Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 1.5
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
>>→ |
1. Franačka vlast među Hrvatima. — 2. Hrvati i Mlečani. — 3. Knez Pribina. — 4. Knez Trpimir. — 5. Srbi i borba sa Bugarima. — 7. Vlastimir i njegovi naslednici. — 8. Sukob Bugara sa Hrvatima.
Prodiranje Franaka sa zapada i Bugara sa istoka i stvaranje njihovih državnih organizacija poremetilo je dotadanje odnose među Južnim Slovenima, a posebno među Srbima i Hrvatima. Vizantisku vrhovnu vlast oni nisu dotle osećali neposredno teško, bili su se već saživeli sa njom. Od svog smeštanja na Balkanu Srbi i Hrvati, u svojim planinskim, geografski odvojenim i prirodno zaštićenim oblastima, živeći u plemenskim zajednicama, behu daleko od izukrštanih interesa prestonici bližih plemena i pokrajina, i mogli su stoga, relativno nesmetano, da nastave svoj stari način života. Međutim, ekspanzija Franaka i Bugara ugrozila je Srbe i Hrvate neposredno, na njihovom području, i naterala ih da za odbranu izvedu bolju organizaciju srodnih plemena i čvršću i trajniju vezu među njima.
Za vreme franačke vlasti održavale su se jedno vreme domaće vojvode ili knezovi i kod Slovenaca i kod Hrvata. Njihova vlast i područje, kako videsmo kod Ljudevita i pre nego što je počeo ustanak, nisu bili mali. Samo kod Slovenaca, koji su bili više na očima i više u sklopu istočne franačke države, domaći knezovi nisu mogli tako lako da razviju svoju aktivnost kao što su mogli hrvatski, na dalekim granicama države. Posle Ljudevitova ustanka Franci nemaju više poverenja u Slovene i dovode doskora mesto domaćih vojvoda svoje ljude. U hrvatskoj Dalmaciji održao se Bornin sinovac, knez Vladislav. Dokle je dopirala njegova vlast ne da se tačno utvrditi, ali je sigurno da mu se Neretljani nisu pokoravali. Ovi su, naime, u to vreme češće napadali mletačke brodove u Jadranskom Moru, jednom čak i blizu južnoitalske obale (god. 835.). Da su bili Vladislavljevi, ili posredno franački podanici, Mleci bi sigurno tražili posredovanje nadležnih vlasti; ovako, oni su se morali sami braniti.
Mesto Obara javiše se Francima kao novi susedi na istoku Bugari. Slovensko pleme Timočana uzalud je pokušalo da se oslobodi njihova jarma. Braničevci, drugi susedi, rešiše se, godinu dana iza Ljudevitova poraza, da sami pređu pod franačku vlast, samo da bi se oslobodili Bugara. Ni njihov pokušaj nije bio bolje sreće. Car Ludvig je bio neobavešten o stanju na tim dalekim istočnim granicama, i nije pokazivao mnogo volje da ulazi tamo u nove zaplete. Ali, zato su bili aktivni Bugari. Oni god. 827. krenuše jednu ekspediciju na lađama uz Dunav i Dravu, opustošiše Panoniju, a u panonskoj Hrvatskoj svrgoše od Franaka postavljene vlasti i dovedoše svoje. Iznenađeni tom bugarskom ofanzivom, Franci odmah, god. 828., izvršiše reorganizaciju istočnih oblasti. Furlanska Marka, kojoj su dotad pripadali ovi krajevi, bi razdeljena u četiri grofovije: u užu Furlansku, Istru, Donju Panoniju i Vrhsavsku. Prve dve dođoše pod vlast franačkoga cara, Lotara, sina Ludvigova, koji je vladao i Italijom; a druge dve, sa mnogo širim područjem, dođoše pod vlast njegova brata Ludviga Nemačkog. Najveći deo slovenskog stanovništva ostade, dakle, u sferi Istočne Marke, koju posle, oko god. 870., podigoše, znatno proširenu, na samostalnu prefekturu. Tada je ona obuhvatala, sem Karantanije, po kojoj se i sama tako nazivala, još i obe Panonije, odnosno celo područje od Aniže do Rabe, na severu do Dunava, a na jugu do kranjske Hrušice. Bugari, koje su verovatno pomagali i ostaci Obara, postaviše kao svog vazala u savskoj Panoniji nekog kneza Ratimira.
Deoba Furlanske Marke dala je nešto više slobode akcije dalmatinskim Hrvatima. Oni više nisu bili izloženi neposrednom nadzoru bliska i moćna suseda; njihov neposredni gospodar nalazio se sada daleko, u Italiji, a bliski susedi bili su i vlašću i snagom slabiji od pređašnjeg furlanskoga markgrofa. Sem toga, naslednici Ludviga Pobožnoga, još za njegova života i lično protiv njega, krenuše duge građanske ratove, i nisu više obraćali mnogo pažnje odnosima u Dalmaciji. »Neprekidno komadanje sama sebe«, kako jedan nemački istoričar naziva ovaj dugi građanski rat, osvestilo je i diglo mnoge protivnike Franaka. Među Hrvatima ističe se oko god. 835. knez Mislav, koji, zajedno sa Neretljanima, razvija živu gusarsku delatnost na Jadranskome Moru. Mleci, koji su od tog najviše stradali, nisu mogli naći zaštite na krvno zavađenom franačkom dvoru, pa stoga god. 839. počinju sami veću ofanzivu »da osvoje Slovensku«. U strahu od mletačke snage, Hrvati se mire sa njima u poljičkom Sv. Martinu, što odmah služi kao primer i susednim Neretljanima. Ali, mir nije dugo trajao. Jedan neretljanski knez Ljudislav ili Ljudevit (Liuditus-sclavus) izazvao je već iduće godine novu mletačku ekspediciju, koja se svršava neuspehom za duždevu flotu. Car Lotar, kad mu Mlečani podnose tužbe, nema mogućnosti da obuzda te gusarske Slovene; šta više, u ugovoru sa Mlecima od god. 840., on je sam tražio njihovu saradnju za zaštitu istarskih i drugih susednih gradova »protiv slovenskih plemena«. Kolika je bila nasrtljivost Slovena, naročito posle nedaće mletačkog brodovlja u borbama sa Saracenima, vidi se najbolje po činjenici da su oni god. 846. doprli do same Venecije i oplenili grad Kaorle.
I u severnim oblastima ima izvesne borbenosti. Knezu Ratbodu, poglavaru franačke Istočne Marke, beše oko god. 836. dobegao slovački knez Pribina, koga je prognao moravski vojvoda Mojmar. Pribina je odmah bio prikazan kralju Ludvigu Nemačkom, i po njegovoj želji pokršten. Ali, Pribina beše smutljiv duh. On brzo raskide veze sa. Ratbodom i pobeže, zajedno sa sinom Koceljom, u Bugarsku; a onda dođe knezu Ratimiru hrvatskome. Možda taj njegov dolazak, ili neki drugi nepoznati razlog, izazvaše Ratboda da god. 838. napadne Ratimira i da ga sruši sa vlasti. Pribina, u poslednji čas, izdade svog domaćina i predade se Francima. Po preporuci svojih ljudi, kralj dade Pribini kao leno jedan deo donje Panonije oko Blatnog Jezera i potvrdi mu to i kao vlasništvo, 12. oktobra god, 847., proširivši mu opseg države do Drave i Dunava. Tu Pribina sagradi svoj grad, stane okupljati susedna bratstva i ljude, i poče se »mnogo širiti po toj zemlji«.
Pribina u Panoniji tuđin, mada Sloven, sa svojom šrevrtljivošću nije mogao da stekne većih simpatija u narodu. On svakako nije bio čovek koji bi mogao da se stavi na čelo neke krupnije akcije. Kao hrvatski knez jačeg korena istakao se sredinom IX veka Trpimir, osnivalac hrvatske kneževske i kraljevske dinastije, u dalmatinskoj Hrvatskoj. U njegovoj darovnoj povelji splitskoj crkvi, izdanoj 4. marta god. 852. u primorskom Bihaću, prvi put se on izrično naziva »knezom Hrvata« (dux Chroatorum). To je prvi pomen hrvatskog imena na Balkanskom Poluostrvu u zvaničnoj, vladarskoj tituli. Knez Trpimir i njegov sin Petar upisani su u takozvanom Cividalskom evangelijaru kao posetioci jednog manastira, možda u Paviji, gde su dolazili na poklonstvo svom franačkom gospodaru. Trpimir je i inače bio pobožan čovek, i blizu svog dvora u Klisu podigao je manastir u današnjim Rižinicama. On je, misli se, doveo u Hrvatsku aktivni red benediktinaca. Njegova vladavina, s izvesnom solidnošću i mirnoćom, pretstavlja početak kontinuirane, svesno i postepeno razvijane hrvatske države Srednjega veka, koja se iz Dalmacije širi poglavito prema istoku i severu, a samo delimično i u manjoj meri prema jugu.
Hrvate su trgli iz starog plemenskog života Franci, a Srbe Bugari. Bugarska država širila se naglo. Njene granice trećeg decenija IX veka dođoše čak u Panoniju i na sever u Dakiju, a na jugu su doprli Bugari sve do Rodope i držali Filipopolj. Otvorena im je ostala samo zapadna granica prema moravskoj i vardarskoj dolini. Kada je Vizantija ušla u teške borbe s Arapima, bugarski vladar Presjam upotrebi priliku da počne akciju i u tom pravcu, držeći da ga niko neće sprečavati. Prvi pohod, god. 837., bio je upućen na jugozapad, prema Solunu, možda u vezi sa jednim pokretom Slovena u Peloponezu. Njegov uspeh, izgleda, bio je velik: Bugari se uskoro javljaju kao gospodari Ohrida i sve oblasti oko Devola, okupivši pod svoju vlast najveći deo maćedonskih Slovena.
Srbi su živeli u svojim župama, dugo nesmetani, kao konzervativan elemenat. Imali su izvesne vladare, koji su se smenjivali po pravu nasleđa, a čija vlast nije obuhvatala više oblasti. Od tih vladara u Raškoj neke znamo po imenu. Najstariji je Višeslav (oko sredine VIII veka), a za njim idu Radoslav i Prosigoj. Tek od Vlastimira, Višeslavova praunuka, počinje period sa više vesti. Vlastimir je savremenik Presjamov i njegov protivnik. Do Presjama, niše Konstantin Porfirogenit, »življahu Bugari sa Srbima mirno, kao susedi i komšije, pazeći jedni druge«. Šta je neposredno izazvalo prekid te idile nije poznato: da li bugarska ekspanzija, koja je išla za tim da i Srbe pokori, ili možda delovanje Grka, koji su Srbe, svoje podanike, krenuli da spreče Bugare u osvajanju Maćedonije. Porfirogenit pripisuje inicijativu Bugarima. Presjamov napadaj nije uspeo; posle tri godine borbe on je morao da ga obustavi. Datum tih borbi nije siguran; ali, verovatno je da su vođene oko god. 840.
Pribiranje od Bugara ugroženih srpskih plemena i oblasti oko Vlastimira, ukoliko je bilo postignuto, nije moglo da se održi potpuno. Stare tradicije bile su jače od političkih lekcija na novom području. Kad je Vlastimir udavao svoju kćer za Krajinu, sina trebinjskog župana Bele, on ga je, hoteći da ga odlikuje, »imenovao vladarom i učinio samostalnim«. Okrnjio je, po tradiciji, iz porodične sentimentalnosti, zajednicu i potrebu grupisanja svih plemena oko jednog državnog središta u interesu što uspešnije odbrane. Pored domaće dinastije Viševića u Humu, koja je svoju starinu i prava sa njom u vezi izvodila još iz stare otadžbine, pored glavara u Zeti, koji su živeli za svoj račun, Vlastimir stvara i samostalne trebinjske gospodare, koji su dotle priznavali vrhovnu vlast raškog župana. Po slovenskoj navici, posle smrti Vlastimirove njegovu državu podelila su tri mu sina, Mutimir, Strojimir i Gojnik. Centralna vlast, uostalom, ne održava se svuda u to vreme ni u ostaloj Evropi; građanski rat protiv Ludviga Pobožnog u Franačkoj došao je poglavito radi nezadovoljstva sa podelom zemlje njegovim sinovima.
Posle Presjamove smrti (god. 852.) na bugarski presto dolazi preduzetni i mudri kan Boris. Njegov pokret protiv Franaka u Panoniji, odmah po dolasku na vlast, završio se neuspehom, isto kao i sva druga njegova preduzeća prvih godina njegove vladavine. U te spada i pohod na Srbe. Obavešten o smrti Vlastimirovoj i podeli njegove zemlje, Boris je, možda, poverovao da sad neće naići na onakav otpor kakav je bio onaj protiv njegova oca. Ali, Srbi behu ostali isti po svojoj vojničkoj vrednosti. Oni tako skleptaše u svojim planinama Bugare da je među zarobljenike dopao i Borisov sin Vladimir i dvanaest velikih boila. Bugari moradoše tražiti mir i posle toga sigurnu pratnju do srpske granice, odnosno do graničnog mesta Rasa. Tu su, po srpskom saopštenju, izmenjena gostinska uzdarja, dok su Bugari tvrdili da su im Srbi bili dužni predati izvesne stvari u znak ugovorene obaveze (dva roba, dva sokola, dva psa i 90 koža). Pohod Borisov, prema tome, nije kod njih smatran kao neuspeh nego kao nekakav kompromis. Za Srbe će biti verovatno da nisu bili sasvim sigurni za dalje borbe i da su stoga pristali na povoljan mir.
Sem sa Srbima, Boris je bio došao u sukob i sa Hrvatima. Najverovatnije je mišljenje da je to bilo god. 853., kada su Bugari udarili na franačku državu, u Panoniji, pa Hrvati, kao franački vazali, morali da ih suzbijaju. Kao i u borbi sa Srbima, Boris i ovde nije prošao dobro, nego se, na kraju, izmirio »obdarivši Hrvate i obdaren od Hrvata«. Po ovim bojištima, tako dalekim od prvobitnih ishodišta bugarskih, toliko na zapadu iza Morave i Šar-planine, vidi se najbolje ogromni zamah i tadanji uticaj Bugara, koji se behu digli i razvili na račun unutarnjim krizama i dugim ratom s Arapima iznurene Vizantije.