Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 1.6
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
>>→ |
1. Stari hrišćanski tragovi. — 2. Prvi propovednici kod Jugoslovena. — 3. Salcburška crkva i njen rad među Slovencima. — 4. Počeci hrišćanstva kod Hrvata i Srba. — 5. Slovenski apostoli Ćirilo i Metodije. — 6. Učenici slovenskih apostola među Južnim Slovenima. — 7. Stvaranje slovenske pismenosti i osnovi književnosti.
Kad su došli na Balkan, Južni Sloveni su tu već zatekli razvijenu hrišćansku kulturu. Još apostol Pavle pisao je Solunjanima kako od njih »promče riječ Gospodnja ne samo u Maćedoniji i Ahaji, nego i u svako mjesto iziđe vjera vaša u Boga«; iz Dalmacije se javio jedan od najboljih pisaca hrišćanske crkve, sv. Jeronim; a u Sremu i severnoj Srbiji bilo je jedno vreme glavno središte Arijeva učenja. I gotski Vulfilin prevod Svetoga pisma i njegovo episkopsko delovanje među Gotima vezano je za Balkan. Čitav niz starih crkvenih ruševina nalazi se po celom balkanskom području, kao i mnogobrojna stara hrišćanska toponomastika. Albanski nazivi sa šin, še dolaze od latinskog sanctus, i svi su gotovo iz starijeg vremena, kao i dalmatinski sa sut, su (Sućuraj, Sutivan, Sutorman, Supetar i sl.). U unutrašnjosti brdo Srđ u Brezi, ili Ivan-Planina, ili Cibrijan kod Trebinja i sl. potiču od starih crkava posvećenih tim svetiteljima, a mesta Đunis, Prokuplje, Ivanje i sl. trag su kulta i crkava dotičnih svetitelja. U svima ovim oblastima postojala je i dobro provedena organizacija crkve, koja je bila, istina, na dosta strana poremećena i uništena provalama Slovena i Obara. Ali, ako su propale crkve i biskupije, ostao je narod. Vezama sa starosedelačkim elementom Sloveni polako ulaze u hrišćansku kulturu, ali ponajviše kao pojedinci. Vest Konstantina Porfirogenita da su Sloveni bili kršteni već u VII veku, još za vlade cara Iraklija, njegovom inicijativom, od rimskih sveštenika koje je on nabavio, neće biti pouzdana. Car je imao prečih briga. Tu vest treba razumeti prosto ovako, što piscima X veka možda nije bilo ili nije htelo biti dovoljno jasno: sve do godine 732., zahvaljujući solunskom vikarijatu, papin i uticaj latinskog sveštenstva bili su pretežniji od carigradskog na većem delu Balkanskog Poluostrva; zapadno sveštenstvo bilo je dotad glavni činilac u hrišćanskoj misiji među Slovenima. Vizantiska tradicija o tome na Porfirogenitovu dvoru bila je nešto pomućena, svesno ili nesvesno, a svakako išla je za tim da inicijativu za to delovanje zadrži za Carigrad. Da je bilo izvesnog uticaja i iz vizantiskih krugova može se uzeti kao sigurno. Za to, pre svega, jasno govori kult izvesnih istočnjačkih svetaca, koji su iz Vizantije i preko nje preneseni u Jadransko Primorje, a odatle i među Slovene. Tako je, na primer, kult sv. Stevana, zaštitnika Vizantiskoga Carstva, kome je u Dubrovniku bila posvećena glavna crkva, poznata i u Carigradu X veka, i čije je svetkovanje bilo rašireno celim primorjem od Skadra do Trogira i Zadra, dosta rano prešao i Srbima, kojima je posle, isto kao i Grcima, postao državni zaštitnik. U Solinu je istom svecu podignuta bazilika, u kojoj je sahranjen hrvatski kralj Krešimir.
Malo je pouzdano i dalje carevo kazivanje da je već tada uspelo hrišćanskom sveštenstvu da postigne neke veće uspehe. Koliko se danas zna, čitav sedmi vek nije doneo većih promena u verskoj kulturi Jugoslovena. U viziji sv. Kolumbana, iz početka VII veka, izrično se kaže da Sloveni, kojima je on mislio ići da propoveda, nisu još zreli za tu stvar; a sv. Amand, koji je propovedao u mestima oko Dunava, vratio se kad je video »da mu tu neće biti dovoljno ploda i mučeništva«, kako kaže legenda. Hercog bavarski Teodo zadržao je god. 649. sv. Emerana da ne ide u te krajeve, »jer još nije pravo doba da se ti varvari pokrste«. Jedino su Hrvati u Dalmaciji bili nešto pitomiji. Čuvši za plenjenje Salone i ostale Dalmacije, papa Ivan IV poslao je tamo svog opata Martina da spasava i otkupljuje hrišćansko roblje i mošti hrišćanskih svetitelja, i uspeo je da ih dobije (god. 641.). Crkvena tradicija pominje i nekog Ivana Ravenjanina kao prvog nadbiskupa solinskog i naročito zaslužnog za hrišćanstvo među Hrvatima. Vreme njegovog delovanja nije sigurno, a stavlja se od VII pa čak do u početak IX veka. Toma, arhiđakon splitski XIII veka, koji daje nešto vesti o njemu, saopštava da je Ivan suzbio među Slovenima arijansku jeres. Taj podatak zaslužuje naročitu pažnju. Arijevo hrišćanstvo bilo je rašireno među Gotima oko Dunava i ostavilo je i među Slovenima traga, koji je u njihovu jeziku utvrđen već ranije. Nedavno je u ruševinama jedne stare crkve u Brezi kod Sarajeva nađen i jedan natpis sa gotskim runskim alfabetom, koji jasno kazuje da je gotski uticaj, pojačan i njihovom vladavinom u tim oblastima još u prvoj polovini VI veka, prodro duboko u unutrašnjost i verovatno se i tu osećao među novodošavšim Slovenima. Neće stoga kazivanje Tomino biti bez ikakva osnova, isto kao i rano mešanje Gota sa Slovenima u našim crkvenim krugovima Duklje i Primorja. Slabom napredovanju hrišćanstva kod Južnih Slovena sa vizantiske strane kriv je svakako slovenski konzervatizam, a još više i političko nepoverenje i zatrovani verski odnosi među samim Grcima. Od VII do IX veka tamo ne prestaju jeretičke sekte, verska gonjenja i čak krvava obračunavanja u ime vere. Naročito se sve to razvilo u doba strasne borbe oko ikona, koja je ispunila period od preko sto godina i uzbunila sav vizantiski svet.
Na zapadu, kod Slovenaca, hrišćanstvo je bilo sumnjivo što je dolazilo iz Bavarske ili Furlanske, odnosno iz Nemačke ili Italije, sa onih strana dakle je pretilo i političko zavojevanje. Donošena na maču, nova vera nije mogla biti privlačna i, prirodno, bila je smatrana samo kao jača spona za političku zajednicu. Stoga Slovenci, još u prvim decenijama VIII veka, ustaju protiv hrišćanskih sveštenika i njihovih crkava i dobijaju naziv »najsvirepijih pogana«. Sredinom VIII veka, pritešnjeni od Obara, Sloveni su, kako smo već videli, morali da traže pomoći kod Bavaraca i da posle priznaju vrhovnu vlast franačku. Prirodna posledica tog odnosa bila je da su morali primiti i hrišćansku veru svojih gospodara. U Bavarskoj vaspitani, slovenački knezovi uvode hrišćanstvo u svoju zemlju, koja dolazi u crkvenim stvarima pod vlast salcburške episkopije. Na poziv kneza Hotimira (oko god. 755.) salcburški biskup posla među Slovence episkopa Modesta sa četiri sveštenika i više klerika, da šire veru, posvete crkve i postave nove sveštenike. Dva od najznatnijih manastira podignuta su u to doba, Inihen (god. 769.) i Kremsminster (god. 777.), kao središta glavne aktivnosti među Slovenima. Posle Hotimirove smrti nastala je jaka antihrišćanska reakcija. Polemični spis salcburške crkve »O pokrštavanju Bavaraca i Karantanaca« kaže da »za nekoliko godina tamo (među Slovenima) ne beše nijednog sveštenika«. Ali, uticaj franačke vlasti dovede opet hrišćansku misiju na rad. Karlo Veliki je izrazit pretstavnik ideje jedinstvene verske, i to hrišćanske, državne organizacije kao organa novog Rimskog Carstva. Hrišćanstvo je, pored oružja, njegovo glavno sredstvo za pacifikaciju, i učeni Alkuin kliče Karlu da je savladao sve neprijatelje »imenom gospoda našeg Isusa Hrista«. U žitiju sv. Virgilija, salcburškag biskupa, priča se da je on lično silazio sve do ušća Drave u Dunav, propovedajući veru. Živu delatnost razvio je i salcburški biskup Arno (od god. 785.), koji »sa svih strana« kupi i šalje sveštenike u predele Karantanaca i donje Panonije. Karlo čak preporučuje i njemu samom da ide u slovenske krajeve i propoveda božju reč. I doista, u vojsci protiv Obara nalazi se i Arno. Za zasluge učinjene veri i franačkoj državi postala je salcburška biskupija god. 798. nadbiskupijom. Arno odmah posle toga predlaže caru da se za Slovene osnuje posebna biskupija. Car je na to pristao, i kao prvi njen episkop bi posvećen neki Teodorih; njegova oblast obuhvatala je Karantaniju i krajeve na severnoj strani Drave, sve do njenog ušća u Dunav. Posle pada obarske države i afirmacije franačke snage, hristijanizacija severnih Jugoslovena išla je mnogo brže. Naročito su se mirili sa stvorenim stanjem neki od knezova. Primanje hrišćanske vere postalo je gotovo identično sa lojalnošću prema franačkoj vrhovnoj vlasti.
Pored salcburških, među Slovencima i Hrvatima delovali su i sveštenici akvilejskog (oglejskog) patrijarhata, naročito u Istri i Primorju. Njihova delatnost izgleda da je bila manje borbena od one salcburških izaslanika, verovatno stoga što je imala i manje političkih motiva. Akvilejski patrijarhat ljubomorno je pratio rad salcburške nadbiskupije, smatrajući da ova prelazi svoje prirodne granice i ulazi u njegovu oblast. Zbog toga došlo je između njih i do spora, koji je Karlo Veliki rešio 14. juna god. 811. u Ahenu tako što je odredio reku Dravu kao prirodnu među između obe dijeceze.
Već u prvoj polovini IX veka ugledniji Slovenci su dobrim delom bili hrišćani. Mnogi između njih na samrti ili inače ostavljaju svoja imanja ili daju priloge crkvama. U Pribininom gradu Blatogradu (Mosburgu, Salavaru) osveštana je god. 850. crkva koju je on podigao, a tom aktu prisustvovalo je 15 slovenskih velikaša, nesumnjivo već pokrštenih. Salcburški nadbiskup, koji je sam osveštao tu crkvu, pošao je po Pribininoj državi i osveštao još nekoliko crkava slovenskih i nemačkih, jer je, kako kaže salcburški spis, stanovništvo slovenske kneževine bilo mešano, slovensko i bavarsko. Jedna dosta velika teškoća u širenju vere beše to što je sveštenstvo bilo tuđinsko. Slovenski elemenat slabo je znao i latinski i nemački, i stoga je novu veru primao gotovo samo po spoljnim oznakama, ne razumevajući ni njenih pravih učenja, ni značaja obreda. Ukoliko joj je prilazio, činio je to više od nevolje i po primeru nego iz ubeđenja ili neke unutarnje potrebe.
I kod Hrvata je širenje hrišćanstva bilo u vezi sa širenjem franačke vlasti. U gradovima Dalmacije nastavljala se, naravno, stara hrišćanska tradicija, po duhu romanska. Nije jasno kako su se u Dalmaciji razvijale verske prilike posle god. 732., odnosno posle energičnog suzbijanja papske jurisdikcije u oblastima Vizantije. U oskudici izvora teško je uhvatiti pravu vezu; ali, nama se čini da je Vizantija i tu, u izvesnoj meri, istupala ofanzivno, ali da su ovde rimske tradicije bile veoma jake i sa dubokim korenom. Obnova splitske episkopije kao naslednice stare Salone pada tek pred kraj VIII veka, a izazvana je većom pažnjom Carigrada za jadranske stvari posle gubitka ravenskog egzarhata, god. 751. Iz Ravene je ranije vršen osetan crkveni uticaj u Dalmaciji. Konstantin Jireček je u svom delu Romani u gradovima Dalmacije upozorio na neke od ravenskih svetitelja, čiji se kult rasprostro po toj pokrajini; tako na sv. Apolinara, kome su podignute crkve na Krku, u Zadru i kod Dubrovnika, i na sv. Vitalisa.
Vizantija pokazuje veću versku revnost u Dalmaciji za vreme franačke ofanzive Karla Velikoga, koja je pretila da joj otme tu pokrajinu, i u vreme Ahenskog mira kad je, po jednom mišljenju (A. Dabinovića), izvršena i izvesna vrsta versko-administrativne reorganizacije. Ima jedna, istina ne savremena, vest da je god. 809. preneseno telo sv. Trifuna iz Carigrada u Kotor. God. 811. dobio je i Zadar od cara Nićifora mošti sv. Anastazije. Carigrad je ovu pažnju ukazao zadarskom gradu i možda Kotoru sa očevidnom težnjom da se očuvaju dalmatinski gradovi kao posed Istočnog Carstva.
Po svojim vezama, i radi blizine Italije, i po tradiciji, Dalmacija, po gradovima pretežno romanska, služila se uglavnom latinskim jezikom. Međutim, ni grčki nije bio nepoznat. U Splitskom evangelijaru VIII veka, koji je podrobno proučio Viktor Novak, nalazi se, u latinskom prepisu, grčki tekst Jovanova uskršnjeg evanđelja, koje se očevidno još i tada na taj dan tako i čitalo. Latinski uticaj pojačali su posle Franci. Njihov uticaj videli smo već u posvećenju ninske crkve galskom sv. Aselu. Za sv. Urza se priča da je u Dalmaciji pokrštavao pagane baš u vreme Karla Velikoga. Stari umetnički hrišćanski spomenici u Ninu i Kninu pokazuju jasne tragove romansko-franačke, koji se daju utvrditi i u Splitu (na pr. u crkvi Sv. Dojma, u crkvici Sv. Martina). Sa nešto drugih kombinacija razvila se prema tim obrascima jedna vrsta lokalnog, hrvatskog stila, veoma zanimljiva sa svojih umetničkih motiva u skulpturi.
Proces pokrštavanja kod Hrvata uzima više maha od onog vremena kad hrvatski vladari prihvataju novu veru. Za prvog hrvatskog kneza, Višeslava, znamo po jednoj krstionici, koju je načinio prezviter Jovan za njegova vremena u slavu sv. Jovana Krstitelja. Knez Mislav podiže jednu crkvu Sv. Đorđa u Putalju, a pomaže i splitsku crkvu Sv. Dojma, mada se ona ne nalazi u njegovoj državi. Trpimir ima svoga kapelana, prezvitera Martina, sa kojim sarađuje i sva njegova velikaška okolina. O franačkom uticaju pri pokrštavanju Hrvata ima nešto predanja i kod Porfirogenita, koji priča da je među njih došao »iz Franačke, koja je između Hrvatske i Mletaka«, neki bolesni čudotvorac Martin, savetujući im da čuvaju ugovore sa papom i da ga ne uznemiravaju.
U oblastima van franačkog uticaja, naročito među Srbima, hrišćanstvo je šireno ponajsporije. U najvećem delu njihovih naselja uticaj susednih kultura, s istoka vizantiske a sa zapada romansko-franačke, mogao je doći samo posrednim putem, preko Bugarske i preko Hrvatske, a samo delimično neposredno, u Zetu i u oblasti koje su, pre bugarskog zavojevanja, graničile sa Vizantijom. Tako je ustvari i bilo. Hrišćanski spomenici bosanskog područja iz V—IX veka potpuno su u vezi sa dalmatinskim i imaju apsolutno iste tipove i analogije. Čak je i jezik latinski na tri crkvena spomenika iz VI—IX veka: na jednom iz Breze (blizu Sarajeva), na drugom iz Drenova kod Prijepolja i na trećem nepoznatog nalazišta u sarajevskom muzeju. Na jugu od Neretve do Bojane taj uticaj latinskog još je razumljiviji. Ali, tu ima i dosta tragova vizantiske kulture, očuvanih delimično sve do najnovijeg vremena. U Dubrovniku, da spomenemo samo jedno dva primera, i danas se deo pred glavnom kapijom naziva Pilama, po grč. πύλαι — vrata, a kod Herceg-Novog jedan deo obale, sa mestom, zove se Igalo, po grč. αἰγιαός. Istočnjački su sveci sv. Sergije i Vakh, Kuzman i Damjan, sv. Teodor i dr., kojima su posvećene mnoge crkve u Primorju i Zeti. Čak i sv. Dimitrije Solunski, kome Grci pripisuju spas svoga grada od Slovena, postao je veoma popularan kod nas. Zaštitnici Dubrovnika i Kotora, sv. Vlaho i sv. Trifun, isto tako su istočnjački mučenici. Kao zanimljivu karakteristiku tog dvostrukog uticaja imamo pojavu da »u Dubrovniku i Kotoru biskupi, mada upotrebljavaju latinski jezik pri službi božjoj i obavljaju je po rimskome obredu, za čitav jedan vek oblače pri oltaru vizantiske haljine«, ili »kako se pod istim svodom diže rimo-latinski oltar uz vizantiski ikonostazij«.
Na jugu, među slovenskim kolonijama u Maćedoniji, Grci su dosta rano razvili hrišćansku delatnost. Osnovali su čak, ne zna se tačno kad, i posebne episkopije za rad među njima: episkopiju smoljansku, drugovićsku, jezersku i radovišku, srpsku odnosno srbisku i episkopiju zvanu Velikaja. »Ovi episkopi i njihovo sveštenstvo služili su grčki«, kazuje sa tačnim razlaganjem K. Jireček; »ali, sveštenici i monasi, rođeni Sloveni, svakako su propovedali i poučavali narod na slovenskom jeziku. Oni su, pri tom, reči svoga maternjega jezika prilagođavali za pojmove verske. Na taj način pripremljeno je bilo zemljište za delo solunske braće i njihovih saradnika ... Po Teofanu, patrijarh carigradski Nikita (766.—780.) bio je Slovenin, a on verovatno da nije bio jedini među episkopima toga vremena«.
Glavna aktivnost u hristijanizaciji Južnih Slovena počinje u drugoj polovini IX veka, kad se stvara slovenska pismenost i izgrađuje potpuno čitava crkvena služba na slovenskom jeziku. Poticaj za to došao je od samih Slovena i isprva ima nesumnjivo političke motive. Evo kako. Moravski knez Mojmir beše došao u sukob sa Francima pribirajući oko sebe srodna slovenska plemena, i god. 846. morao je da padne. Njegov naslednik Rastislav ušao je u savez sa Bugarima i god. 855. ostao je pobedilac nad Francima; posle se, god. 861., umešao u unutarnje borbe među Francima i postigao i opet lepe uspehe. U ovim borbama poginuo je knez Pribina. Kad su se Franci počeli spremati da se osvete Rastislavu i radi toga ušli u savez sa Bugarima, ljubomornim na Rastislavljev uticaj među Slovenima, ovaj se uplaši i stade tražiti sebi saveznike, koji bi mogli bar da ustave bugarskoga hana. Prvi u kombinaciji mogao je biti svakako carigradski imperator. I doista, god. 862., pominje se čuvena poruka Rastislavljeva caru Mihailu da mu pošlje učitelja i propovednika, jer njegovi Sloveni kao »prosti ljudi« nemaju nikoga ko bi im pokazao put. Naročito nemaju učitelja »koji bi nam u svom jeziku kazivao istinu veru hrišćansku«. Teško je verovati da takvih »učitelja« nije bilo mnogo bliže u Panoniji, ili među karantanskim Slovenima, među kojima se hrišćanska vera širila čitavo jedno stoleće; nego je sasvim blizu istini da Rastislav nije hteo nikakvih veza sa ljudima franačke vlasti. Verska akcija imala je samo da bude uvod u političku, odnosno u tesnoj vezi sa njom. U Carigradu je Rastislavljeva ponuda lepo primljena i shvaćena je odmah kako treba. Njima je tamo čak i dobro došla radi neposrednijeg pritiska na Bugare, koji su odavno išli za tim da se što vidnije i potpunije oslobode od grčkog uticaja.
Kao hrišćanski propovednici u Moravsku se upućuju dva brata Solunjana, Konstantin i Metodije. Izbor pada na njih iz dva razloga. Prvo, stoga što je Konstantin bio carev drug i poverenik, a drugo, što je bio čovek široke kulture i znanja. Bio je bibliotekar u carigradskoj Sv. Sofiji i posle nastavnik filozofije; izvršio je pre toga nekoliko misionarskih poslova i istakao se kao pobornik kulta ikona. Metodije, Konstantinov brat, upravljao je ranije jednom slovenskom oblašću, pa se kasnije povukao u manastir i pratio ponekad brata u njegovim misijama. Oba su, kao Solunjani, poznavali Slovene izbliže i naučili su, možda još u ranoj mladosti, njihov jezik. Solunskoj mitropoliji pripadale su dve slovenske episkopije, i dodir sa ljudima iz njih imao je da olakša nameravano delo. Tu se, nema sumnje, slovenski jezik upotrebljavao u vezi sa crkvom i crkvenim životom, pa se razvila hrišćanska terminologija i izvesna tradicija toga posla.
S ovom misijom Konstantina i Metodija u vezi su i počeci slovenske pismenosti. Ova dva brata, »slovenski apostoli«, smatrali su kao svoju dužnost da za Slovene prevedu potrebne knjige hrišćanskog bogosluženja, i da za pisanje tih knjiga podese i azbuku. Dotle, Sloveni ili nisu uopšte pisali (»crtama i rezama čitahu i gatahu kao pagani«, kaže jedan stari tekst, a trag takve pismenosti imamo još uvek u našim rabošima), ili su upotrebljavali grčka i latinska slova, ali kojima se nisu mogli izraziti izvesni slovenski glasovi (č, ž, š, ѣ, ъ, ь i dr.). Zanimljiv primer pisanja slovenskih tekstova latinskim pismenima pretstavljaju Frajzinški spomenici, sa dva tipa ispovedi i jednom propovedi o grehu, pisani negde krajem X i na početku XI veka, koji su »služili nekom članu frajzinške crkve pri vršenju njegovih duhovno-pastirskih dužnosti među Slovencima«. Konstantin je kao osnovu za novu azbuku uzeo grčku kurzivnu minuskulu, pa je dopunio kombinacijom nekih slova ili preuzimanjem iz njemu poznatih istočnjačkih alfabeta. Tako je stvorio pismo zvano glagolica. Jezik njegovih prevoda bio je, prirodno, onaj koji su najbolje poznavali Konstantin i njegovi pomagači, slovensko narečje južne Maćedonije. S. Kuljbakin je dugim proučavanjem utvrdio »da je srpsko-hrvatsko-slovenačka jezična grupa u leksičkome pogledu najbliža staroslovenskom maćedonskom dijalektu sv. Ćirila i Metodija«.
U Moravskoj su solunska braća, kad su tamo stigla, naišla na politički izmenjen položaj. Nemci su protiv Rastislava, avgusta god. 864., digli vojsku i naterali ga na pokornost. Misionare iz Grčke posmatraju nemački sveštenici sa sumnjom i otežavaju im rad; stoga ovi napuštaju moravsko područje i prelaze u Panoniju, gde je vladao Pribinin sin, knez Kocelj. Kod Kocelja su slovenski učitelji bili primljeni sa razumevanjem; on im je naskoro poverio 50 svojih ljudi da ih oni vaspitaju. Nu, Konstantin i Metodije ni tu nisu mogli duže da se zadrže. Trebalo je da idu u Rim, pred papu, da tamo pred njim razviju svoje učenje i da se opravdaju od svakovrsnih napada, kojima su od strane germanskog sveštenstva bili izloženi. U ovo vreme odnosi između Rima i Carigrada, koji ni inače nisu bili dobri, zaoštriše se do potpunog raskida. Nikola I, jedan od veoma odlučnih papa, došao je u sukob sa neobično učenim ali ne i mnogo karakternim patrijarhom Fotijem, koji je pristao da smeni svog prethodnika moralnog Ignjatija, svrgnutog zbog sukoba sa razvratnim dvorom. God. 863. crkveni sabor u Lateranu osudio je Fotija, a kao odgovor na to došla je god. 867. čuvena Fotijeva optužba protiv pape.
Da se stvari zapletu još više doprineli su dosta i odnosi sa Bugarima. Kao nemački saveznici, Bugari su, verovatno po želji sa nemačkoga dvora, počeli pregovore da prime hrišćanstvo, i to, naravno, od papinih ljudi. Bilo je kod Bugara već poodavno težnja da se vezama sa zapadom što više oslobode grčkog duhovnog uticaja. Napadi Nemaca na Rastislava i njihove veze sa Bugarima nagnaše Vizantiju da i ona napadne Bugarsku i prisili je da menja svoju politiku. Bugari su stradali u to vreme od gladi, imali su i inače nedaća, i brzo su popustili. God. 865. oni su se, pod pritiskom Vizantije, pokrstili, i njihov han Boris dobija otada po caru Mihailu III novo ime Mihailo. Da to pokrštavanje nije prošlo bez potresa u Bugarskoj razume se samo po sebi; konzervativni bugarski velikaši nisu lako hteli da se odreknu stare vere i nasleđa, kao da su predosećali kako će nova hrišćanska kultura doneti definitivnu prevlast slovenskog elementa među njima i postati najmoćniji činilac u asimilaciji Slovena i bugarskih gospodara. Han Boris-Mihailo, čim se malo pribrao od vizantiskog udarca, nastavlja ponovo svoje veze sa Rimom i Nemcima, očevidno sa težnjom da se prvom zgodnom prilikom emancipuje od Vizantije i njenih ljudi. U Carigradu se to primećuje i prati sa puno ljubomore i zle volje, ali i sa čvrstom namerom da se taj uticaj Rima predupredi.
Usred tih zapleta, u jesen god. 867., nastaše u Carigradu krupne promene. Car Mihailo pogibe, na presto dođe poduzetni Vasilije Maćedonac (867.—886.), a brzo potom bi smenjen i Fotije i doveden stari Ignjatije. U Rimu se ta promena smatrala kao zadovoljština papskoj kuriji. To je znatno olakšalo i položaj Konstantina i Metodija, koji su iste te jeseni pošli u Rim. Episkop rimski Formoz, koji je god. 866. bio papin legat u Bugarskoj i verovatno znao nešto slovenski, pregledao je sa još jednim drugom prevod slovenskih bogoslužbenih knjiga i predložio ga papi na odobrenje. Papa Hadrijan, naslednik Nikolin, priznao je i dozvolio upotrebu slovenske liturgije. Ali, Konstantin nije više mogao da je dalje širi. On se razboleo i umro u Rimu, 14. februara god. 869., pokaluđerivši se pred smrt i dobivši ime Ćirilo. Metodije se iz Rima vratio u Panoniju, knezu Kocelju, gde je razvio živu delatnost kao panonski episkop. Nu, njegov dolazak izaziva opoziciju salcburške nadbiskupije, koja se smatra povređenom u svojim pravima. Ustvari, to je bilo njeno crkveno područje. U jednom posebnom polemičkom spisu, pretstavnici salcburške crkve tuže se kako je došao Metodije, »neki Grk«, da se meša u njihove poslove, »pronašavši nedavno slovenska pismena«, i koji potiskuje latinski jezik. Posle izvesnog vremena Nemci su sa pismenih napada prešli na fizičke. Metodije bi zlostavljan i zatvoren, negde u Švapskoj, i držan tamo dve i po godine. Tek na papino posredovanje, krajem god. 872. ili početkom 873., Metodije bi oslobođen, a njegovi protivnici, biskupi salcburški, pasavski i frajzišpki bili su ne samo ukoreni nego poslednja dva i suspendovana. Čitava akcija i dolazila je od njih. Pasavski biskup Hermanrih postupao je, kako kaže papina optužba, »sa životinjskom surovošću« prema Metodiju; u najljućoj zimi držao ga je pod vedrim nebom, a na zboru episkopa sam bi ga tukao konjskim bičem, da nije u tome bio sprečen od drugih.
Posle svog oslobođenja Metodije nije ostao više kod Kocelja, u Panoniji, koji nije mogao da ga zaštiti, nego je prešao u Moravsku. To je tražio i papa, nesumnjivo vodeći računa o pravima salcburške arhiepiskopije. U Moravskoj nije bilo više Rastislava. Njega je izdao bratanac Svetopluk Nemcima, pa su ga ovi oslepili i poslali u neki manastir, a zemlju mu poseli. Naskoro, u narodu nasta buna protiv nemačkih ugnjetača; na čelo pobunjenika stade pop Slavomir, a pokret se, dobrim delom, obrte protiv bezobzirnog nemačkog sveštenstva. Svetopluk priđe narodnom pokretu i uspe da se održi u oslobođenoj Moravskoj. Metodije dolazi posle te uspele narodne borbe i biva, naravno, lepo primljen. Njegovo učenje, prema svemu, dobija izrazit antinemački karakter, i kao takvo smatraju ga i Nemci i Sloveni. Papa, koji je pretrpeo neuspeh u Bugarskoj i koji od Carigrada, i posle promena na carskom i patrijaršiskom prestolu, nije dobio ono čemu se nadao, postaje malo zategnutiji i prema Metodiju, i uzima otvoreno stav protiv slovenske liturgije. U tom ga obilato pomaže celo nemačko sveštenstvo. Sam Svetopluk, nedovoljno siguran, a i inače nestalan, ne samo da ne pomaže Metodija kako treba nego čak daje razumeti da se on i ne identifikuje sa njim. Pored Metodija on pristaje i na nemačkog kandidata Vihinga kao eventualnog drugog episkopa. Metodije je stoga po drugi put pošao u Rim, gde je papa Ivan VIII, vodeći možda računa o tom da ne uvredi vizantiski dvor čija mu je pomoć protiv Arapa baš u to vreme bila potrebna, opet potpuno opravdao Metodija i dozvolio ponovo slovensko bogosluženje s izvesnim malim ograničenjima (god. 880.).
Posle smrti kneza Kocelja u Panoniji vladaju nemački knezovi. Sa jednim od njih, sa Arnulfom, Svetopluk dolazi u sukob i izaziva težak rat. Arnulf je pozvao u pomoć Bugare i ovi su god. 882. provalili u Moravsku; na to je Svetopluk naredne dve godine napadao Panoniju i pustošio je. Za Metodija nije sasvim sigurno gde se nalazio u to doba. Prema pričanju njegova žitija on je išao u Carigrad da tamo prikaže ceo tok svoje misije. Po povratku otuda nastavio je svoj rad, ali u stalnom sukobu sa nemačkim sveštenstvom, koje je vodio novi episkop Vihing. Došlo je dotle da je Metodije bacio anatemu na Vihinga i time izazvao protiv sebe ne samo sve Nemce nego i papsku kuriju. Domalo, 6. aprila god. 885., on je umro, na veliku radost svojih protivnika.
Sa Metodijem završen je period slovenske hrišćanske aktivnosti u Moravskoj. Gorazd, njegov učenik, kome je on namenio svoje nasledstvo, kao i svi drugi aktivniji slovenski propovednici, biše prosto onemogućeni i pretrpeše čak i velike lične neprilike. Novi papa Stevan V zabrani slovensku liturgiju, a Vihing posta glava moravske crkve. Metodijevi učenici Gorazd, Kliment, Angelar i dr. biše pohvatani, mučeni i prognani. Jedan deo slovenskih učenika bi čak prodan Jevrejima i kao roblje odveden na trg u Mletke. Tu ih nađe i otkupi jedan vizantiski legat i uputi ih u Carigrad. Jedne zadrža car Vasilije, primivši ih lepo, a drugi odoše u Bugarsku. Drugi deo spasavao se odmah u susednu Bugarsku, preko Beograda, odakle biše upućeni Borisu-Mihailu. Ovome vladaru pripada velika istoriska zasluga da je shvatio vrednost ove značajne i nenadane saradnje i da je iskoristio u punoj meri. Mesto grčkog sveštenstva, od koga je zazirao zbog političkog uticaja; mesto latinskog, koje mu je donosilo zaplete i neprilike; on je dobio kadar ljudi iskreno odanih stvari koju propovedaju i podobnih da deluju među najvećim delom njegovih podanika. Upada u oči da Boris glavne ljude iz ove grupe dobeglica ne zadržava u užoj Bugarskoj, nego ih mahom upućuje na jug i jugozapad, među maćedonske Slovene. Kao da je postojao smišljen plan da se uz delo pokrštavanja vrši u isti mah i pridobijanje slovenskih plemena, naročito onih prema Jadranskom Moru, za bugarsku državu. Kliment, najaktivniji od Metodijevih učenika, bi upućen u ohridsku oblast, koja je obuhvatala i područje reke Devola i Škumbe u gornjem i srednjem toku, i preporučen vlastima i narodu. Središte njegove akcije bilo je u Devolu, u hrišćanski već lepo razvijenom mestu. Tu je on delovao sve do god. 893., kad je postao episkop, a zamenio ga je drug mu Naum, čiji manastir i danas postoji na obali Ohridskog Jezera. Druga im dva druga, Gorazd i Angelar, sahranjeni su u Beratu; oni su verovatno tamo bili i upućeni, jer je teško verovati da bi im neko prenosio kosti namerno baš u taj kraj. Ovi ljudi i drugovi im počeše tamo živ i sistematski rad; na 3500 učenika prođoše njihovu školu; u enorijama je raspolagao Kliment sa po 300 đaka.
Tako se u tom kraju proširi slovenska pismenost. Kliment sam nastavi i književni rad svojih učitelja. On je, po svoj prilici, pisac Metodijeva žitija i čitava niza propovedi na crkvene praznike. Te su propovedi čitane i prepisivane u dosta velikom broju; od nekih, kao na primer od besede o Cvetnoj nedelji, ima na desetine prepisa. Lep broj Klimentovih beseda nalazi se očuvan naročito u hilandarskim rukopisima. Klimentu se pripisuje da je izveo i reformu alfabeta i uveo mnogo gipkiju ćirilicu mesto krute glagolice; ali, to nije sigurno. Nesumnjivo je da se ćirilica javlja u X veku, i to baš u krajevima oko Prespe; ali, malo je teško verovati da je baš Kliment lično dirao u delo svoga učitelja još dok ono nije uhvatilo ni pravog korena u narodu te oblasti. Po svoj prilici ćirilica se razvila u Maćedoniji kod grčko-slovenskog sveštenstva, i Kliment je, možda, samo prihvatio. Za njegova druga Nauma znamo, isto tako, da je imao interesa za književnost i da je potsticao ljude na rad. Konstantin Prezviter sam kaže da ga je na pisanje Učitelnog evanđelja potakao brat Naum. Za velike svoje zasluge postavljen je Kliment god. 893. episkopom u kraju oko Kičovske Belice. On je sahranio svog druga Nauma, koji je umro 23. decembra god. 910., a sam je preminuo 27. jula god. 916. Njihovo delo, književno i učiteljsko, prihvatiše njihovi drugovi i poslednici, Konstantin Prezviter, episkop Marko, Jovan Ekzarh, Gligorije Prezviter i dr., koji su se kupili oko cara Simeona, koji se i sam bavio književnošću i koji je neobično cenio književni i prosvetiteljski rad Ćirilovih i Metodijevih učenika. Njihovim delom stvorene su osnove slovenskoj pismenosti i književnosti na Balkanu, i potom slovenskoj književnosti uopšte.
Čitav rad oko pokrštavanja Jugoslovena daje lepe primere o duhovnoj zajednici među njima. Jezik maćedonskih Slovena, koji je uzet za književni jezik mlade crkve i još mlađe književnosti, primljen je bez ikakvih teškoća i u Moravskoj i u Panoniji; razlike su među dijalektima bile tako male da ništa nisu smetale uzajamnom razumevanju. Samo javljanje slovenske liturgije primljeno je u svima oblastima sa radošću i osetilo se odmah i svuda kao svoje etničko obeležje. Ovo je bilo i prvo mešanje i uzajamno uticanje među Slovenima u jednom delu prave kulturne akcije; Sloveni iz Maćedonije sa svojim učiteljima idu među Moravce i Panonce i rade među njima, da opet posle proterani Moravci dođu kod njih na jug i nastave njihovo delo. Među njima nema granica; oni, kao da se to razume samo po sebi, prelaze iz Maćedonije u Moravsku, iz Moravske u Panoniju; oni su jedno i osećaju se kao jedno, i gore prema Nemcima kad ih gone, i dole prema Grcima, od kojih odvajaju svoje saplemenike. To je bilo svesno stvaranje svoje slovenske kulture, na čemu su sarađivali svi.
Crkvena arhitektura u Dalmaciji i u unutrašnjosti Balkanskog Poluostrva, na području Huma, Bosne, Zete i Raške, ima starih uzajamnih veza. Bazilike u Zenici ili Dabravini imaju svoje nesumnjive analogije u dalmatinskim; bazilika u Brezi gotsko je delo, i već po tome je jasno da ima svoje obrasce na drugoj strani. Teorija o takozvanom starom slovenskom, odnosno starom hrvatskom, u osnovi originalnom stilu, donesenom delimično iz stare postojbine i preobraženom u Dalmaciji sa prvobitnih drvenih pratipova na kamene, a očuvanom na crkvenim građevinama VI—X veka, koju je u novije vreme počeo da zastupa jedan deo naučenjaka, teško može izdržati naučnu kritiku. Kao što su bosanski stećci nesumnjiv ostatak i oponašanje rimskih sarkofaga, tako je i najveći deo naše rane crkvene arhitekture i skulpture primljen kod nas od majstora koji su nam doneli hrišćansku kulturu i ove što ide sa njom zajedno. O tom ima neposrednih dokaza »na licu mesta«. Godeslavljev natpis na crkvi Sv. Krsta u Ninu ima nesumnjiv franački karakter. Zar crkva hrvatske episkopije u Ninu nije bila posvećena sv. Aselu, franačko-galskom svecu, i zar se taj zapadni uticaj zadržao samo na tom kultu? U Srba se nalaze sirsko-vizantiski uticaji na staroj crkvi Sv. Petra u Rasu. Sličnih primera ima mnogo. Jedan naš mladi naučenjak (A. Deroko) nalazio je nedavno da je sličnost izvesnih crkvenih građevina u Raškoj i Dalmaciji (na pr. crkve u Zatonu na Limu sa crkvom Sv. Nikole u Ninu, ili Sv. Bogorodice u Bistrici sa Sv. Lukom u Uzolju ili Sv. Srđem u Brdima) kao ostatak neke stare svoje arhitekture koja kao da im je nekad bila zajednička. Mi ne mislimo da je to tumačenje tačno. Gde bi naši ljudi imali ranije prilike da rade takve i njima slične poslove? Zar sama tehnika posla, tipovi građevina, ma i prosti inače, i dekoracije ne zavise od majstora, njihovih škola i uticaja? U izvesnim starim crkvama našeg područja VI—VIII veka mi nalazimo latinske hrišćanske natpise, jedan na raškom zemljištu čak kod Prijepolja. To, po našem mišljenju, ukazuje i na izvesne puteve u tehnici tog posla i svemu ostalom u građevinskoj kulturi. Za crkvu Davidovicu u Brodarevu, arhitektonski dosta prostu i na oči »narodsku«, znamo pouzdano da su je, krajem XIII veka, zidali majstori najmljeni u Dubrovniku. Staru umetnost Slovena, zajedničku nam još i ovde na jugu, treba svakako tražiti na drugoj strani a ne u crkvenoj arhitekturi.