstavnika Češke i njoj pripojenih oblasti da izaberu sebi kralja. No još je važnije bilo utvrđivanje odnosa Češke prema carstvu, što je Karlo učinio u »Zlatnoj buli« 1356 g. (vidi gl. XXIV). Po njoj je Češkoj bio dat naročito privilegovan položaj. Češki je kralj zauzeo prvo mesto među svetovnim izbornim kneževima carstva.
U svojoj borbi s domaćim feudalcima Karlo IV je nastojao da se osloni na nemačke koloniste. Delio im je neobrađenu zemlju i privlačio ih k sebi u cilju eksploatacije rudnika. Istovremeno je potsticao razvitak gradova; za njegove vlade Prag je postao važan centar evropske trgovine. Karlo je želeo da učini od Praga prestonicu carstva i mnogo se brinuo da ga ukrasi i utvrdi. 1348 g. osnovan je Praški univerzitet. To je bio prvi univerzitet carstva. On je uskoro postao jedan od najvažnijih duhovnih centara Evrope. Profesori i studenti Praškog univerziteta bili su organizovani prema četiri »nacije«: češkoj, saksonskoj, bavarskoj i poljskoj. Na taj način, tu se od samog početka ispoljila prevlast Nemaca, koji su imali u rukama tri »nacije«, pošto su i u poljskoj »naciji« oni činili većinu.
Naslednik Karla IV na češkom prestolu bio je Vaclav IV (1378—1419 g.).
Socijalna i nacionalna borba. U Češkoj se od XV v. nagoveštaju krupne socijalne promene koje su u isto vreme zaoštrile nacionalnu borbu. Ponikao je češki građanski stalež. Već je bilo rečeno da se gradski patricijat sastojao uglavnom od Nemaca. Ali se tokom XIV v. obrazovao u gradovima znatan sloj češkog imućnog stanovništva. Češki birgeri koji su se obogatili trgovinom i zanatima težili su da dođu do političkog uticaja, ali su pritom nailazili na otpor nemačkih patriciskih rodova. U svojoj borbi protiv patricijata oni su iskoristili nezadovoljstvo gradskih radnih masa. Široko se polje otvaralo nezadovoljstvu u zanatima, koji su počeli da se preuređuju na novim principima. U esnafima se odvajala radna masa, kalfe; sitni majstori su propadali i bili eksploatisani. Raspadanje feudalno-esnafskog zanata i uspon češkog zanatstva i trgovine vodili su ne samo zaoštravanju socijalne borbe već i nacionalnim sukobima, pošto su kalfe, sitni majstori i rudari bili uglavnom Česi, a dominantan položaj i u gradovima i u rudarstvu imali su Nemci.
Treba dalje istaći da se u Češkoj tog vremena obrazuje znatan sloj sitnih propalih ritera, koji su bili beznadežno zaduženi kod gradskih zelenaša. Oni su se borili protiv krupnih feudalaca za svoj ekonomski i politički opstanak. Ti sitni češki riteri postaju takođe nosioci nacionalne opozicije protiv svemoći nemačkih manastirskih zemljoposeda i zemljoposeda nemačke i ponemčene aristokratije.
Ogromni posedi nemačke crkve izazivali su kod plemstva težnju da se sekularizacijom dočepa crkvene zemlje i da je ponovo podeli. Crkvena je zemlja i u vrhovima čeških feudalaca budila slične želje, ali se to naročito zapažalo među sitnim plemstvom koje je bilo toliko siromašno da se moralo iznajmljivati u službu drugih zemalja. Češke najamnike iz redova sitnih ritera sretamo po raznim zemljama Evrope.
Seljački pokret. Ali je glavna snaga socijalnog pokreta koji je sazrevao bilo seljaštvo, koje je težilo da učini kraj feudalizmu i kmetovskoj eksploataciji. Među češkim seljaštvom jako se šire učenja sektaša, koji su zahtevali ne samo opštu crkvenu reformu već i uspostavljanje socijalne pravde. Borba eksploatisanog seljaštva protiv feudalizma čini osnovnu sadržinu onog velikog socijalnog pokreta koji je tada zahvatio Češku, a zatim prešao i u druge zemlje.
Među seljaštvom su rasla i antinemačka raspoloženja. Seljačko stanovništvo u svojoj osnovnoj masi bilo je češko. Bilo je, doduše, i nemačkih kolonista, ali su se ti nemački seljaci u znatnom stepenu slili već do tog vremena s Česima u jednu masu kmetovskog ili polukmetovskog seljaštva ili bezemljaša-arendatora na vlastelinskoj zemlji. Seljaci su se navikli da na krupnog zemljoposednika, ponemčenog Čeha nli Nemca, koji je držao najbolju zemlju, gledaju kao na neprijatelja.
Tako je socijalna borba u Češkoj neizbežno morala da dobije nacionalni karakter, komplikovana uz to verskim motivima, pošto je katolička crkva, koja je u znatnom stepenu bila u rukama Nemaca, pretstavljala neprijatelja češkog plemstva, građanstva, zanatlija i seljaštva.
Kao rezultat čitavog tog složenog kompleksa uzroka i, pre svega, protesta seljaka protiv feudalne eksploatacije, nastaje moćan socijalni pokret, koji dobija nacionalno-versku boju a koji je u istoriju ušao .s nazivom husitskog pokreta, po imenu jednog od njegovih prvih vođa, velikog češkog patriota, nacionalnog heroja — Jana Huea.
Jan Hus. Jan Hus (1369—1415 g.) je bio profesor Praškog univerziteta. Na početku svoje delatnosti on je zastupao interese čeških birgera, srednjih čeških gradskih slojeva. Nalazio se pod velikim uticajem čuvenog engleskog buržoaskog reformatora XIV v. Viklifa, čije je poglede izlagao u svojim predavanjima. Viklif je istupao protiv katoličke crkve, protiv njenih krupnih zemljoposeda, protiv nepotrebne pompe katoličkih obreda. On je zahtevao da crkva bude jednostavna i pristupačna narodnim masama, insistirao je na propovedima i širenju svetog pisma na narodnom jeziku. Sve te strane Viklifova učenja našle su zahvalno tle u Češkoj. Praški je univerzitet održavao stalne veze sa Oksfordskim univerzitetom, na kome je predavao Viklif: mnogi predavači Praškog univerziteta išli su u Pariz i Oksford da se usavrše u naukama. U Oksfordu je učio Husov prijatelj Jeronim Praški.
Propovedi koje je Hus držao na češkom jeziku privlačile su ogromne mase gradskog stanovništva. On je istupao protiv svemoći sveštenstva, protiv gramžljivosti, protiv crkvenih nameta. Hus je želeo da u crkvi ostvari ideal »jevanđelskog siromaštva«. Slično Viklifu, Hus je zahtevao sekularizaciju crkvenih zemalja i istupao protiv papske vlasti, priznajući autoritet samo »svetom pismu«. Oštro se izražavao protiv prodaje indulgencija. Oko njega počeli su da se ujedinjuju različiti slojevi češkog naroda i mnogi panovi, koje je privlačila perspektiva sekularizacije crkvenih zemalja.
Papa je Husa isključio iz crkve, ali to ovome nije smetalo da nastavi sa svojim radom. Uprkos progonima crkve on se u to vreme bavio prevođenjem biblije na češki jezik, stvarajući češki književni jezik. Hus je vodio veliku prepisku, propagujući svoje poglede. U južnoj Nemačkoj, gde je morao da se krije, imao je veliki uticaj među seljacima, gradskom sirotinjom i rudarima. Odražavajući raspoloženje narodnih masa, njegovo je učenje postajalo eve radikalnije. Papu je nazvao antihristom, a učenje o nepogrešivosti pape — bogohuljenjem.
1414 g. sastao se čuveni sabor u Konstanci, koji je imao za cilj da podigne ugled katoličke crkve, poljuljan takozvanim »velikim rascepom«, kada su se na čelu crkve našla najpre dvojica a onda i trojica pala (vidi gl. XXV).
Na sabor je bio pozvan Jan Hus. Car Sigismund je garantovao bezbednost njegovoj ličnosti i izdao mu odgovarajuće pismo o imunitetu. Hus je bio uveren, ako mu dozvole da izloži svoja ubeđenja, da će ih već umeti i odbraniti na saboru. Ali se s njim nisu ni upustili u razgovor. Bacili su ga u tamnicu, a zatim osudili na lomaču. Sigismund, »taj bedni parazit, badavadžija, prosjak, bekrija, pijanica, budala, kukavica i lakrdijaš«[2] ništa nije učinio da se založi za Husa. 6 jula 1415 g. Husa su spalili. Posle godinu dana poginuo je Husov prijatelj i učenik Jeronim Praški. Sabor u Konstanci preduzeo je izvanredne mere da iskoreni husitsku »jeres« u Češkoj.
Husiti. Husova smrt bila je signal za početak nacionalno-verskog pokreta u Češkoj. Ona je izazvala talas protesta. Na skupu panova u Češkoj sklopljen je savez radi zaštite husitstva. Odatle je poslat saboru u Konstanci protest protiv pogubljenja Husa i objavljeno da je vrhovni sud po pitanjima religije Praški univerzitet. Nasuprot husitima u Češkoj je organizovan savez katoličkih barona (i nemačkih i čeških). Njemu je prišao i kralj Vaclav, koji se u početku odnosio blagonaklono prema husitima. Iz Praga su počeli da proteruju sveštenike-katolike i da ih zamenjuju husitima, da uvode nove obrede, kao, na primer, obred pričešćivanja iz čaše (calix), koji je sabor u Konstanci najstrože zabranio. Po katoličkom učenju iz čaše (kaleža) mogli su se pričešćivati samo sveštenici, na kojima tobože leži posebna »blagodet«, svetovnjaci su se pričešćivali samo hlebom. Pošto je to simbolički označavalo naročit položaj klira, mnoga su »jeretička« učenja ustajala protiv tog načina pričešćivanja i zahtevala da se i svetovnjaci pričešćuju pod oba vida, tj. hlebom i vinom.
Kalikstinci i taboriti. Prag je postao centar umerenih husita, koji su uglavnom bili zainteresovani za sekularizaciju crkvenih imanja i nacionalno-crkvenu reformu; oni su se oslanjali na imućne građane i plemstvo. Pristalice te struje nazivale su se kalikstinci ili utrakvisti, pošto su oni kao jedan od svojih zahteva isticali pričešće pod oba vida (latinski sub ultraque speciae).
U južnoj Češkoj počeo je pokret koji je isticao prvenstveno socijalne zahteve. On je zahvatio radne klase sela i grada — seljake, zanatlije i rudare. Sektaši tog pravca pristupili su organizaciji ugnjetenih masa. Centar ekstremnih husita bio je grad Tabor, po kome je to husitsko krilo dobilo naziv taborita. Taboriti su isticali mnogo radikalnije zahteve kako u pogledu crkvenog preuređenja tako i u pogledu socijalnih reformi. Oni su odbacivali poštovanje moštiju i ikona, »tajne« i poštovanje svetaca. U isto vreme propovednici taborita su govorili da je traženje kuluka i dažbina od strane crkve — greh. Seljaci su bežali od panova u Tabor. Taboritima su prišli i neki propali sitni riteri, vešti ratovanju, pošto su mnogi od njih služili u najamničkim vojskama.
U Taboru su narodne mase počele da se naoružavaju da bi stupile u odlučnu borbu za odbranu svojih interesa. To je izazvalo uzbunu među panovima, koji su u početku simpatisali reformi koja im je obećavala zauzimanje crkvenih zemalja pa su počeli da naginju na nemačku stranu.
U leto 1419 g. došlo je do otvorenih revolucionarnih akcija. U Pragu je počeo ustanak zanatlija, koji je uzeo karakter ikonoborstva. Počeli su da pustoše crkve i manastire, da uništavaju predmete katoličkog kulta. Praško gradsko veće, neprijateljski raspoloženo prema husitskom pokretu, zatvorio se u većnicu, koju je narodna masa zauzela; većnici su bili pobacani kroz prozor. Pokret je uskoro zahvatio većinu čeških gradova. Gradska veća, koja su se uglavnom nastojala od imućnih Nemaca-katolika, rasterivana su i zamenjivana husitskim. Počelo je uništavanje manastira i proterivanje monaha. Katoličke sveštenike počeli su da proteruju iz parohija i pristupili su uvođenju bogosluženja na narodnom jeziku.
Iste je godine umro kralj Vaclav, i češki je presto imao da pripadne njegovom bratu, caru Sigismundu. Ali je većina češkog stanovništva odbila da ga prizna, kao Husovog neprijatelja i ubicu. Za njega se zalagala katolička nemačka crkva, deo krupnih čeških zemljoposednika, koji su većinom bili germanizovani, patricijat čeških gradova, koji je u većini takođe bio nemački, i posednici rudnika.
Katoličkoj nemačkoj stranci suprotstavila se husitska stranka, čija su se dva krila u procesu sve većeg revolucionarnog pokreta počela još više da razilaze. To su, prvo, bili kalikstinci koji su okupili one koje je Engels u vezi sa seljačkim ratom u Nemačkoj nazvao »birgerskom opozicijom«, tj. srednje gradske slojeve, srednje trgovce i imućne zanatlije. Njima je prišao deo plemstva i Praški univerzitet. Ti su krugovi isticali zahtev za nacionalnom crkvom, prilagođenom verskim shvatanjima buržoazije; po rečima Engelsa, oni su tražili jevtinu crkvu; jedan od njihovih glavnih zahteva bila je sekularizacija crkvene imovine.
Drugo, levo krilo husita, taboriti, sastojalo se od sitnih zanatlija, kmetova i malih zakupaca, koje su žestoko eksploatisali nemački i češki feudalni posednici. Pokretu je prišla i gradska sirotinja, rudari i, najzad, deo sitnog plemstva. Po širokom učešću seljaštva i po svojim antifeudalnim zahtevima pokret taborita treba staviti u isti red s velikim seljačkim ratovima — Žakerijom i ustankom Vata Tejlora.
Ali su taboriti zastupali razne socijalne krugove, i među njima nije bilo jedinstva. Interesi sitnog plemstva bili su usmereni prema zauzimanju krupnih zemljišnih poseda crkve. Seljaci su pre svega zahtevali da se ukine kmetstvo i kmetovske obaveze. Među seoskom sirotinjom, rudarima i gradskom sirotinjom veliki je uspeh imao zahtev da se ukine privatna svojina i uvede zajednica imovine.
Vođ desnog krila taborita bio je čuveni vojskovođa Jan Žiška, učesnik u bitkama kod Grinvalda i Azenkura. On je surovo gonio komunističke struje među taboritima. 1421 g. po njegovom naređenju bio je spaljen najistaknutiji vođ komunističkog krila Martin Huska. Žiška je istrebio sektu adamita, ekstremnih sektaša, koji su negirali sve dogme, crkvene »tajne« i obrede i propovedali da su čovek i bog jedno i da nijedan čovekov prirodni nagon nije grešan, kako je učila crkva, već da su svi po svojoj prirodi božanski. Istrebljujući te najrevolucionarnije elemente među taboritima, desni su taboriti slabili pokret i sužavali njegovu socijalnu bazu.
Husitski ratovi. 1420 g. papa Martin V je objavio krstaški rat protiv husita. U taj su krstaški rat pošli uglavnom nemački riteri, ali su tamo pohitali i riteri iz drugih zemalja od Španije do Poljske. Tako sjajno naoružane i mnogobrojne vojske već odavno nije videla Evropa: na čelu s carem Sigismundom tu je krenulo mnoštvo duhovnih feudalaca, svi izborni kneževi sa svojim vojskama. A ipak su oni pretrpeli poraz pod Pragom. Posle toga učinjen je pokušaj za primirje, i tada su kalikstinci izneli svoj program, takozvana »četiri praška člana«, koja su sadržavala sledeće zahteve: prvo, slobodu propovedanja na narodnom jeziku, drugo, pričešće pod oba vida, treće, sekularizaciju crkvenih imanja i, četvrto, kontrolu nad moralnim vladanjem vernika.
Ali je Sigismund odbacio sporazum i ratne operacije su nastavljene. Nemci su bili ponovo potučeni, a posle toga su se pojedini njihovi odredi rasturili po Češkoj, pljačkajući i pustošeći zemlju. Nemci su uglavnom pustošili nezaštićena seoska naselja, a na otvorenom polju stalno su trpeli neuspehe. Husiti su odgovarali rušenjem katoličkih crkava i manastira, zauzimanjem njihove zemlje, a isto tako i zemlje kralja i katoličkih feudalaca.
Papa i car organizovali su od 1420 do 1431 g., jedan za drugim, pet ratnih pohoda protiv Čeha, ali su svi završeni neuspehom zbog vojne nadmoćnosti husitske vojske. U Češkoj su nikle moćne revolucionarne vojske, Česi su počeli da primenjuju nove metode ratovanja. Iskusni vojnik Žiška sjajno je organizovao pešadiju, koja se kretala na kolima, a mesto teške artilerije, koja se upotrebljavala samo pri opsadi utvrđenja, uveo je lake topove, koji su prenošeni na kolima. On je primenio i naročiti način aktivne odbrane od riterske konjice pomoću kolije, načinjene od komordžiskih kola. Kola su pričvršćivana lancima, a prostor između njih zatvaran daskama i na taj su način pretstavljala utvrđenje nepristupačno za nemačke ritere. U njihovoj odbrani uveliko su sudelovale i žene. Tu prostu konstrukciju husiti su brzo gradili na svakom mestu. Uopšte, pokretljivost husitske vojske bila je jedna od njenih neocenjivih vrednosti. Kako pričaju savremenici, ponekad bi se nemačka vojska dala u bekstvo čim bi čula lupu husitskih kola. U Žiškinoj vojsci, skupljenoj na osnovu opšte vojne obaveze, vladala je stroga disciplina i versko oduševljenje. On je za svoju vojsku napisao posebna vojna pravila. Poslednjih godina života Žiška je oslepeo, ali mu to nije smetalo da rukovodi ratnim operacijama. Umro je 1424 g. Njegov naslednik bio je Prokop Veliki, talentovani vojskovođa, pod čijim su rukovodstvom Česi prešli iz defanzive u ofanzivu. U svojim naletima Česi se nisu ograničavali na češke granice, već su upadali u nemačke oblasti i stizali sve do Baltičkog Mora. Taboriti, koji su u pokretu igrali glavnu ulogu, svuda su širili svoju nauku. Među ugnjetenom sirotinjom nemačkih gradova i sela jako se širio taj »češki otrov«, kako su Nemci nazivali učenje husita. Gradska i seoska sirotinja Nemačke zadojila se idejama taborita, koje su se docnije ispoljile u socijalnom pokretu u samoj Nemačkoj.
Izdaja kalikstinaca. Ali, husitski pokret, koji nije pobedilo tuđinsko oružje, oslabio je iznutra zbog raznorodnog socijalnog sastava husita. Desno krilo husita, kalikstinci, počeli su da se boje taborita više nego Nemaca. Katoličko-nemačka reakcija vešto je iskoristila te unutrašnje protivrečnosti u husitskom taboru.
1431 g. sastao se bazelski sabor i stupio u pregovore s kalistincima. Na osnovu tih pregovora izrađen je 1433 g. sporazum, takozvani Praški kompaktati, koji su uveli pričešćivanje pod oba vida, ustanovili propoved na narodnom jeziku i potvrdili sekularizaciju crkvenih imanja koja je u to vreme provedena. Praške kompaktate taboriti nisu prihvatili, jer su u njima videli izdaju husitskog pokrega.
Uništenje taborita. To je imalo za posledicu konačni rascep u husitskom pokretu. Počeo je rat, ali ne više rat Čeha s Nemcima, već Čeha između sebe. Utrakvisti su izdajnički napali na taborite i 1434 g. potukli ih kod Lipana. Posle toga su se kalikstinci sporazumeli sa Sigismundom, koji je priznao kompaktate i dozvolio husitima da biraju svog arhiepiskopa, priznavši tako autonomiju češke husitske crkve.
Husitski su ratovi odigrali u istoriji Češke pozitivnu ulogu, jer su u toj zemlji izazvali snažan polet nacionalnog pokreta, koji je pomogao razvitku narodnog jezika i nacionalne kulture.
Ali je pokret taborita kao seljački rat bio razbijen, kao što su u svoje vreme bili razbijeni pokreti Dolčina, Žakerije, ustanak Vata Tejlora, ma da je ovaj pokret bio neuporedivo organizovaniji i uporniji od pomenutih seljačkih ustanaka. Osnovni uzrok poraza je isti kao i drugim seljačkim ratovima — otsustvo vodeće klase koja bi mogla da povede seljaštvo u pobedu. Raznorodni i podvojeni gradski puk i slab i neorganizovan pretproletarijat koji su činili rudari nisu mogli da odigraju tu ulogu.
Posle poraza taborita 1434 g. nije prestala borba između njih p kalikstinaca, Taboriti su u zemlji sačuvali neka mesta, među njima i Tabor, koji je ostao njihovo glavno uporište. Posle smrti Sitismunda katolici i kalikstinci su izabrali za kralja Albrehta Austriskog, ali ga taboriti nisu priznali. Posle smrti Albrehta, za vreme njegovog maloletnog sina, kalikstinci su istakli za regenta husitskog pana Đorđa Pođebradskog. 1452 g. on je zauzeo poslednje taboritsko uporište — Tabor. U to je doba razbijeni taboritski pokret izgubio svoj raniji revolucionarni karakter. Deo taborita prišao je kalikstincima. Ostali su stvorili zajednicu takozvane češke braće, koja su propovedala neprotivljenje zlu, nepotrebnost svake državne vlasti i ustanova. To učenje mirnog anarhizma jako se raširilo među osiromašenim zanatlijama i seljacima Zapadne Evrope.
Jačanje češkog plemstva. 1457 g. za kralja je izabran Đorđe Pođebradski. Izdajstvo kalikstinaca, njihovo uništavanje radnih slojeva grada i sela, koji su najdoslednije izražavali nacionalne interese Češke, doveli su do privrednog opadanja zemlje. Naročito je nastradalo gradsko zanatstvo. Sada je glavnu ulogu počelo da igra češko plemstvo, koje je izvuklo i najveću korist iz političke i crkvene autonomije Češke. U ruke panova dospela su ogromna crkvena imanja, zauzeta u doba husitskih ratova. Oni su stekli i znatan deo kraljevskih imanja. Značaj se gradova smanjuje i, dok su oni dotada igrali relativno drugostepenu ulogu u političkom životu, posebno na saborima, sada su oni u njima potpuno lišeni svakog učešća.
Ali, naročito je stradalo seljaštvo, koje je činilo osnovne kadrove taborita. Posle konačnog poraza taborita znatan deo seljaka je kažnjen, a zemlje su im oduzimane. Plemstvo, koristeći se svojim političkim privilegijama i poraslim socijalnim uticajem, počelo je da pojačava pretvaranje seljaka u kmetove. 1487 g. sabor je izdao uredbu po kojoj je seljacima bilo zabranjeno da se žale sudu na svoje gospodare. 1499 g. novom je uredbom propisano seljacima koji su otišli u gradove i živeli u njima da se vrate na vršenje kuluka i dažbina. To je istovremeno bio udarac i po seljacima i po gradovima, koji su usled toga bili lišeni znatnog dela radne snage, koja je uglavnom crpena sa sela. Posebnom poveljom panovi su sebi obezbedili većinu najviših dužnosti u državi.
Posle Đorđa Pođebradskog češki su presto osporavali jedan drugom ugarski kralj Matija Korvin (eksponent katolika) i poljski kralj Vladislav Jagelonac (eksponent kalikstinaca). Najzad se, 1478 g., učvrstila na češkom prestolu dinastija Jagelonaca i držala ga do 1526 g., kada je taj presto pripao austriskim Habzburgovcima.
I. Klasici marksizma. Marks, Hronološki izvodi, t. I (»Arhiv Marksa i Engelsa«, t. V, str. 60—61, 74, 77, 95—97, 104—105, 284—290, 294, 297—300) i t. II (»Arhiv Marksa i Engelsa«, t. VI, str. 4—5, 33—34, 75—81, 141—153, 155—166, 210—220, 224—244, 246—248, 363—366, 376, 393). — Marks i Engels, Revolucionarna borba u Mađarskoj, Dela, t. VII. — Marks i Engels, Prepiska, Pisma od 5 i 7 marta 1856 g., Dela, t. XXII. — Engels, Seljački rat u Nemačkoj, Dela, t. VIII.
II. Izvori. Hrestomatija za istoriju Srednjeg veka, ured. Gracijanskog i Skaokina, t. II, deo I, 1938, str. 118—129. — Poslanice magistra Jana Husa, Moskva 1903.
III. Studije. Priručnici. Lavis i Rambo, Opšta istorija od IV veka, 1897, t. II, str. 679—709, t. III, str. 675—717, 732—742. — Ljubavski, Istorija Zapadnih Slovena, Moskva 1918. — Tomek, Istorija Češke kraljevine, Petrograd 1868. — Pregled češke istorije, Petrograd 1915. — Hilferding, Pregled češke istorije, Dela, t. I, izd. 2, 1893. — Jasinski, Pad zemskog uređenja u češkoj državi (X—HIII veka), Kijev 1895. — Jasinski, Ogledi i studije iz socijalne i ekonomske istorije Češke u Srednjem veku, t. I, Jurjev 1901. — Flajšhans, Jan Hus, 1916. — Bilbasov, Čeh Jan Hus iz Husinca (Istoriske monografije, t. I), 1901. — Čitanka za istoriju Srednjeg veka, u red. Vinogradova, razna izdanja, t. III, § 63, 64; t. IV, § 74, 76.