Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 5.24
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
>>→ |
Na stecištu dveju velikih reka, Save i Dunava, od kojih je jedna glavna prometna arterija Srednje Evrope; na podnožju planinskoga lanca, koji se sa Rudnika spušta u dunavsku dolinu i odatle, sa Kalemegdana, vlada širokom ravnicom ispred sebe, beogradsko mesto je bilo oduvek od velikog značaja. Razumljivo je stoga što je bilo i rano naseljeno, i to sigurno još u preistorisko doba. U neposrednoj blizini Beograda, u Vinči, postoji jedno veliko preistorisko nalazište, čiji najstariji nalasci (na kojima d-r Miloje Vasić sistematski radi čitav niz godina), potiču iz vremena prelaska kamenoga doba u bronzano. Avalski rudnici sa olovom i cinobaritom bili su eksploatisani već u bronzano doba i to, sudeći po broju nalazišta, u većoj meri. U ataru Ripnja, sela Popovića i Resnika utvrđeni su nesumnjivi ostaci preistoriske kulture, i oni pokazuju da je obim naselja bio veoma širok. U samom današnjem Beogradu nalasci iz preistoraskoga doba retki su, ali ih ima.
U četvrtom veku pre Hrista nagrnuli su na Balkansko Poluostrvo Kelti, koji su došli sa severa i severozapada. Jedan deo keltskih osvajača zadržao se u severnim oblastima Poluostrva, pa se tu ili izmešao sa starim ilirokim stanovništvom, kao na primer u Lici i Bosanskoj Krajini, ili se očuvao kao relativno čista etnička celina. Na području severne Srbije, na obe obale Morave, nastanilo se keltsko pleme Skordiska. Ono je na ušću Save, na bregu Kalemegdana, podiglo svoj grad, Singidunum, hoteći da iskoristi prirodnu nadmoćnost toga položaja. Na žalost, bližih podataka o samome gradu za to vreme nemamo nigde; prve određenije vesti dobijamo tek posle rimskoga zavojevanja.
Rimljani su mogli početi osvajanja u današnjoj Srbiji tek kad su imali u svojim rukama one pokrajine koje su sa juga ili sa zapada omogućavale dolazak do nje. Na jugu, god. 146. pre Hr., obrazovana je rimska pokrajina Maćedonija i naskoro posle toga razvijaju se rimske borbe sa Skordiscima, koji se behu spustili daleko na jug. Možda pre osvajanja sa juga današnju severnu Srbiju počeli su napadati Rimljani sa zapada. Postepenim nadiranjem Rimljani su sa Primorja išli sve dublje u unutrašnjost, i možda već oko god. 33. pre Hr. doprli do Dunava i Morave. Nesumnjivo je da je oko Hristova rođenja cela današnja Srbija bila u rimskoj vlasti. Rimljani su na ušću Save i u njegovoj blizini zatekli dva keltska grada Singidunum i Taurunum, današnji Zemun. Da je Singidunum bio svakako strateški važniji bilo je jasno na prvi pogled. Taurunum je imao velik privredni značaj, naročito kao stanica za dunavske lađe, koje su nosile hranu iz jedne plodne doline, i kao takav on se održao sve do naših dana; ali, nikad, ni u jednoj periodi istorije, on se nije istakao iznad Singidunuma.
Singidunski tabor razvijen je relativno dockan, pošto je dobio gradsko pravo tek posle cara Hadrijana (117.— 138.). Njegov vojnički značaj, prema tome, porastao je kada je dunavska linija postala glavna operaciona baza za dalje rimske akcije, za vreme velikih pothvata careva Trajana i Hadrijana. Četvrta Flavijeva legija, koju je oko god. 70. osnovao car Vespazijan, premeštena je na dunavsku granicu najdocnije god. 85., radi dunavskih ratova Domicijanovih. Ona je najpre bila smeštena u Viminacijumu (Kostocu), glavnom mestu dunavske Srbije, a oko god. 91. premeštena je u Singidunum. Spomenici te legije, sa nadgrobnim i zavetnim pločama, sa grobovima i oružjem, nalaze se ne samo na području samoga današnjega Beograda, nego i po svoj njegovoj okolini sve do Topčidera. Stanovništvo je u varoši bilo dosta mešano. Na jednom zavetnom zapisu ima imena i latinskoga i grčkoga i verovatno domaćega porekla, a samih natpisa ima latinskih i grčkih, ali prvih znatno više. Da je stanovništvo imalo izvestan kulturniji interes pokazuje među ostalim i to što se u gradu našlo i stihovanih natpisa, od kojih je jedan iz jednog kupatila. »Rimljani su (upozorava N. Vulić) imali običaj da sahranjuju svoje pokojnike ukraj puta. Verovatno je da je jedan put iz Singidunuma vodio preko Batal-džamije pored starog groblja i dalje Aleksandrovom ulicom. Jer na Batal-džamiji nađeni su olovni i kameni sarkofazi, a u Aleksandrovoj ulici nekoliko grobnica«.
Značaj Singidunuma porastao je još više od onog doba kada je car Aurelijan, god. 271., iz strateških razloga napustio Dakiju i kao državnu granicu uzeo uglavnom reku Dunav. Car je izvršio i novu administrativno-vojničku podelu dotadanjih rimskih oblasti na desnoj obali Dunava. Tom prilikom Gornja Mezija dobija nove granice i jedna od njenih glavnih severozapadnih tačaka postaje Singidunum. U to vreme on je podignut na stepen kolonije; kao takav pominje se prvi put god. 287. Taj povećani značaj vidi se i po tome što je on god. 366. zborno mesto jednoga arijanskoga sabora i sedište jednoga hrišćanskoga arijanskoga episkopa. Čak jedan car, Jovijan, rođen 331., potiče iz ovoga grada.
Hrišćanska opština singidunska bila je već početkom IV veka dosta jaka. Da su joj sledbenici bili čvrsti u svojoj veri svedoči najbolje čitav niz mučenika u vreme progona. U IV veku tu je bio veoma aktivan arijanski episkop Urzacije; savremenik svoga slavnoga savernika, gotskoga episkopa Vulfile, koji je za balkanske arijevske Gote dao prevod Novoga zaveta na gotskome jeziku.
Teška vremena za Singidunum i za sve stanovništvo oko Dunava nastadoše sredinom V veka, kada se na toj liniji pojaviše Huni. Dunavske tvrđave imale su da izdrže prve napade i da otada pa sve do sredine VII veka budu stalno na udarcu varvarskim gomilama, koje su kuljale iz Azije i sa istoka Evrope u dunavsku kotlinu i u balkanske oblasti. Gradovi Sirmium (Srem, Mitrovica), Singidunum, Viminacium i drugi sačinjavali su prvu liniju glavnih i prema tom najugroženijih tvrđava. Njihovi gospodari menjaju se nekoliko puta, i to uvek uz vrlo opasne borbe; stanovništvo živi u večitom strahu i propada fizički i materijalno; sva ta mesta u to vreme sve više liče na vojničke tabore.
U borbama između Vizantije i Huna, god. 441.—443., pali su pod Hune svi važniji gradovi dunavske linije, pa i Singidunum. Posle propasti Atiline grad je oslobođen, (da ponovo, krajem V veka, dođe pod Sarmate. Kada je Teodorih, vođ Istočnih Gota, porazio Sarmate i grad povratio carevoj vlasti, naselio je tu car Anastazije germansko pleme Herula, da čuva granicu. Novi graničari nisu ipak mogli da uštede gradu neke neprilike koje su mu stvarali Gepidi, susedi preko Dunava i pljačkaši po tradiciji.
Od treće desetine VI veka počinju sve češći upadi Slovena u vizantiske pokrajine. Da bi na neki način ipak osigurao tranicu, car Justinijan podiže čitav niz tvrđava i obnavlja sva važnija stara mesta. Među njima je, prirodno, bio i Singidunum. Od sredine VI veka pojavljuju se na dunavskoj liniji Obri, agresivno hunsko pleme, koje brzo osvaja panonsku dolinu i ugrožava naročito dva glavna mesta na severnoj granici Vizantije, Sirmium i Singidunum. Oni prave u. veliki most na Savi, negde između ta dva mesta, ali nedaleko od Singidunuma. Iz vremena obarsko-vizantiskih borbi imamo dosta podataka o gradu singidunskom i njegovom stanovništvu. Zna se da su građani, kao svi ljudi na granici, živeli u velikom strahu, ali ipak ne uvek i dovoljno oprezno. Bavili su se i zemljoradnjom. Jedan izveštač izrično kazuje kako su Obri jedne godine, verovatno 584., iznenada napali grad i zatekli stanovništvo pri poljskim radovima. U gradu je bilo inače dosta bogatstva; bar su Obri bili zadovoljni ugrabljenim plenom. Jedne godine, među drugim plenom, oni su dobili iz grada i jedan zlatan sto i neku verovatno skupocenu haljinu. U tim borbama grad je stradao ne samo materijalno; posle god. 602. o njemu se zadugo gubi svaki pomen. Biće sigurno da su ga Obri zauzeli i znatno oštetili.
Tek u IX veku javljaju se nove vesti o singidunskome gradu. Ali, on više nema staro keltsko ime, nego novo, slovensko: Бѣлградь —Beograd, koje ostaje posle i u svima tuđim nazivima: kod papa Alba Bulgarica i Alba Greca, u Nemaca Wizzenburch, u Mađara Nandor alba. Tada su Beograd i severoistočnu Srbiju držali Bugari, koji su u to vreme i malo docnije bili na vrhuncu svoje moći. Tu, u Beogradu, oni su prihvatili jedan deo učenika Ćirila i Metodija, koji su bežali iz Panonije i Moravske od progona nemačkih sveštenika. Beograd se već bio prilično razvio; pored jednoga bugarskoga namesnika tu se, u drugoj polovini IX veka, nalazio i episkop. Oblast tog episkopa bila je uglavnom u Mačvi i Podrinju do Rudnika, a na istoku jedva da je prelazila liniju Avala—Kosmaj. Tako bar verovatno izlazi iz povelje cara Vasilija II iz god. 1020., kada je određivao eparhije koje pripadaju ohridskoj arhiepiskopiji. Prema izveštaju Konstantina Porfirogenita, u X veku još se nalazilo u Beogradu nešto tragova starih rimskih građevina; tako se naročito pominje jedna kula Konstantina Velikoga.
Od XI veka Dunav postaje granična reka između Vizantije i Mađarske i stoga Beograd i Braničevo dobivaju naročit značaj kao glavna mesta i utvrde na državnoj međi. Prema Beogradu Mađari su sa planom utvrđivali Zemun. Za vreme prvoga krstaškog pohoda, god. 1096., Zemun je grdno postradao od krstaša, nešto krivicom svojih na plen gotovih građana, a nešto zbog nedisciplinovanosti krstaških četa. Opamećeni zemunskom nesrećom, Beograđani su bili ovoga puta oprezniji i prošli su nešto bolje. Beograd je više stradao tokom XII veka, kad su započeli ratovi između Vizantije i ojačale Mađarske, koja je težila da se učvrsti na Balkanu. God. 1124. mađarski kralj Stevan II, osvojivši Beograd, srušio je njegove bedeme i sa tim materijalom podizao i utvrđivao Zemun. Car Manojlo uspeo je da obnovi grad delomice tim istim materijalom tek trideset godina docnije. Od toga vremena Beograd se uopšte počinje da diže. Jedan istočni putnik, Idrizi, opisuje ga, oko god. 1153., kao varoš cvatuću i dobro naseljenu. Ima i drugih vesti koje govore o napretku grada. Ovo dizanje Beograda bilo je dobrim delom na štetu Zemuna. Ratovanje je u to vreme završeno pobedom Vizantije; sam car Manojlo god. 1164. lično je naredio da se juriša na zemunski grad i da se, kad je bio pokoren, unizi na očigled Beogradu.
Posle smrti cara Manojla udruženi Mađari i Srbi, koje je vodio Stevan Nemanja, počeše energičnu ofanzivu protiv Grka. Među prvim gradovima koje je carevina izgubila bio je Beograd. Mađari su mrsku tvrđavu na granici opustošili i znatno oštetili. Kada su god. 1189. stigli do Beograda delovi krstaških četa cara Fridriha Barbarose našli su grad upola razoren. Vizantiski car Isak uspeo je da Beograd povrati Vizantiji za izvesno vreme i god. 1190. lično je došao u nj, da učvrsti mir i veze sa susednim Mađarima. Ali, kada je, posle četrnaest godina, 1204., srušeno Vizantisko, a osnovano Latinsko Carstvo u Carigradu, Beograd je za uvek ostao izgubljen za grčku vlast. Već pre toga datuma on je pao u mađarske ruke i ostao u njihovoj vlasti, sa kraćim prekidima, kada su ga držali ponovo Bugari, sve do pred kraj XIII veka.
Srbi su dobili Beograd tek 1284. godine. Ustupio ga je mađarski kralj Ladislav IV svome zetu, kralju Dragutinu, kao vazalu, pošto je ovaj napustio presto u Raškoj. Kralj Dragutin je napravio Beograd svojom prestonicom. U tome slavnome gradu, kako veli savremeni književni episkop Danilo, nalazila se u velikoj sabornoj mitropolitskoj crkvi jedna čudotvorna slika Bogorodičina. Po Dragutinovoj smrti († god. 1316.) kralj Milutin je, zbacivši svoga bratića Vladislava, uzeo sam Dragutinovu oblast, ali je nije mogao svu zadržati. God. 1319. uzeli su Mađari Beograd i zapalili ga, pa ga potom i zadržali. Verovatno je da ga je jedno vreme, posle Milutinove smrti, držao Dragutinov sin Vladislav, koji je, pomagan od Mađara, iz severne Srbije pokušavao da se dočepa prestola u Raškoj. Za Dušanova vremena vodile su se u nekoliko mahova borbe sa Mađarima za posed Mačve i Beograda. U tome kraju Dušan je, uglavnom, bivao više u defanzivi i Mađari su, zahvaljujući naročito energiji svoga najznamenitijega vladara, Lajoša Velikoga, uspeli da se održe na desnoj strani Save i Dunava, izuzimajući jedno kratko vreme na kraju Dušanove vlade. Po carevoj smrti, Mađari su iskoristili slabost Dušanova naslednika i srpske unutarnje krize i učvrstili su se u severnoj Srbiji. Od god. 1359. Beograd je bio ponovo u njihovoj vlasti, i oni su ga održali, sa privremenim neuspesima, i za vreme opasnih kriza po Lajoševoj smrti.
Srbi su dobili Beograd ponovo na početku XV veka, kada se despot Stevan, posle turskoga poraza kod Angore (god. 1402.), rešio da izmeni svoju dotadanju politiku i da prizna mađarsku vrhovnu vlast. Biograf despotov, učeni Konstantin Filozof, slikovito opisuje Beograd u to vreme kao glavni grad pokosovske Srbije. Varoš je bila dobro naseljena, puna zgrada, sa mnogo prometa. Sav grad bio je opasan rovovima i imao je dvostruke bedeme. Sa severne strane beše pristanište za privatne lađe, a nešto dalje za državne. Despotov dvor imao je pred sobom »veliku kulu, sličnu samom domu Davidovu«, podignutu na naročito izabranu mestu, pažljivo građenu i sa posebnim rovom. Kada se pređe ta kula, ulazilo se u riznice. Između te i druge kule nalazio se visok stup (pirg), koji se vidi »kao neko vanredno čudo sa svih dalekih predela«, i koji je, verovatno, služio kao osmatračnica. Na zapadnoj strani nalazio se i despotov dom. Iz tih kula i dvorova despot je mogao sići do pristaništa »kao tajnim putem«. Gornji grad imao je na četiri strane vrata, a peta su vodila u unutarnji grad. Vrata prema istoku i jugu imala su kule i mostove na lancima; na zapad su vodila mala vrata, isto sa mostom; a na severnoj strani mala su vrata vodila u donji grad prema vodi. I vrata što su vodila u kule imala su rov i most na lancima. Crkva velika bila je na istočnoj strani grada, posvećena Uspeniju Bogorodičinome, sa raznim lepim sadovima. Tu je bilo i sedište mitropolita sa njegovim dvorom. Despot je podigao i jednu crkvu za sahranjivanje episkopa; zatim bolnicu za strance i u njoj crkvu Sv. Nikole. Da bi podigao Beograd despot ga, po običaju mađarskih kraljeva, napravi slobodnim gradom i njegove trgovce oslobodi carine, pa izradi uz to i povlastice od mađarskoga kralja i susednih lokalnih vlasti. Usled svega toga Beograd doista procveta i posta varoš velikoga značaja.
Po despotovoj smrti († god. 1427.), Beograd je, prema ranijem ugovoru, morao biti vraćen Mađarima. Prema opisu Bertrandona de la Brokijera, koji je prošao Srbijom na svom putu 1432.— 1433. godine, Beograd je pravio lep utisak. Na spoju dvaju reka grad se nalazi na visini i sa tri strane teško je dostupan, na četvrtoj, »prema zemlji«, pristup do rovova vrlo je lak. Sa te strane ima srpsko selo, od grada »u daljini jednog strelometa«, »od reke Dunava do reke Save«. »Ovo mesto je veoma lepo i jako« izrično naglašava Brokijer. Od njegovih pet utvrđenja tri su na visu, a dva kod vode. »I jedno od donjih utvrđeno je protiv drugoga donjet, u kojem se nalazi malo pristanište za 15 ili 20 galija za čuvanje dve kule vezane lancem«. U gradu je bilo mesta za pet do šest hiljada konjanika. U sam grad Srbi nisu imali pristupa, sem u jednu od donjih tvrđava na Savi, i to stoga što je despot Đurađ vodio politiku tako da se ne zameri ni Turcima ni Mađarima, pa mu nisu mnogo verovali ni jedni ni drugi. Da bi u Beogradu što više pojačao mađarski elemenat, pozivao je kralj Sigismund mađarske varoške opštine da tamo upućuju svoje ljude, naročito zanatlije. Dubrovačka trgovačka kolonija postojala je u Beogradu još od ranije, koristeći se povlasticama despota Stevana i svojih mađarskih vrhovnih gospodara.
Nagli razvoj Beograda ometala su turska osvajanja. Aktivni sultan Murat II hteo je da preseče sve veze između Srbije i Mađarske i hteo je što pre da se dočepa Beograda. Napad turski na nj, izveden god. 1440., sa kopna i sa Dunava, nije imao uspeha, isto kao ni šestomesečna uporna opsada. Napuštajući grad, sultan je ipak poručio Mađarima: neka im se kralj ne vara, jer »Turci moraju dobiti Beograd, i oni će ga dobiti pre ili posle«. Kada je na turski presto došao Mehmed II, osvajač Carigrada, turska ekspanzija uzela je neslućene razmere. Pod njegovim udarcima palo je definitivno nekoliko starih država, a među njima i oslabela despotovina. Beograd su Mađari držali sa velikom odlučnošću. Kada je velika turska vojska god. 1456. pošla na nj, odbranu grada organizovao je Mihajlo Silađi (Svilojević), a odmah se za akciju spremio i najsilniji čovek tadanje Ugarske, njen glavni vojskovođ Janko Hunjadi. Protiv Beograda sultan je upotrebio za ono doba ogromnu artiljeriju i velike opsadne mašine za bacanje kamena. Vojsku je pratilo i na 200 lađa, koje su presecale vezu sa Ugarskom i pomagale vojne operacije sa reka. Silnu armiju vodio je sam sultan. U otsudne časove stiže u pomoć Beogradu vojska krstaša, koje je vodio Hunjadi, a oduševljavao sv. Ivan Kapistran. Hrišćanska flota, nošena maticom Dunava, probila je 14. jula red turskih lađa i, pomognuta od beogradskih, većinom srpskih, šajkaša pobedila je tursku flotu u ogorčenoj i dugoj borbi. Posle sedam dana izveli su Turci glavni juriš na Beograd. Varoš je još istoga dana pala u njihove ruke, a jedan deo janičara beše prodro i u sam grad. Noćnim jurišem odbiju branioci napadače iz grada, a sutradan povrate i samu varoš i juriše na turska utvrđenja. Turci su spasli svoj tabor, ali su odmah posle toga počeli otstupanje sa ranjenim sultanom. Ova hrišćanska pobeda pronela je glas Beograda kroz zapadnu i srednju Evropu; sa tim u vezi Beograd je oglašavan kao »ključ Ugarske« i »prvi bedem« hrišćanske Evrope. Međutim, ova pobeda je gradu donela i velikih nevolja. Sem toga što je varoš stradala od bombardovanja, u njoj se, zbog mnogih leševa, rđave vode i nehigijenskih prilika pojavilo i nekoliko opasnih zaraza. Najstrašnija je bila kuga. Od nje pomre mnogo naroda i oba slavna branitelja Beograda, Hunjadi i Kapistran. Posle toga dođoše na red i lična obračunavanja. Na očigled mađarskoga kralja ubijen je u Beogradu od Hunjadijeve stranke kraljev ujak, a zet despota Đurđa, grof Ulrih Celjski, 9. novembra god. 1456., što, naravno, dade povoda novim krizama.
U to vreme češće se pominje grad Žrnov, koji su Turci zvali Havala i Avala. Priča se da su ga Turci sagradili posle prvog osvojenja Srbije, god. 1442., da bi odatle mogli pratiti kretanja iz Beograda. Od god. 1458. grad je stalno u turskim rukama. Odatle oni ne samo stražare prema Beogradu, nego prave i česte ispade ometajući promet sa gradom. Jedan napad erdeljskoga vojvode Jovana Zapolje na taj grad odbijen je god. 1515. sa znatnim mađarskim gubicima.
Beograd se držao nekih šezdeset godina posle propasti Srbije. Poneseni svojim uspesima, iskorišćavajući pometenost i sitničarstvo u srednjoevropskim hrišćanskim redovima, Turci su god. 1521. nasrnuli ponovo na Beograd i zauzeli ga 28. avgusta. Osvojivši ga, Turci su jedan deo njegova pravoslavnoga stanovništva silom iselili i uputili u Carigrad. Tamo je osnovana između Zlatnih n Silivriskih Vrata nova Beligrad-mahala, u kojoj su se nastanili novi naseljenici. Oni su poneli se sobom iz Beograda i čuvenu, od Danila pominjanu, Bogorodičinu ikonu, mošti sv. Petke i još neke druge svetinje. Od beogradskih iseljenika podignuto je i selo Beograd iza Bujukdera. Stanovnici toga naselja bili su oslobođeni od plaćanja poreza pod uslovom da se brinu s pijaćoj vodi za varoš i za bosforoka sela. »Osim istoga imena (veli St. Novaković) ništa drugo ne opominje na poreklo i na postanje ovoga sela«. U Beligrad-mahali podigli su iseljenici. po sećanju na svoju staru crkvu, novi hram Uspeniju Sv. Bogorodice. U tome hramu nalazila se, a možda postoji još i sada, jedna ikona sv. Nikole sa slovenskim natpisom.
Po osvojenju Beograda Turci su odmah pregli da pojačaju njegova utvrđenja. Trebalo im je da Beograd bude važna operaciona baza za dalje akcije, a po potrebi i tvrđava, koja bi zaustavljala put neprijatelju. U nj je odmah, istina za kratko vreme, premešteno sedište sandžak-bega, koje se dotle nalazilo u Smederevu. Ta »biser-tvrđava«, kako je zove turski putopisac Evlija Čelebija, imala je »devet platna zidova«. Na uglovima je imala 116 kula, a u zidovima 5060 proreza za puške. U donjoj tvrđavi nalazilo se u XVII veku 400 kuća i 5 džamija, a pored toga jedno kupatilo i kovnica. U gornjem gradu je bilo samo 200 kuća. Sa ugla Sahat-kule i kapije silazilo se »kroz donju čaršiju i kazandžiske ulice u donju tvrđavu«, a sa iste kapije dolazilo se i na Savu. U tome gradu nalazila se džamija cara Sulejmana, »pokrivena plavim olovom, veoma lepa, sa jednim tako vitkim minaretom kao da je činima sagrađeno«. Pričaju da se neimar te džamije, Sinan, naročito hvalio svojim delom: »Neka drugi sagrade tako vitko munare, ako mogu, i od drveta«. Ispred tvrđave bio je At-pazar, trg za konje, verovatno današnji mali Kalemegdan. Jedno od najtvrđih utvrđenja beše zapadno, unutarnje, zvano Narin, kvadratno, sa dvostrukim rovom i zidano od najtvrđega kamena. Tu je bio za vreme opsade ieprocenjivi bunar; inače u gradu se nalazila i jedna česma. Pred Narinom i njegovom dvostrukom gvozdenom kapijom stojao je most na lanicima. »Običaj je da se svakoga jutra, pri spuštanju ovoga mosta, drži molitva za sultana Sulejmana i zakolje po jedan ovan, koji se vojnicima podeli«. Narinsko utvrđenje branilo je pet jakih okruglih kula. Sem toga, postojalo je još pet kula, među kojima se Nebojša pominje kao »velika«. Na njoj se nalazilo i zvono za uzbunu. Zanimljivo je da je Nebojša bila u narodu najpoznatija; A. Vrančić sa svoga puta iz god. 1553. izrično kazuje da nju »narod najviše spominje«.
Inače, tuđi pisci i putnici XVI i XVII veka nisu nalazili da je beogradska tvrđava prvoklasno opremljena. Pomenuti Vrančić, na primer, nalazi, da »tvrđava nit je velika, nit je znamenita građevina«. Drugi, kao Pigafeta, god. 1567., nalaze da su »zidine tvrđave vrlo dobre«, ali da jarak kojim su opasane »nije dosta utvrđen«.
Sama varoš činila je lep utisak. Grupisana oko Kalemegdana, sa dve široke reke, sa puno bašta i zelenila, iz kojeg su se dizala vita minareta, i sa bogatom šumom u pozadini, bila je živopisna. Putnici, kao Beneti iz god. 1688., hvale čak i lepe ulice Beograda, »duge, široke i prave«. Drugi jedan, Morozini, nalazi da su kuće »mnogo komodne«, ali da vazduh nije u gradu dobar zbog baruština koje čine njegove reke. Varoš je bila puna džamija; Moroziki ih god. 1675. pominje 34, a po Evliji Čelebiji bilo ih je mnogo više. Hvalila se najviše džamija Mehmed-pašina, podignuta god. 1547. Od drugih zgrada turskoga vremena isticao se karavan-seraj sa bezistanom Mehmed-paše Sokolovića, velika zgrada na dva sprata, sa 160 odžaklija. Za taj svoj bezistan priča se da je Sokolović dao srušiti tri crkve i sinagogu. U čaršiji, navodi Čelebija, bilo je 3700 dućana. Varoš je imala sedam javnih kupatila i mnogo privatnih, po kućama.
Sem muslimana u Beogradu je, izvan tvrđave, živelo i radilo mnogo Srba, Jermena i Jevreja. Dubrovačka kolonija bila je velika, a glavne radnje njenih trgovaca nalazile su se u današnjoj ulici Kralja Petra, koja se sve do god. 1904. zvala Dubrovačkom. U Beogradu je Dubrovčanin Trojan Gundulić preuzeo štampariju kneza Radiše Dmitrovića i štampao u njoj god. 1552. jedno evanđelje. Dubrovčani su bili povlašćeni trgovci, i u Beogradu im nije išlo loše; ali, tužili su se da im se prave smetnje u verskim stvarima. Jedan putnik zabeležio je da se njihova crkva nalazi »skrivena pod zemljom«, iz straha od turskih progona. Nema sumnje, Turci nisu bili uvek predusretljivi prema inovercima, ali, nije tačan navod kako im nisu dozvoljavali da vrše bogosluženje u svojim hramovma. U Beogradu je, zna se, pod Turcima postojao jedan aktivan franjevački manastir, a i pravoslavni su imali svoju crkvu Sv. Arhangela Mihaila. Uostalom, lep dokaz o toleranciji je i postojanje pomenute Trojanove štamparije. U izvesnim prilikama, zbog ratova sa hrišćanima, kada bi borbe dobile i verski karakter, događale su se, prirodno, i mnoge surovosti i nasilja. Takvo je, primera radi, spaljivanje tela sv. Save na Vračaru.
Opadanje Beograda počinje sa opadanjem turske sile u Srednjoj Evropi. Kada su Turci god. 1683. bili potisnuti od Beča i kada je posle toga počelo njihovo naglo povlačenje iz Mađarske, Beograd je, posle više od dvesta godina, postao ponovo mesto borbi. Za vreme austriskoga prodiranja na kraju XVII veka Beograd je jedno vreme (od septembra god. 1688. do oktobra god. 1690.) došao pod vlast ćesarevaca. Tu se god. 1690. zadržao veliki zbeg Srba, sa patrijarhom Arsenijem III Crnojevićem. Posle Karlovačkoga mira, god. 1699. Beograd je postao glavna pogranična tvrđava Turske prema Austriji i predmet čestih napada. U XVIII veku oko njega se nekoliko puta vode glavne borbe. Avgusta god. 1717., posle jedne sjajne pobede nad Turcima, ušao je u Beograd austriski zapovednik, princ Evgen Savojski. Austrijanci su držali grad sve do god. 1740. godine, odnosno do svog poraza u Srbiji tokom rata od god. 1737. do god. 1739. Za to vreme Austrijanci su živo radili da učvrste svoju vlast u Srbiji i da specijalno od Beograda naprave snažnu bazu za sve buduće akcije bilo u napadu bilo u odbrani.
Od god. 1723. do god. 1736. beogradska tvrđava je sva obnovljena, većim delom podignuta po sasvim novim planovima, i udešena kao tvrđava apsolutne vrednosti. Planove je izradio, u sporazumu sa princom Evgenom, Švajcarac Nikola Doksat, čuven kao majstor u tome poslu, a po sistemu maršala Vobana »onako kako su onda građeni svi čuveniji gradovi u Francuskoj, u Nemačkoj i u Austriji«. Pored samoga grada, koji su Austrijanci sasvim preudesili, utvrđena je i regulisana i sama varoš. »Bastionisani front sa šančevima i bedemima (izlaže T. Stefanović-Vilovski) počinjao je na Savi, a svršavao je na Dunavu ... Dole na Savi, otprilike tamo gde je sada carinarnica, stojala je takozvana Petrovaradinska kapija, koja je održavala vezu sa pontonskom ćuprijom. Ova ćuprija, koja je bila najpre privremena, pa je tek docnije građena od solidnijeg materijala, posredovala je saobraćaj između Beograda i Zemuna. Otuda je fortifikaciona linija išla na Šabačku kapiju, koja je bila dole na Savi, a odavde preko docnije Varoš-kapije sadanjim Topličinim i Obilićevim vencem ka Stambol-kapiji, pred spomenikom kneza Mihaila pa, dalje u pravcu Pozorišne ulice, do Vidin-kapije, kojoj su cesarevci nadenuli ime Kaiserthor, išla je fortifikaciona linija koso ka današnjoj Jaliji i svršavala se u dunavskoj dolini kod Temišvarske kapije, kroz koju je vodio put u Višnjicu«. Izvan utvrda nalazila se Srpska varoš, koja je hvatala od Savamalske ulice do topčiderskoga druma. Od palilulske pijace do Trkališta »bila je nemačka naseobina Karlstal, koja je krštena imenom carevim, a koju su naselili većim delom došljaci iz nemačkoga Pfalca«. Između srpskoga i nemačkoga naselja nalazila se samo jedna bolnica. Prema Dunavu, pored Vidin-kapije do višnjičkoga puta, bila je Nemačka varoš, »u kojoj su stanovali isključivo nemački stanovnici koji su imali naročitu opštinu sa naročitim magistratom i kmetom na čelu«. God. 1729. izdana je naredba »da se pokraj grada i pored Dunava podigne esplanada za šetnju i da kuće na esplanadi ne smeju biti više od jednoga kata, kako svojom visinom ne bi zaklanjale izgled ostalim kućama«. Na mestu gde je današnja saborna crkva nalazila se stara pravoslavna crkva, koju su počeli zidati god. 1726. U Beogradu je, za vreme austriske okupacije, bilo šest katoličkih crkava i jedna latinska škola. Od god. 1726. nalazio se u gradu i katolički episkop, čija je rezidencija inače bila određena u Smederevu. Iz toga vremena je sve do danas ostao na Dorćolu trag staroga guvernerova doma, koji se zove »Pirinčana«, po dvoru princa Aleksandra Virtemberškoga, pretsednika administracije u Srbiji od god. 1720. do god. 1733. U jednoj pesmi iz toga vremena pominje se prinčev dvor ovako:
Kamo dvori lepo molovati,
Iznutra i izvan ispisati?
Plemeniti dvori principovi,
Koji jesu sada vezirovi.
Koliko je u gocini dana
Toliko je na njima okana!
Pred svoj odlazak iz Beograda Austrijanci su po ugovoru o miru porušili spoljna varoška utvrđenja i time znatno izmenili izgled grada. Sam grad ostao je uglavnom neizmenjen bitno sve do pre nekoliko godina, kada je počela nova, ne uvek i uspela, obnova njegova.
Treće osvajanje Beograda od strane Austrijanaca bilo je za vreme Kočine Krajine. Polažući mnogo na to da grad i tvrđavu dobiju u svoje ruke, Austrijanci su god. 1787. bezuspešno pokušavali da ga osvoje prepadom i pre same objave rata. Posle su ga uzeli, nakon raznih obrta sreće, tek u oktobru god. 1789., da ga definitivno vrate Turskoj po odredbi Svištovskoga mira (god. 1791.). Zbog tih ratova grad je, prirodno, stradao mnogo, stanovništvo se sklanjalo, a trgovina i promet opali su u velikoj meri. U to vreme Beograd je dobio potpuno karakter tvrđavne varoši, u kojoj je prevlađivala vojska i njeni interesi. Građansko stanovništvo podnosi velike terete i ima mnogo nezgoda sa vojničkim licima, koja nemaju, u doba opštega opadanja Turske, dovoljno discipline, ponosa i za normalan trgovački život bezuslovno potrebnih obzira. Turska varoš i grad već od XVII veka važe kao neuredni i prljavi, a od druge polovine XVIII veka to opadanje postaje sve brže.
Na Beograd su srpski ustanici pod Karađorđem krenuli već odmah s proleća god. 1804.; ali, tada ga nisu mogli zauzeti. Ozbiljne pripreme da se zauzme glavni grad Beogradskoga pašaluka počele su tek god. 1806. U maju mesecu te godine vodile su se oštre čarke oko grada, koji su čuvale jake srpske čete, da bi sprečile dovoz hrane i prilazak kakve pomoći. Glavni napad na grad izveden je, međutim, tek u jesen. Uoči dana Sv. Andrije prodrli su Srbi kroz savsku i Stambol-kapiju i 30. novembra zauzeli celu beogradsku varoš. Glavni vođ na Stambol-kapiji (blizu današnjega »Ruskoga cara«), Vasa Čarapić, bio je tom prilikom teško ranjen i umro je posle kratkog vremena. Turci su se povukli u sam grad; ali, uskoro su bili prisiljeni na predaju. Treći dan Božića, 27. decembra, ušla je srpska vojska u beogradsku tvrđavu kao potpun pobednik. Beograd su Srbi držali sve do katastrofe god. 1813. U drugom ustanku od god. 1815. Beograd je ostavljen na miru. Knez Miloš nije želeo da osvajanjem vezirskoga grada vređa osetljivost Turske. Ali, naseljavanje srpskoga elementa u grad počelo je odmah, pošto se videlo da je knez Miloš našao načina da se trajnije sporazume sa Turcima.
Knez Miloš je sa planom išao za tim da Beogradu u što kraćem vremenu da srpski i hrišćanski karakter. U današnju Palilulu doveo je naseljenike iz niškoga i leskovačkoga kraja, a Savamalu je prosto digao. On je dopustio da se probije šanac, koji je postojao oko varoiš od Save do Dunava; iselio je odatle sve one koji su tamo bili stvorili neku vrstu Jatagan mahale; on je, pošto je sve ostatke bednih starijih naselja sravnio sa zemljom, izdao naredbu da se u taj kraj nasele viši činovnici i bolji trgovci. Tu je knez naredio da se podignu i sva važnija državna zdanja. Knez se bio čak rešio da tu podigne i svoj dvor. Staro ministarstvo finansija imalo je prvobitno da bude knežev konak. Staro beogradsko varoš-ko groblje, koje se nalazilo ranije u današnjoj Brankovoj ulici, prestalo je da se upotrebljava, pošto je knez god. 1832. podigao crkvu Sv. Marka i odredio da se groblje tamo prenese.
Već od tridesetih godina javile su se težnje da se u Beograd prenese kneževsko sedište. Knez Miloš je dotle živeo obično u Kragujevcu, u srcu Šumadije, nemajući vere u Beograd, gde se nalazio turski vezir u tvrdome gradu, okružen vojskom i topovima. Po Miloševom odlasku iz Srbije, knez Mihailo i posle knez Aleksandar sve su češće i stalnije u Beogradu, gde se nalaze i pretstavnici velikih sila. Varoš je sve više postajala srpska, a vezir i Turci držali su se samo grada.
Četrdesetih godina XIX veka na mestu današnjega Zelenoga venca bila je jedna velika bara. Gazda jedne mehane, koja se nalazila na kraju te bare, snabdevao je svoju radnju pivom tako što je burad u jednom malom čunu prevozio sa jednog kraja na drugi. Godine 1853. počeli su tu zidati narodno pozorište; ali, zbog vode moralo se odustati od te gradnje. Terazije su dobile ime po terazijama za merenje vode iz vodovoda, koje su stojale blizu današnjega »Ruskoga cara«. U današnjoj Fraikopanovoj i susednim ulicama opština je besplatno ustupala građanima zemljište, tražeći od njih da ga samo ograde. Sve do sredine XIX veka kraj oko današnjega Dvora bio je gotovo sasvim prazan, a još šezdesetih godina išlo se kod Slavije u lov na divlje patke. Varoš se osetno i brzo razvijala. God. 1835. prenesena je u Beograd državna štamparija iz Kragujevca; god. 1836. otvorena je tu »klirikalna škola«, odnosno bogoslovija; god. 1837. udareni su temelji novoj crkvi; god. 1839. javlja se vojna škola; god. 1839. počinje prva beogradska gimnazija, a god. 1841. Licej; god. 1841. preseljeno je u Beograd Narodno pozorište. U njemu se kasnije osniva Narodna biblioteka, Muzej, Čitaonica, Učeno društvo i mnoge druge ustanove. Sredinom XIX veka Beograd je postao nesumnjivo duhovno središte Srbije i glavno srpsko mesto uopšte.
Vodovod u Beogradu ranije nije postojao. Za pijaću vodu građene su česme i bunari, a za druge potrebe služila je kišnica. Naročite sakadžije vukle su na kolima u buradima savsku vodu za pranje. Gostionica nije bilo ove do god. 1837., nego su mesto njih služili hanovi i mehane, čija se čistoća nije mogla pohvaliti. God. 1823. prešao je u Beograd prvi pekar iz Zemuna za lepše belo pecivo, a god. 1834. počelo je prvi put da se javio toči pivo. Godine 1830. otvorena je prva apoteka u Beogradu, ali ne i prva u Srbiji, a god. 1836. proradila je vojna bolnica. Od god. 1841. javljaju se u Beogradu prve diplomirane babice sa strane, a god. 1847. prvi zubni lekar. Malo potom, god. 1851., otvoreno je prvo parno kupatilo u Savamali. Beograd se postepeno puni novim elementom i gubi sve više dotadanji karakter istočnjačkoga grada. Njegov razvoj nije odviše brz, ali je ipak uzeo toliko maha da se stari i novi naraštaji susreću gotovo kao dva veka. Sterijina komedija Beograd nekad i sad očuvala je, u tome pogledu, jednu malo jače podvučenu, ali ustvari vernu sliku toga procesa.
Napredovanje i kultivisanje Beograda ubrzano je naročito posle oslobođenja od Turaka. Bilo je nezgodno da u jednom gradu postoje dve vlasti, srpska i turska; jedna za asker i grad, a druga za građane i srpsku varoš. Nezgoda je bila utoliko veća što se te dve vlasti nisu trpele, što su postojale još sveže tradicije nedavnih borbi i što je jedna vlast osećala da je potisnuta od druge i da se ljubomorno mora čuvati bar ostatak prestiža. Tu su se iz malih sporova lako mogli razviti opasni sukobi. Tako je i bilo. Iz jedne male svađe na Čukur-česmi, danas gotovo zaboravljenoj, koja se dogodila 3. juna 1862., razvila se čitava jedna diplomatska afera, pošto su Turci 5. juna bili počeli bombardovati grad. Posredovanje stranih konzula sprečilo je veće krvoproliće, ali je ovaj događaj bio povod da se uopšte krene pitanje turskih garnizona u srpskim gradovima, a posebno u Beogradu. Posle raznih diplomatskih pregovora uspelo je najzad knezu Mihailu, koji je to pitanje uporno držao na dnevnom redu, da u njemu postigne željeni uspeh. Porta je predala njemu, tobože na čuvanje, tvrde gradove u Srbiji, a među njima i Beograd. Na dan 6. aprila god. 1867., na Kalemegdanu, pročitan je sultanov ferman o tome ustupanju, a u gradu su predani knezu Mihailu ključevi od tvrđave. Na gradskim bedemima zalepršala se pored turske i srpska zastava.
Posle toga Beograd se počeo naglo da razvija i taj bi razvoj bio svakako još i brži i svestraniji, da nisu prema njemu bile uperene austriske baterije i pripravljeni ratni monitori. U strahovitome Svetskome ratu Beograd su dvaput zauzimale neprijateljske armije (god. 1914. i god. 1915.-1918.), i on je stradao kao malo koja druga varoš. Ali, zato je krajem god. 1918. sa čašću dočekao da se ispred njega valjaju dve carske krune. Njegov triumf bio je još veći na dan 1. decembra god. 1918., kada se na njegovom tlu proglasilo ujedinjenje narodno. Od toga dana Beograd je dobio novi značaj i novi polet. Njegovo stanovništvo je od 1919.—1932. brojno više nego podvostručeno, a njegov spoljni vid menja se iz dana u dan. On sve više postaje grad svetskoga izgleda, u nečem čak na štetu svoje originalnosti i svoga intimnog starog karaktera.