Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 4.21
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
>>→ |
1. Školska politika Marije Terezije u Slovenačkoj. — 2. Marija Terezija prema Hrvatima. — 3. Seljačko pitanje. — 4. Josif II i njegove političke ideje. — 5. Seoba Srba u Rusiju. — 6. Verska tolerancija Josifa II. — 7. Srbi i Hrvati prema Josifu II. — 8. Dositej Obradović. — 9. Srpsko ulaženje u zapadnu kulturu.
Carica Marija Terezija, koja je na austriskom prestolu god. 1740. nasledila svoga oca Karla VI, bila je izuzetno darovita žena. Njoj Austrija ima da zahvali najveći deo svog administrativnog, kulturnog i socijalno-privrednog preporoda; austriski istoričari njenom sistematskom, godinama sprovođenom, radu pripisuju izgrađivanje Austrije kao jedinstvene države. Bečki profesor Hajnrih Krečmajr, u svojoj dobroj, nedavno izišloj i lepo napisanoj monografiji o toj znamenitoj vladarci, kazuje da je za njene vlade »sve dolazilo u službu jasno shvaćene ideje o izgrađivanju jedinstva i ne manje jasne, mada ne sa istom doslednošću sprovodive, misli o podržavljavanju, koja se najpre javlja više kao negacija staleških uređenja, trpljenih više po obliku nego po suštini, i koja se probija određenije tek tokom godina«. Ona je imala kao cilj da to državno jedinstvo Austrije sprovede pod nemačkim duhovnim vođstvom i da mu da nemačko obeležje; ona je, kako je, kažu, govorio Bizmark za nju, upotrebila nemački »malter« za spajanje austriskog državnog mozaika.
Ta državna politika Marije Terezije, hvaljena s austriskog i nemačkog stanovišta, morala je dovesti do sukoba sa narodima u njenoj državi koji su imali svojih posebnih tradicija državnog uređenja i do kojih im je mnogo stojalo, pa su protiv germanske etikete u toj politici istavljali svoju kulturu. Procesu »habzburgizacije«, koja je sadržavala u sebi tendencije i centralizacije i germanizacije i grupisanja naroda uz dinastiju Habzburga, sve u isto vreme, stavljala se nasuprot ideja federalizacije u kojoj su, uz stara nasleđa, već klijali zameci skorog nacionalizma. Narodi su pristajali da se grupišu oko Habzburške Monarhije kao velike sile, koja ih može sve pojedinačno zaštititi i koja može pomoći da se sa njima ujedine i njihovi sunarodnici sa tuđeg područja; ali, nisu pristajali, ni sad kao ni ranije, da se odreknu izvesnih tradicija, koje su postale sastavni deo njihove narodne individualnosti. Stoga je period vladavine Marije Terezije značio period teških iskušenja za sve Jugoslovene: Slovence, Hrvate i Srbe.
Za Slovence je to iskušenje bilo najslabije, ili je bar na to izišlo. »Školstvo jeste i ostaje za sva vremena politička stvar«, bila je dogma caričinih savetnika i prema tome je izvođena, dobrim delom, i njena inače pedagoški vanredno značajna školska reforma od god. 1770. do god. 1774. U svima školama tražilo se učenje nemačkoga kao glavnog saobraćajnog jezika cele Carevine; ali, inače, najveći deo predmeta, u interesu nastave, imao se učiti na narodnom jeziku, istina samo privremeno, dok se ne utvrdi i proširi znanje nemačkoga. Takvo učenje na slovenačkom izazvalo je izvestan interes za taj posle protestanata ponovo zanemareni jezik i krenulo je potrebu stvaranja slovenačkih udžbenika i drugih nastavnih dela i potaklo je na rad dosta školskih lica. Škola je prihvatila slovenački jezik i tim mu dala nov značaj u narodu i izvestan polet. Tako je ta reforma škole donela Slovencima nesumnjivih koristi. Ipak, privremenost te zakonske odredbe zadavala je brige.
Da nisu događaji sa kraja XVIII i sa početka XIX veka izazvali velike izmene baš na ovom području, veliko je pitanje da li ipak sistem postepene germanizacije kroz školu ne bi imao u slovenačkom delu našeg naroda težih posledica. Češki istoričar Pelcel, prvi profesor češkog jezika i književnosti na praškom univerzitetu, pisao je god. 1788.: »Još u četrnaestom veku moralo se u Lajpcigu znati vendski, kada se htelo da se od seljaka kupe životne namirnice na trgu. U tome stanju nalazi se danas grad Prag, gde stanovnici već govore nemački. Možda posle par stoleća neće više biti toga slučaja. Kada se, dakle, vremenom bude kazivalo: u Češkoj se nekad govorilo slovenski, neće potpuno nemačkoj Češkoj biti neprijatno da čuje kako je došlo dotle da su se Česi ponemčili.« Kada su se izvesnim ljudima mogli činiti tako crni izgledi za slovenstvo u Češkoj, šta se tek moglo reći za brojno slabije i kulturno tad manje razvijene Slovence?
Da ni taj period naše istorije ne bude bez svoje ironije, treba istaknuti činjenicu da se Marija Terezija mogla održati na svom prestolu zahvaljujući u dobroj meri baš držanju Slovena i Mađara. Jer protiv nje, odmah po smrti Karla VI, ustadoše nemačke države Bavarska, Saska i naročito Pruska Fridriha Velikoga, koje ili nisu htele da priznaju Pragmatičku sankciju ili su išle za tim da iskoriste promenu na prestolu u poslednjim ratom oslabljenoj Austriji, pa da je liše izvesnih nemačkih oblasti. U osmogodišnjem austriskom naslednom ratu, koji je već god. 1740. otpočela Pruska upućivanjem svoje vojske u austrisku Šlesku, a u koji se brzo umešaše i druge države, veoma opasne, kao što je bila Francuska, stara protivnica Habzburga, Austriju su spasavali ponajviše Sloveni. Rusija joj je bila glavna pomoćnica. Hrvata i Srba, iz banovinske Hrvatske i Krajine, izvedeno je na bojište do 50.000 ljudi. Panduri avanturiste barona Franje Trenka, poreklom Prusa, prvorazredni ali beskrajno razuzdani borci iz Slavonije, ušli su u poslovice po svojoj smelosti, ali i po svojoj svireposti i drskom grabežu. Vođ im je, na kraju, kao pravi zlikovac, morao završiti život u tamnici. Hrvatski ban Karlo Baćani postade u tame ratu upravnik osvojene Bavarske, a hrvatski vojnici pređoše i preko Rajne.
Mada se nalazila tokom toga rata u teškoj krizi, i mada su joj oni učinili gotovo neprocenjivih usluga, ipak Marija Terezija nije htela potpuno i do kraja da ispuni želje Hrvata i Mađara. Htela je, kolikogod je mogla, da ustupke svede na što manju meru i da ih, kad ih već mora davati, dovede u sklad sa svojim težnjama i interesima. God. 1745. sjedinila je tri od Turaka oslobođene slavonske županije, virovitičku, požešku i sremsku, sa Hrvatskom; ali, od njih je izdvojila slavonsku Posavinu i pridružila je Vojnoj Granici. I to, verovatno, ne bi učinila još ni tada da nije baš u tim krajevima izbila buna kmetova, koji, zbog povlačenja vojske na severna ratišta, nisu osećali prave vlasti nad sobom, pa su hteli da se otresu svojih vlastelina, da se oslobode poreza i dacija, pa da se, ako mogu, pridruže krajišnicima, čiji im je život izgledao lakši. Tri slavonske županije, uređene kao i mađarske, zauzele su zanimljiv položaj između Hrvatske i Mađarske. One su bile hrvatske, stvarno po većini svoga stanovništva, i pravno po tome što su bile pod banskom vlašću; ali, svoja dva poslanika slale su neposredno u zajednički sabor, kao što su to radile i mađarske županije. Jedva je sad, po pripojenju Hrvatskoj, uspelo izraditi pristanak da se po dva poslanika šalju isto tako i u hrvatski sabor. Vojna Granica, koja je stvaranjem Posavske Krajine bila znatno proširena, bi nanovo organizovana. Razdeliše je u 11 pukovnija: Hrvatska Krajina imala je 4 (ličku, otočku, ogulinsku i slunjsku), Banska Krajina 2 (petrinjsku i glinsku) i Slavonska Krajina 5 (križevačku, đurđevačku, gradišku, brodsku i petrovaradinsku ili sremsku). Svaki muški građanin u Vojnoj Granici od svoje šesnaeste godine bio je vojnik i podvrgnut vojnoj disciplini. Na granici je održavan vojnički kordon ili »kordun«, kako su ga naši zvali, sa strogom službom. Jezik komande je bio samo nemački. »Vi ste rođeni soldati, pa morate razumjeti njemački«, govorili su, po Tkalčevom pričanju, učitelji đacima. Bez znanja toga jezika nije bilo nikakva mesta u državnoj službi ni mogućnosti za napredovanje.
God. 1776. izvedena je znatna teritorijalna izmena u Krajini. Carica je od Hrvatske oduzela Bansku Krajinu, a vratila joj hrvatsko Primorje sa Rijekom i godinu dana docnije Bakar, Kraljevicu i Bakarac, načinivši od toga novu, severinsku županiju. U Vojnoj Krajini od primorskih gradova ostadoše samo Senj i Bag. Rijeka je, međutim, želela, da bude pridružena »svetoj kruni kraljevine Ugarske« kao autonomna oblast, mada politički podvrgnuta Hrvatskoj, i god. 1779., na predlog same hrvatske vlade, došlo je do carskog rešenja kojim se Rijeka sa svojim srezom ima smatrati »kao odijeljeno i svetoj kruni kraljevine Ugarske pridruženo tijelo, pa da se ni na koji način ne miješa sa drugim kotarom bakarskim, koji je od uvijek spadao na Hrvatsku«.
Te sve promene nisu prošle bez izvesnih potresa. U narodu je, uostalom, vrilo i bez njih. Dugo ratovanje na strani beše ostrvilo ljude i naviklo ih na krv i grabež; hajdučija se razvi gotovo ne manje nego kao u susednim turskim oblastima. Za hajduke behu odlična skloništa bogate šume, naročito u Slavoniji. Oko Sikirevaca, priča jedna hrvatska hronika, »bila je šuma tako gusta da se ni zmija za rep iz nje, kako je običaj reći, ne bi mogla izvući«. Hajduke u njoj, veli se, »morali su svaki dan bolje nego fratrove ’raniti«. Razvila se, tokom ratovanja, i samosvest kod ljudi, koji nisu više dopuštali da se sa njima postupa kako kome ćud donese. Od god. 1743. do god. 1756., do početka novoga, Sedmogodišnjega rata, u Hrvatskoj i Slavoniji bilo je poviše buna. Bunili su se kmetovi protiv vlastele i radi krajišničkih povlastica; bunili su se Srbi zbog nasrtanja na njihovu veru; bunili se Ličani zbog novog vojnog reda i uniformisanja; i bunili se, najzad, seljaci protiv gospode i novih nameta. Ova poslednja pobuna uze u Zagorju dosta opasne razmere, a bila je naročito uperena protiv Zagreba. Njega, govorili su, treba rasturiti, gospodu u njemu pobiti, i onda sve podvrći pod Krajinu; iz tog grada dolaze sirotom puku ove nevolje. God. 1755. kao da se ponovi Gupčev pokret, i po motivima ustanka, sa nagomilanom mržnjom seljaka na gospodu, i po svirepom načinu kako je ugušivan. Ali, krajnji rezultat ovoga puta ispao je drukčije. U idejama Marije Terezije, pretstavnice prosvećenoga apsolutizma, bilo je da se pomažu široki narodni redovi, da bi se diglo opšte blagostanje. Plemstvo je bilo pretstavnik tradicija i prošlosti, i ono će, politički vaspitano, davati stalno otpor caričinim težnjama za unifikacijom; zadovoljan seljak biće, međutim, pouzdan oslonac krune. Stoga, već ovog puta, carica naređuje istragu ne toliko protiv pobunjenih seljaka, koliko protiv plemića i gospode zbog koje se seljak morao buniti. Istraga se završila jednom opštom caričinom odlukom, god. 1756., kojom se položaj seljaka prema plemićima znatno popravio. Da se u izvesnoj meri skrši moć plemstva sa njihovim kolektivnim manifestacijama, uvede se u Hrvatsku administrativna podela u županije, kakva je postojala u Ugarskoj, sa županiskim skupštinama, koje su mogle opštiti neposredno sa krunom. Ban posle toga postade neka vrsta činovnika sa trogodišnjim rokom, a znatno se oslabi i ranija apsolutna vlast staleža. Hrvatski sabor, posle tih izmena, izgubi ovoj stari značaj; carica, ili u Hrvatskoj kraljica, osigurala je sebi i pravo i mogućnost da i bez njega upravlja Hrvatskom i dobija izraze njenih želja.
Marija Terezija bi u svojim centralističkim reformama išla svakako i dalje da je nije prekinuo Sedmogodišnji rat, vođen od god. 1756. do god. 1763. Taj novi, ne manje krvavi i naporni rat od nedavnog Osmogodišnjega, vodila je Austrija ovog puta, na veliko iznenađenje sveta i mimo stoletnu tradiciju svoje vladarske kuće, u savezu sa Francuskom i u prvo vreme pored drugih manjih država i sa Rusijom. Naši ljudi bili su veoma potrebni kao vojnici i onda se, prirodno, nisu smeli činiti novi pokušaji koji bi ih mogli razdražiti.
Posle tog drugog i dugog rata, koji je iscrpeo zemlju gotovo potpuno, bile su nove reforme veoma potrebne. Njih potiče naročito caričin sin i od god. 1765. njen savladar, Josif II, čovek sav u prosvetiteljskim idejama XVIII veka, koje je godinama marljivim čitanjem zbirao, dobronameran, liberalan, demokratski duh, ali nedovoljno realan, uporan i u osnovi suviše od jedne, uglavnom doktrinarske, linije. U reformnoj akciji on je energičniji od majke i ide, često u sukobima sa njom i sa ostalom okolinom, do krajnjih linija. U pitanju centralizacije i germanizacije između njih nije bilo razlike u shvatanju, nego samo u metodu rada. Ni Marija Terezija nije trpela mađarsko-hrvatskog sabora, ali Josif II ga je prosto eliminisao. Od god. 1764. on ga više ne saziva. Saborsku izvršnu vlast preneli su na Veće kraljevina Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, obrazovano prema sličnom Veću Ugarske, i sastavljeno iz šest lica pod banovim pretsedništvom. Stvaranjem posebnog Hrvatskog veća, koje je bilo nezavisno od ugarskog i njemu ravno, mogao je car donekle da zadovolji samoljublje Hrvata. Beč je sa tom činjenicom računao i naglašavao je, označujući ovo kao nagradu za hrvatsku vernost. Ali, tu koncesiju, danu Hrvatima kao naknadu za obilaženje sabora, Beč nije mogao da održi. Mađari su u tom videli, uostalom nimalo skrivenu, tendenciju da se rascepa područje krune Sv. Stevana i pregli su svom snagom da tu hrvatsku ustanovu dobiju pod svoju vlast. U tome su ih pomagali i hrvatski staleži, koji se nisu mogli da pomire sa novom ustanovom kao negacijom sabora. Marija Terezija, doista, 19./30. jula god. 1779., ukide Hrvatsko veće, a njegove poslove prenese na ugarsko Namesničko veće, a ne na hrvatski sabor. Tim aktom Hrvatska je podvrgnuta izvršnoj vlasti Ugarske, ili, kako kaže F. Šišić, »Hrvatska postade, u administrativnom smislu, dio ugarske uprave, izgubivši stoljetnu svoju potpunu autonomiju i nezavisnost«.
To podvrgavanje Hrvatske Ugarskoj pripremano je odavno sa mađarske strane. Kroz čitav XVIII vek od osam hrvatskih banova samo je jedan bio Hrvat, a svi drugi Mađari, a i taj jedan Hrvat, grof Ivan Drašković, bio je na banskom položaju jedva godinu dana. Dvor je pokušavao da, u svom interesu, odvoji Hrvate od Mađara, i razvijao je u tome smislu i izvesnu agitaciju u Hrvatskoj i nailazio uvek kod jednog dela Hrvata na povoljan odziv. Ali, zato je stalno postojala i druga jaka stranka u Hrvatskoj, koja je htela da se na svaki način ostane u zajednici sa Mađarima. Orijentacija prema Beču znači pretvaranje Hrvatske u običnu austrisku pokrajinu; orijentacija prema Budimu borbu za održavanje tradicija posebnog kraljevstva. Hrvati bi, možda, bili popustljiviji u svom borbenom odnosu prema Beču, da je Beč hteo da iziđe na susret njihovim željama u pogledu podvrgavanja Granice pod bansku vlast; ovako, njima su samo sa vremena na vreme upućivane laskave poruke ili izvesna obećanja, za koja se, i onda kad su davana, gotovo znalo da se neće održati. U pitanju Pragmatičke sankcije Hrvati su prvi habzburškoj dinastiji učinili krupnu uslugu. To ipak nije smetalo bečki dvor, poslovičan zbog svoje nezahvalnosti, da god. 1723., pridobijajući Mađare za Sankciju, pristane da se naglasi i ozakoni nerazdeljivosti zemalja krune Sv. Stevana, što je, drugim rečima, značilo ni manje vi više nego da se Hrvatska svojom voljom ne može odvojiti od zajednice s Ugarskom. Svakako, između Hrvatske i Mađarske nikad nije ni postojao čist odnos personalne unije, nego su veze između njih bile tešnje, što je, uostalom, sasvim obična pojava u životu kad se vežu jači i slabiji; ali je, posle ovog akta od god. 1723., o tome odnosu prestala svaka stvarnija sumnja. Novi akt od god. 1779. otišao je za korak dalje i lišio je Hrvatsku i dotadanjih iluzija o njenom pravu.
Tek ako su se malo osvestili od toga akta i počeli mu sagledati sav značaj, došli su i za Ugarsku i za Hrvatsku još krupniji udarci. Ostavši posle majčine smrti (Marija Terezija je umrla 18./29. novembra god. 1780.) kao jedini vladar, nesprečavan ni od koga u svojim odlukama, Josif II je energično počeo da sprovodi svoje državničke planove. On je prvi vladar Habzburga koji se ne htede krunisati krunom Sv. Stevana i koji tim javno pokaza da ne vodi računa o istoriskom pravu Ugarske. Odmah potom, god. 1785., on ukide mađarske i hrvatske županije i celu Hrvatsku i Mađarsku razdeli u deset okruga. Hrvatska sa Međumurjem i Prekomurjem postade jedan okrug za se, dobivši novoga bana, Mađara Franju Balašu; ali, sa veoma ograničenom kompetencijom. Slavonija bi odvojena od Hrvatske i spojena sa Baranjom. Za ova nadleštva u zemlji car odredi nemački kao službeni jezik i natera sve činovništvo da ga u roku od tri godine mora savladati. Ti carevi postupci uzbudiše silno i mađarsko i hrvatsko plemstvo. Da mu se opru otvorenom pobunom, kao što su radili njihovi stari i pokušavali i sada neki ogorčeniji, to više nije išlo; car je imao vojsku, i u borbi sa njom oni bi, nesumnjivo, zlo prošli. Tim pre što je car, sem na vojsku, mogao u borbi protiv njih računati i na seljake. Delom iz svog istinskog humanog liberalizma, delom iz fiskalnih razloga, a dobrim delom i stoga što je u seljacima hteo da dobije oslonac u borbi protiv plemstva i sveštenstva, car je 11./22. avgusta god. 1785. ukinuo lično kmetstvo i seljačku zavisnost od gospode. Svesni da bi seljaci mogli stoga ustati protiv njih, hrvatski i mađarski plemići su otvorenoj borbi pretpostavljali podzemnu agitaciju protiv cara i jednu vrstu potpune pasivne rezistencije.
Sa vladom Marije Terezije nisu bili nimalo zadovoljni ni Srbi, dok su se Josifom II prosto oduševljavali. U svojoj teskobi, za vreme Osmogodišnjega rata, carica, koja nije htela da popusti Hrvatima u pitanju njihove Vojničke Krajine, popustila je Mađarima u pitanju srpske Pomoriške i Potiske Krajine, i god. 1741. naredila je njeno ukidanje. Ali, kako joj je srpska snaga trebala za vreme trajanja rata, ona to ukidanje nije izvodila odmah nego postepeno, od god. 1743. do god. 1750. Da umiri i obaveže Srbe, carica im je god. 1743. potvrdila povlastice i naredila da se, među ostalim, doznače i hrvatskom banu, pa da ih i on objavi. 21. septembra god. 1743. pisao je patrijarh Arsenije IV da će ta objava biti na radost ljudima pravoslavnim, jer će videti »da se i Hrvatska iz privilegija naših ne isključuje«. Videći mađarske težnje i bečko popuštanje prema njima, srpski sabor od god. 1744. digao je odlučno svoj glas protiv njih. »Mi smo, istina, inkorporisani kraljevstvu ugarskome; ali, nismo nikako podvrgnuti Mađarima«, govorili su oni tom prilikom, tražeći da im se poštuju zajemčena prava, a da se »ne ograničavaju ili gotovo sasvim ne uništavaju našom krvlju stečene privilegije«. Dok je rat trajao, prema Srbima se imalo koliko toliko obzira; a kada je prestao, pristupilo se konačnoj likvidaciji Pomoriške i Potiske Krajine i progonjenju i u drugim pravcima. Srpska graničarska milicija bi preustrojena u pet regularnih pukova, tri pešačka i dva husarska, kojima posle kratkoga vremena počeše postavljati kao zapovednike i oficire tuđe ljude.
Sve ovo izazva veliko vrenje među Srbima. Oni su iz tih demilitarizovanih oblasti prešli god. 1751. najpre u Banat; broj preseljenih porodica iznosio je na 2200. U Srbe, jednom krenute sa njihovih naselja i nezadovoljne, nije bilo teško baciti misao o novoj seobi, pod bolju vlast, u pravoslavnu Rusiju. Austrija ih je ponizila, te moraju da se sele »tamo amo kao cigani sa čergama, a ne kao pravi i privilegirati nacion«, kako su se oni tužili. I stoga, kad u leto god. 1751. stigoše neki Srbi oficiri iz Rusije, da pozivaju Srbe na seobu tamo, i kad je tu akciju počeo pomagati i ruski poslanik u Beču, grof Mihailo Bestužev, zatalasa se velik deo nezadovoljnika da napusti dotadanja sedišta. Vođi pokreta behu Jovan Horvat, rodom iz Petrovaradina, potpukovnik moriške milicije, i potpukovnik Jovan Čarnojević, koji je inače želeo da postane knez u Crnoj Gori. Oni su, preko Bestuževa, izradili pristanak ruske vlade da budu odmah, sa svojim ljudima, primljeni u rusku vojsku; Rusija je tih godina uopšte favorizovala useljavanje krepke muške snage, naročito iz naših slovenskih i pravoslavnih zemalja. Zna se, na primer, za pokušaj cetinjskoga vladike Vasilija Petrovića da prevede u Rusiju jedan deo Crnogoraca, za što je dobio i pristanak ruske vlade, god. 1753. Prva grupa srpskih iseljenika iz Banata za Rusiju krenula je krajem septembra god. 1751., sa Horvatom na čelu. U Beču tu seobu nisu smeli spočetka javno da sprečavaju iz obzira prema savezničkoj Rusiji, koja im je trebala zbog prema njima neprijateljskog držanja Fridriha Velikoga. Sem toga, nije se verovalo da će taj pokret dobiti veći huk. Mađarskim vlastima, međutim, to iseljavanje Srba nije uopšte bilo neprijatno. Kad je pokret za seobu naredne godine počeo da uzima veće razmere i kad je bilo uhvaćeno nekoliko agitatora poslanih iz Rusije, bečki dvor je promenio držanje i počeo pokret silom da ugušuje. Pomagala ga je u tom i srpska jerarhija, koja se bojala da ta seoba ne oslabi snagu srpskoga naroda u Austriji. Ali, i ruska vlada je bila energična, i naterala je Austriju da u tom pitanju unekoliko popusti; sem toga, svojim interesovanjem za Srbe i pravoslavlje pokazala je da joj ne može biti svejedno kako se pod Habzburzima sa njima postupa. To je, naravno, uveliko diglo prestiž Rusije kod Srba, mada se ova intervencija u Beču krila.
Posle prve otišla je i druga grupa srpskih emigranata, pod vođstvom potpukovnika moriške milicije, Jovana Ševića, u septembru god. 1752., a manjih prelaza bilo je i tokom god. 1753. U Rusiju preseljeni Srbi smešteni su jednim delom »između Sinjuhe, Buga i Dnjepra južno od prave linije koja spaja ušće rečice Visa u Sinjuhu i rečice Tjasmina u Dnjepar«. Taj kraj se onda prozvao Novom Srbijom, a u njemu je bio zapovednik Horvat, koji je god. 1763., zbog zloupotreba, degradovan i premešten. Druga grupa bi smeštena kod Doneca, od Bahmuta do Luganje, gde grad Slavjanoserbsk čuva pomen na te vremenom u Ruse pretopljene Srbe. U svome lepome Junaku našega doba Ljermontov je sa ljubavlju opisao jednog Srbina oficira, možda poznanika iz tih naselja, poručnika Vulića, koji je verovao da je sudbina čovečja napisana na nebu i koji je svoj fatalizam potvrdio glavom, noseći u sebi neku duboku mistiku, koja doista nije neobična u našoj rasi. Zar nju ne bi mogli nazirati i sada, u ovome, pod tako neobičnim prilikama izvedenome, vraćanju na svoja prastara ognjišta?
Marija Terezija, dobra katolikinja, htela je, po primeru svojih prethodnika, da ili privoli ili natera Srbe na uniju. Nekatolicima se zatvaraju sva vrata u državnoj službi; na izvesnim stranama čak se oštro kažnjavaju ljudi koji se opiru uniji i neće da napuste svoju veru. Ometa se podizanje pravoslavnih crkava, a ponegde se čak i gotove crkve ruše; ima mesta u koja se uopšte ne dozvoljava da uđe pravoslavni sveštenik, mada u njima ima pravoslavnih stanovnika. U knjige, koje se naturuju Srbima, unose se unijatski tekstovi i prave se falsifikati mitropolitskih pečata, da bi se tako mogle uneti u narod. Na više strana pravoslavni se silom gone da svetkuju katoličke praznike, a na svoje da rade. Zabranjuju se ili ometaju krene slave. Zbog strahovitih verskih progona i nasilnog i bezdušnog gonjenja u unijate izbila je god. 1755. prava buna u okolini Severina. God. 1752. tražili su Srbi iz Jegre, preko podžupana, da se zbog verskog gonjenja isele natrag u Tursku. Lista raznih nasilja, u kojima učestvuju i crkvene i građanske vlasti, tolika je da bi sama mogla ispuniti ne jednu glavu kakve podrobne istorije, nego čitav jedan tom. Da nije bilo Osmogodišnjega rata, kada je Srbe trebalo kretati u vojsku, i da nije bilo obzira prema Rusiji, nesumnjivo je da 6i Srbi, tokom prvog perioda vladavine Marije Terezije, imali još i crnjih dana. Njima se popravio položaj tek od dolaska Josifa II.
Taj odlučni reformator i protivnik verskog prozelitizma ustaje odmah, posle stupanja na presto, protiv povlašćenog položaja katoličkog sveštenstva, podvrgava ga cenzuri, sprečava mu neposredan dodir sa papom s obilaženjem carskih vlasti, odbacuje neke papine bule. Od god. 1781. počinje njegovo ukidanje kaluđerskih redova i zatvaranje manastira koji se nisu bavili nekim humanim ili prosvetnim radom. Najagresivniji katolički red isusovaca ili jezuita ukinuo je sam papa već god. 1773., pa to sad nije morao car da čini, ali je odredio da se velikim imanjem toga reda stvore u habzburškim zemljama fondovi za škole. Preveliku žustrinu i revnost carevu u crkvenoj politici uzalud je pokušavao da zaustavi sam papa, Pije VI, svojom ličnom intervencijom u Beču, god. 1783. Za pravoslavne i sve druge nekatoličke svoje podanike izdao je car 10./21. decembra god. 1781. ovoj čuveni Patent tolerancije, kojim je svakom bez razlike zagarantovana potpuna sloboda vere i verska ravnopravnost. Time je Josif II dokrajčio Srednji vek u Habzburškoj Carevini i napravio od nje doista zemlju napretka. Da je taj carev Patent kod Srba, koji su zbog vere dugo i mnogo stradali, pozdravljen sa najvećim oduševljenjem razume se samo po sebi. Josif II uživao je kod Srba dobar glas već i pre toga. Kad je aprila meseca god. 1768. stigao u Arad, on je naišao na učenog srpskog kaluđera Pahomija Kneževića, koji je tri godine studirao u Hali, zainteresovao se za nj i, na veliko iznenađenje i Srba i katolika, došao je na službu u pravoslavnu crkvu, celivao podneseno evanđelje i kleknuo pri najsvetijem delu liturgije. To je za progonjenu crkvu bilo toliko odlikovanje i u ono doba stvar toliko neobična da je glas o tom morao proći kroz narod kao vest o kakvoj pobedi. Posle će, god. 1785., car govoriti o srpskom junaštvu sa puno naglaska, i pretpostaviće njihovo požrtvovanje mađarskom. On je ovo činio, naravno, ne samo iz uverenja, nego i stoga da pomoću Srba može lomiti mađarski otpor.
Tako se dogodilo da su u odnosu prema Josifu II Srbi i Hrvati stali na dva sasvim suprotna gledišta. Srbi su odlučno za carevu državnu politiku zbog njegova liberalizma u verskoj politici i zbog njegovog stava prema Mađarima; Hrvati su iz tih istih razloga i zbog njegovog liberalizma u verskoj politici protiv njega. Stanovništvo katoličko gleda u Josifu II neku vrstu Antihrista, dok Srbi u njemu vide novoga Marka Aurelija. Za hrvatske državopravne obzire Srbi nemaju mnogo osećanja. U carevom apsolutizmu oni ne vide ništa neobično, jer su na takvu vrstu upravljanja odavno svikli, otpre u Turskoj, a posle i u Austriji. I njihov crkveni poglavica bio je jedno vreme apsolutan vrhovni poglavar svetovnjaka, dok je to u crkvi bio gotovo stalno. Tako se vladalo i u Rusiji. Srbi su i za centralizam, po toj istoj tradiciji, i zbog sukoba koje su dotle imali sa ugarskim i hrvatskim staležima zbog njihovih težnja da ih sebi podvlaste. Od germanizacije bojali su se manje nego Hrvati i Mađari, nalazeći izvesne zaštite u svojim privilegijama, koje je Beč, mada uvek sa težnjom da ih potseče i pogazi, ipak sa vremena na vreme obnavljao i respektovao. I događalo se tako nešto što je doista iznenađivalo: dok je Josifova vlada nipodaštavala stara državna prava Hrvatske i Mađarske i odbijala da sazove njihov zajednički sabor, dotle je priznavala srpske privilegije i dozvoljavala po njima sazivanje srpskih sabora. Beč se mogao za to držanje pravdati time što su srpske privilegije dali njegovi carevi i što to nisu bile povlastice čisto državopravnog karaktera, dok su hrvatske i mađarske poticale odranije, bile protivne duhu bečke politike i što su imale čistu tendenciju državnog separatizma.
Za vreme Josifa II stvorila se među srpskom inteligencijom jaka struja ljudi koji su se zalagali za popularizaciju njegovih liberalnih ideja i koji su počeli oštru borbu protiv srpskog klerikalizma i prevlasti svešteničke u narodu. Javlja se opšta težnja za što širom prosvetom u narodu, sa zabacivanjem svih predrasuda verskih, staleških, društvenih. Zato što hoće da unaprede opšte dobro nacije, ti ljudi se nazivaju »nacionalisti«, a dolaze ponajviše iz redova mladih intelektualaca i boljih i nešto obrazovanijih građana. U srpsko društvo unose se ideje slobodnih zidara, u čije redove ulaze čak i sveštena lica, kao arhimandrit Stevan Stratimirović i Jovan Jovanović Šakabenta. Književna propaganda za sve te ideje počinje dosta rano. Već god. 1773. izišla je sa nemačkim i slavenosrpskim tekstom knjiga o Josifu II, a za njom i čitav niz drugih.
Glavni pretstavnik te prosvetiteljske propagande u našoj književnosti bio je Dositej Obradović (rođen u Čakovu, u Banatu, god. 1742. ili 1743.), sam raskaluđer, koji je kao mladić, pun verskog oduševljenja, ušao u manastir Hopovo, a odatle posle pobegao duboko razočaran, da za čitav život ostane protivnik kaluđerskoga reda i njegova morala. On će u mnogobrojnim svojim spisima ići sistematski za tim da u narodu širi nove ideje liberalnoga zapada, gledajući uvek na »polzu bližnjega moga«. Dositej unosi prvi u naše društvo, već god. 1783., u svom manifestu upućenom Ljubeznome Haralampiju, napredna i nova shvatanja, koja znače prekid sa mnogima od starih tradicija.
Posle uvodne pohvale Josifu II, u kojoj se s oduševljenjem kliče:
Josife ftori, mili vladjetelju,
Sunce sveta i blagodjetelju,
- - -
O vek zlatni! O slatka vremena,
Kad je opšta ljubov užežena!
i gde dolazi do izraza radost što se devojke neće više bojati manastira, razvija se, u prozi, ironija prema molitvanju za novac. Obznanjujući svoje prvo delo koje će izići iz štampe, Dositej kaže da će ono biti napisano na narodnom jeziku, a ne na slavenosrpskome, jer je širenje prosvete u široke redove moguće samo tako kad narod razume jezik onoga ko mu se obraća. »Jezik ima svoju cenu od polze koju uzrokuje. A koji može više polzovati nego opšti, celoga naroda jezik?« On se svojim delom ne misli obraćati samo svojim pravoslavnim Srbima, jednoj užoj narodnoj grupi, nego pomišlja na širi krug, na sav naš narod. »Govoreći za narode koji u ovim kraljevstvam i provincijam živu, razumevam koliko grčke crkve, toliko i latinske sledovatelje, ne isključujući ni same Turke Bošnjake i Ercegovce, budući da zakon i vera može se promeniti, a rod i jezik nikada. Bošnjak i Ercegovac Turčin on se Turčin po zakonu zove, a po rodu i po jeziku kako su god bili njegovi čukundedovi tako će biti i njegovi poslednji unuci: Bošnjaci i Ercegovci, dogod Bog svet drži. Oni se zovu Turci, dok Turci tom zemljom vladaju, a kako se pravi Turci vrate u svoj vilajet, otkuda su proizišli, Bošnjaci će ostati Bošnjaci, i biće što su nji’iovi stari bili«. Ove uistinu vrlo napredne ideje našega nacionalizma, tek probuđenog u pravom duhu vremena, kazivane prvi put tako svesno i određeno, dolazile su još i suviše daleko ispred svoga vremena; ali, imaju prosto proročku tačnost i služe na čast slobodi duha čoveka koji ih je pisao 1783. godine! »Moja će knjiga (pisao je on dalje) biti za svakoga koji razumeva naš jezik i ko s čistim i pravim srcem želi um svoj prosvetiti i narave poboljšati. Neću nimalo gledati ko je koga zakona i vere, niti se to gleda u današnjem veku prosveštenom. Po zakonu i po veri svi bi ljudi mogli dobri biti«.
Dositej niti je želeo da bude niti je ustvari bio originalan pisac. On je, kako reče za nj Lukijan Mušicki, kupio mudrost tuđih naroda, da bi je dao svome; njemu je da kaže korisnu i dobru stvar, bez obzira odakle ona idejno potiče. On je gotovo čitav svoj život proveo kao učitelj, saopštavajući drugima svoje primljeno znanje i svoje iskustvo; on je, sasvim svesno, ostao čitavo vreme učitelj i u književnosti. Sa tim svojim novim idejama u našem društvu i sa uvođenjem narodnoga jezika on je dao osnove i sadržaj novoj srpskoj književnosti, koja izilazi iz svešteničkoga srednjovekovnoga kruga i postaje narodna. U svome delu o Srpskoj književnosti XVIII veka Jovan Skerlić je celu novu orijentaciju srpskoga društva svodio na veliki uticaj jozefinizma i prosvetiteljskih ideja njegova vremena i na Dositeja Obradovića i njegove savremenike i poslednike. Taj uticaj priznavao je i podvlačio i Dositej sam, i on je nesumnjiv; ali, ipak, treba naglasiti da nije bio tako kulturno jednostran. Prosvetiteljstvo, Aufklärung, bio je pokret cele Evrope, koji je i Dositej prilično dobro poznao na svojim mnogim putovanjima po gotovo svima evropskim zemljama. Nije racionalističko-liberalni duh iz Austrije zahvatio Evropu, nego obratno. To se, uostalom, vidi i iz Dositejevih spisa i pisaca koje je čitao i prevodio; a to se, isto tako, vidi i pri analizi duhovnoga razvitka samoga Josifa II.
Srpsku književnu preorijentaciju iz apsolutnog ruskog i pretežno bogoslovskog kruga u ovaj zapadnjački i jozefinistički nastojao je dr. Mita Kostić da svede na jedan dosta uzak vremenski period, od Karlovačkoga sabora god. 1769. do uređenja srpskih crkveno-socijalnih odnosa Deklaratorijom od god. 1779. On naglašava da ta preorijentacija nije izvedena spontano, nego prisilno, otežavanjem i zabranjivanjem veza sa Rusima i naturanjem nastavnih i drugih programa nemačkih, koji su uvedeni bili i po ostaloj Carevini. Kao glavna sredstva austriske politike bila su kod nas ova: uvođenje državnih osnovnih škola, koje su sa sistemom vaspitavale decu u austriskom državnom duhu, i osnivanje Kurcbekove štamparije za ćirilske knjige i zabrana uvoza knjiga iz Rusije. To je sve tako, ali pored svega toga mi držimo da je preterano reći kako baš i samo period od god. 1769. do god. 1779., sa tim istaknutim momentima »čini najglavniju epohu u celokupnom životu Srba u bivšoj monarhiji od Velike seobe (1690.) do oslobođenja (1918.)«. Taj period jozefinističko-terezijanske aktivnosti samo je priprema i prelaz za punu aktivnost narednih godina Josifova rada, kada su Srbi počeli da prilaze njegovim reformama ne pod pritiskom školsko-policiskih mera nego iz ubeđenja, sa bogatim fondom iskustava i saznanja stečenih na više strana. Uostalom, zar slučaj temišvarskoga episkopa Petra Petrovića, koji je čitao francuskoga skeptika Pjera Bela i pisao god. 1790. da je »već stariji nego da bi mogao opet Katihizis u ruku uzeti, da predrasuždenija u meni ponovim, koja sam pomoću filosofije srećno daleko od mene udalio«, ne govori sam po sebi dovoljno jasno da srpsku racionalističku kulturu XVIII veka nije opravdano svoditi samo na jedan izvor uticaja i za te uticaje tražiti opet jedan suviše ograničeni rok kao uslovnu genezu? Zar vanredna »Pašhalija novaja« od god. 1775. Jovana Avakumovića ne kazuje dovoljno jasno da je novi duh počeo ulaziti u srpsko društvo i bez i donekle pre Felbigerova školskog sistema i drugim putem? Srbi traže svoja znanja i bez austriske cenzure i neposrednog njihova uputstva. Ne govori li Jakov Ignjatović u svome Vasi Rešpektu o tome istome Avakumoviću da je »znao na flauti i hegedama svirati da mu se i u Italiji čudiše, a pokraj toga bio je izvrstan pesnik«, i nije li Gotlib Hiler, inače bezkačajni nemački stihotvorac, pevao čak pohvalnu pesmu »Geniju Avakumovićeve flaute«? A sigurno je da Avakumoviću to i ostalu književnu i umetničku kulturu njegovu nije mogao dati Felbiger i sistem njegove škole. Sloboda duha tih godina tražila je svoje puteve ponekad sasvim nezavisno od školskih sistema i čak im je prethodila i dovela najzad do njihovog reformisanja. Felbigerova reforma je sama po sebi, kao najveći deo reformi uopšte, rezultat novih shvatanja i mišljenja, a ne njihov genetički izazivač. U svojoj vrlo lepoj i mislenoj studiji o Slikarskoj umetnosti Srba u Vojvodini izneo je Veljko Petrović vrlo sugestivno tendencije naših vodećih ličnosti još u prvoj polovini XVIII veka da se prilagode novim prilikama u novoj sredini i da sebe i svoje poslednike evropeiziraju. Lepo je pratiti kako od starih zografa postaju novi moleri, kako se ide za savremenošću. Hristofor Žefarović već je god. 1741. išao u Beč da usavršava svoju umetnost, a posle i mnogi drugi. Ceo naš XVIII vek išao je u tom stalnom naporu uzdizanja, da se dostigne nivo okoline, i ja stoga nalazim da je malo i suviše školski hteti jednu povoljnu etapu u tom procesu objašnjavati njegovim bitnim izvorištem.