Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 11
| ←< 10. glava | ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević |
12. glava >→ |
Nacionalna borba za slobodu. — Srbija.
Krajem XVIII veka, kada je kod Hrvata izumirao i politički i nacionalni život, počeo je kod Srba u hapsburškoj monarhiji veliki prosvetni pokret, koji je postavio temelje modernoj srpskoj književnosti i prosveti. Na čelu toga pokreta stajao je Dositej Obradović, koji je u svojim delima propovedao jedinstvo našega naroda, bez obzira na verske i pokrajinske razlike. Na toj je osnovici onda zasnovana moderna srpska književnost, koja je jednakom ljubavlju prigrlila ceo narod. Taj kulturni program i rad na ostvarenju ideje narodnog jedinstva, prihvatila je sa punom snagom odmah od početka nova slobodna srpska država, osnovana ustankom 1804 god.
U proleće 1804 god. digao se srpski narod u Beogradskom Pašaluku na oružje, da uništi dahiski režim, koji se zbog zuluma nije više mogao trpeti. Ali se taj ustanak uskoro razvio u borbu protiv turske carevine, a tokom vremena postao je od lokalnog ustanka veliki rat za oslobođenje celog naroda iz turskoga ropstva. Tako je počela i tako se razvijala ona velika divovska borba za slobodu srpskih seljaka u Šumadiji, bez spreme i sredstava, protiv cele turske carevine, borba koja je, sa neznatnim prekidima, trajala punih devet godina. Ali se kod srpskih ustanika, sasvim prirodno, ubrzo, još za vreme borbe, javila težnja, da oslobode i druge Srbe, van Beogradskog Pašaluka. Već u pesmi o početku ustanka na Turke, ističe Karađorđe želju, da pređe Drinu, „plemenitu među izmeđ Bosne i izmeđ Srbije" i nadu, da će „ponosnu Bosnu pohoditi". Ta misao, da se oslobodi celo srpsko pleme što je pod Turcima, živela je dakle u slobodnoj srpskoj državi od prvoga dana njenoga života, stalno i bez prekida. Naravno da se na ostvarenju te ideje, usled raznih nepovoljnih prilika, i spoljnjih i unutrašnjih, nije moglo uvek raditi, ili bar ne uvek podjednako i dosta intenzivno.
U samom početku ustanka glavna je briga ustanicima bila naravno da oslobode Beogradski Pašaluk i da sebi osiguraju život i egzistenciju. Ali su oni, već posle nekoliko godina, počeli prodirati i van granica Beogradskog Pašaluka, do Niša i do Sjenice, da oslobode i tamošnje Srbe. Srpski ustanici, koji su se latili oružja u prvi mah da izvojuju sebi slobodu, proširili su dakle, čim je izgledalo da je taj plan uspeo i da će ova namera biti ostvarena, svoj program, te su počeli borbu za oslobođenje i drugih srpskih zemalja, koje su ostale pod Turcima, sa namerom, da vremenom oslobode ropstva sve Srbe u Turskoj.
Ali ta prva srpska slobodna država, koja je već sasvim jasno obeležila svoj nacionalni program, radila na njegovom ostvarenju i delimice ga počela ostvarivati, nije bila dugoga veka. Već 1813 god. ona je u krvi ugušena, Srbi su savladani, a Turci su opet zavladali Karađorđevom Srbijom.
Kada je posle dve godine, u proleće 1815 god., Miloš Obrenović ponovo digao ustanak na Turke, uspeo je on istina da dobije neku avtonomiju, ali samo za Beogradski Pašaluk. Ta druga srpska država imala je odmah od početka svoga života da savlađuje, i unutra i spolja, toliko teškoća, da joj je nemoguće bilo intenzivno raditi na drugim zadatcima. Ali su pri svem tom, Srbi van njezinih granica, osobito Srbi u Turskoj, u toj, onda još poluslobodnoj Srbiji, odmah od početka gledali stožer, oko koga ne se vremenom okupiti sve srpske zemlje i ceo srpski narod. I Srbija je zaista u to doba, i ako još u povoju, već jasno pokazivala, da ima sve one elemente, koji su potrebni za stvaranje jedne snažne države, čiji ne glavni zadatak biti da, uz tešku borbu i velike žrtve, ujedini u jednu celinu sve delove svoga naroda.
Ali je za ostvarenje te ideje onda bilo još i suviše rano. S jedne strane, turska carevina nije bila još toliko istrošena, da bi je jedna mala i slaba država, kao što je bila Srbija u početku XIX veka, mogla nadvladati i uništiti. S druge strane, Srbija je imala da savlada još silne unutrašnje teškoće, pa tek onda da može pomišljati na dalje izvođenje svojih planova i ispunjenje svoga programa. Osim toga, Srbija je bila stvorena ustancima i borbom protiv Turske, i ona je bila u vazalnom odnosu prema Turskoj. Stoga je bilo prirodno, što je Srbija u to doba obratila svu pažnju na Tursku i na Srbe i druge hrišćanske narode pod Turcima, i što je smatrala, da je njen glavni zadatak, da oslobodi od Turaka sebe, pa onda druge Srbe u Turskoj.
Četiri stotine godina borbe s Turcima i robovanja pod njima, stvorilo je mentalitet, koji se samo u tom pravcu razvijao i kretao. Srbi na Balkanu bili su se svikli i uživili u ideju, da su srpskom narodu ne samo glavni, nego i jedini neprijatelj Turci, i da je borba protiv Turaka jedini zadatak Srbije i srpskoga naroda. Borba srpstva i hrišćanstva protiv Turaka, bila je deviza Srbije u početku XIX veka, to joj je bila glavna misao, koja je zanimala i svu obuzimala. Borbu protiv Turaka ona je smatrala za svoj glavni zadatak. Stoga u prvi mah Srbi u Srbiji nisu pomišljali na to, da ima i u drugim, hrišćanskim državama Srba, koji robuju i koje treba oslobađati.
Ali već i u to doba, daleko pre nego što se svršila borba za emancipaciju Srbije od Turske i od Turaka, počinje prodirati u narodnu svest u Srbiji uverenje, da je zadatak Srbije veći, no što se u početku mislilo, da je njen program širi, i da su njeni interesi opširniji.
Taku je promenu u pogledima izazvalo već samo stanje stvari i sam razvitak prilika, i političkih i kulturnih i nacionalnih. Ali su to uverenje i potrebu proširenja nacionalnog i državnog programa naglašavali i širili u Srbiji osobito obrazovani Srbi iz Austrije, koji su odmah u početku pokreta počeli dolaziti u Srbiju. Pod uticajem njihovog pričanja i njihovih informacija, utvrdila se kod Srba u Srbiji misao, da je zadatak i dužnost Srbije, da oslobodi ne samo Srbe koji su pod Turcima, nego i Srbe u hapsburškoj monarhiji, jer i oni žive u ropstvu, isto onako, kao i oni u Turskoj.
U koliko su njih više gonili i u koliko su oni sve više patili, u toliko su njihove misli i njihovi pogledi sve više upravljani na Srbiju. Srbiju su oni smatrali za stožer, oko koga će se vremenom okupiti sav srpski narod, ne samo onaj u Turskoj, nego i ovaj u hapsburškoj monarhiji. A time je i narod u Srbiji sve više utvrđivan u uverenju, da program za narodno oslobođenje u ujedinjenje mora obuhvatiti i Srbe u Austriji.
U to doba, kada se u Šumadiji, u dva krvava ustanka i dugom teškom borbom, stvara nova srpska država, i kad se ta država, pokraj svih unutrašnjih kriza i spoljnjih nevolja, sprema da ispuni svoj veliki i opširni zadatak, i da ostvari svoje nacionalne ideale, — hrvatski je narod u potpunoj apatiji. To doba je najcrnje i najgore u istoriji hrvatskoga naroda, možda u opšte, a svakako u modernoj hrvatskoj istoriji. Hrvatska kao država izvršila je bila 1790 god., kako kaže jedan hrvatski istorik, od svoje volje samoubistvo, a početkom XIX veka bili su Hrvati na skoku da izvrše samoubistvo i kao narod. Nacionalni život i narodna misao utrnula je bila sasvim. Nigde nije bilo nikakvog pokreta, nigde traga o narodnoj svesti. Sve je bilo utonulo u duboko mrtvilo. Izgledalo je da hrvatski narod umire polaganom strašnom smrću. Taj položaj i to stanje hrvatskog naroda baš u ovaj mah, bilo je u toliko opasnije, što je od kraja XVIII veka kod Mađara počeo neobično živ i intenzivan nacionalni pokret, koji je izazvao mađarsku nacionalnu imperijalističku politiku, i koji je odmah u početku postao opasan i po Hrvate i po sve druge narode u Ugarskoj.
Agresivna mađarska nacionalna politika prema Hrvatima i prema narodima u Ugarskoj javlja se prvi put, ali odmah sa elementarnom silinom, 1790 godine, kao što je istaknuto, baš na onom saboru, koji je primio predlog o dobrovoljnom podčinjenju Hrvata Mađarskoj. Istina, već se u taj mah javila i kod Hrvata neka reakcija protiv mađarske imperijalističke nacionalne politike, ali je to bilo više instiktivno opiranje traženjima, koja je u taj mah nemoguće bilo ispuniti, no svesni nacionalni otpor akciji, koja je očevidno išla za tim, da uguši narodnu svest i da ubije narod.
Ali baš u to doba, u vreme kada je, posle Napoleonovog doba, vladala u Austriji i svuda politička reakcija najgore vrste, u doba kada su se Mađari najenergičnije spremali na akciju za ostvarenje svojih šovinističkih ideala,— javio se u Hrvatskoj pokret, koji je oživio hrvatski narod, poveo ga novim putem, ulio mu nacionalnu svest i iz osnovice izmenio sve prilike i odnose u Hrvatskoj.