Zapisi i zapisivači
Najstariji pisani pomeni o postojanju narodnih pesama u pirotskom kraju[1] potiču iz 16. veka. Austrijski diplomata Marko Antun Pigafeta u svome putopisu iz 1567. godine piše da je, vraćajući se iz Carigrada u pratnji izaslanika Habzburškog dvora Antuna Vrapčića, u selu Klisuri, na putu između Pirota i Bele Palanke, video grupu lepih devojaka koje su pevale i igrale, pri čemu su se neke držale za ruke i takmičile u pevanju. I Stefan Gerlah, prateći carskog poslanika Davida Unganda u Carigrad, u svom poznatom putopisu beleži da je pri povratku iz Carigrada preko Sofije video 29. juna 1578. godine u jednom mestu blizu Pirota kako su se ljudi ispred crkve, posle službe, zabavljali, a devojke igrale kolo i zajedno dve po dve pevale.
Prvi zapisi narodnih pesama iz ovoga kraja vezani su za ime Vuka Karadžića. U prvoj knjizi njegovih Srpskih narodnih pjesama, izdatoj u Beču 1841. godine, u grupi pod nazivom "Pjesme onako pobožne", pod rednim brojem 202, nalazi se pesma Krštenje Hristovo, za koju Vuk u primedbi beleži da ju je dobio "od nekog učitelja Proke rodom iz Pirota". U pesmi se kaže kako je sveta deva Marija otišla krstitelju Jovanu da joj krsti sina Isusa i kako su se prilikom krštenja zbile čudne pojave: vedro se nebo rasklopilo a crna zemlja zatresla. Pesma je hrišćansko–religioznog karaktera i verovatno potiče iz crkvene sredine. Učitelj Proka je Vuku poslao i pesmu Sestra bratu zarukavlje veze, koja se nalazi u istoj knjizi, u poglavlju "ljubavne i druge različne ženske pjesme". O njoj je Vuk zapisao: "Ovu sam pjesmu ja dobio od onog Piroćanina od koga i onu 202, na strani 93..." Po motivu i poetsko–stilskim osobinama, ova je pesma u duhu izvornog narodnog stvaralaštva i u razvijenijem obliku nalazi se i danas među pesmama ovoga kraja.
Pre oslobođenja Pirota od Turaka, u knjizi Pesme narodne Miloša Milisavljevića, štampanoj 1869. godine u Beogradu, nalazi se nekoliko pesama za koje ovaj kaže da su se u njegovoj mladosti pevale u "pirotskoj nahiji". Posle oslobođenja, 1878. godine, tokom poslednje dve decenije 19. i prve 20. veka, u novooslobođenim i Srbiji pripojenim okruzima, pirotskom, niškom, leskovačkom i vranjskom, nastalo je živo interesovanje za upoznavanjem svih oblika narodnog života i stvaranja, te i narodnog pesništva. Javljaju se brojni zapisivani, koji prikupljene pesme objavljuju ili ostavljaju u rukopisima. Prvi među njima bio je Milan B. Milićević, koji je u delu Kraljevina Srbija (1884), prikazujući istorijske, geografske, kulturne i etnografske prilike u novooslobođenim krajevima, priložio i četrdesetak lirskih pesama iz pirotskog okruga.
Rukopis pesama i pripovedaka, zapisanih u Pirotu, Velikom Jovanovcu, Strelcu, Špaju i drugim selima, poslao je 1892. godine Srpskoj kraljevskoj akademiji Nikola Jakševac, profesor gimnazije u Pirotu, rodom iz Đakova, koji je, završivši kao Jagićev učenik slovensku filologiju u Beču, došao u Srbiju i kao gimnazijski profesor službovao u raznim mesgima. Uz zbirku od sedamdesetak pesama i 50 pripovedaka, Jakševac je prikazao i glavne osobine pirotskog govora, protumačio manje poznate reči i uporedio sadržaje pesama sa sadržajima sličnih pesama u zbirkama V. Karadžića, B. Vrčevića i M.Đ. Milićevića.
Srpskoj kraljevskoj akademiji predali su pesme sa pirotskog područja i Vladimir J. Milutinović, učitelj u Jalovik Izvoru, selu koje je u to vreme bilo u sastavu pirotskog okruga (50 pesama, zabeleženih 1890–1891), Marinko Stanojević, student filozofije (160 pesama sakupljenih 1896. g. u Pirotu i okolnim selima), Stevan Pejić, student prava iz Pirota (52 pesme, zapisane u Pirotu) i Anta Mladenović, učitelj u selu Klisuri, kraj Bele Palanke.
Češki slikar i muzikolog Ludvig Kuba, putujući krajem 19. veka po južnoslovenskim zemljama radi prikupljanja narodnih melodija, prošao je kroz Pirot i zabeležio izvestan broj pesama sa melodijama, koje je štampao u devetoj knjizi svog desetotomnog dela Sloveni u svojim pesmama, objavljivanog od 1884. do 1895. godine.
Pri kraju 19. i početkom 20. veka iz belopalanačke opštine u časopisu Kića, koji je izlazio u Nišu, i u zbirci Kićine pesme, objavljivali su pesme ·Mihajlo Veselinović iz Bele Palanke, Janča Mladenović iz Toponice, Aleksandar Popović iz Špaja, jeromonah Lukijan iz Divljanskog manastira, Dimitrije Popović, sveštenik iz Mokre i Živan Vasiljević iz Paježa. Ljubomir V. Janković, učitelj u Mokri, objavio je od 1895. do 1897. godine u niškom časopisu Slava pesme pod naslovom Svatovske pesme iz pirotskog okruga, a y Srpskom književnom glasniku, Delu i Slavi više radova etnografskog karaktera, sa pesmama zapisanim u Mokri.
Sa potpisom Jela i naslovom Svadbene pesme iz Pirota, u časopisu Bratstvo za 1899. godinu štampano je tridesetak pesama sa kratkim tumačenjima u kojoj se prilici u toku svadbenih svečanosgi koja pesma peva i sa papomenom da su pesme zabeležene 1899. godine.
Zapisivač pesama iz pirotskog kraja bio je i Milan Đ. Stanojević,
pisac dečijih priča i urednik dečijih listova, rodom iz Gorčinca u Lužnici. U Pirotu je službovao od 1896. do 1911. godine i bio učitelj, upravitelj osnovne škole i školski nadzornik. Pesme je zapisivao u Striževcu i Pirotu, a objavljivao u časopisu Zvezda, čiji je urednik bio Janko Veselinović. U Zvezdi za 1899. godinu, u više uzastopnih brojeva izašle su grupe pesama pod naslovom Narodne nesme iz okoline Pirota i Piroćanke, a u istom časopisu za 1900. godinu sa naslovom Srpske narodne pesme iz pirotskog okruga. Izvestan broj pesama objavio je i u niškoj Gradini. Svoj rad o narodnom običaju zvanom "kralj" poslao je 1892. godine Etnografskom odboru Srpske kraljevske akademije.
Poznati norveški slavista Olaf Broh iz Stanojevićeve rukopisne
zbirke priložio je y svome delu Dijalekti južne Srbije sedam pesama da bi mu poslužile kao jezički primeri uz njegova dijalektološka ispitivanja, koja je 1899. godine po nalogu Bečke akademije nauka vršio na prostoru pirotskog, leskovačkog i vranjskog okruga.
I Aleksandar Belić je u Dijalekti istočne i južne Srbije, kao primere narodnog jezika, objavio jednu lirsku pesmu i nekoliko priča zabeleženih u Pirotu.
Zapisivač najvećeg broja pesama sa gornjepišavskog i dužničkog područja bio je Vladimir M. Nikolić, rodom iz zlatiborske Čajetine, učitelj i školski nadzornik, koji je od 1895. do 1914. godine učiteljevao u Strelcu, Sopotu i Gnjilenu. U svojoj knjizi Iz Lužnice i Nišave, koju je 1910. godine izdala Srpska kraljevska akademija, on je opisao razne oblike narodnog života i objavio veliki broj pesama, zabeleženih u Strelcu, Stolu, Sopotu, Gnjilenu, Velikom Suvodolu, Barje Čifliku, Nišoru, Smrdanu (Petrovcu) i drugim. Pesme je po motivima i nameni razvrstao na svatovske, žetelačke, lazaričke, kraljske, sedenćarske, ženske i one koje se pevaju prilikom slava i raznih veselja".
Knjiga Srpske narodne melodije - predratna Srbija poznatog srpskog muzičkog folkloriste i kompozitora Vladimira R. Đorđevića, izdata 1931. godine u Beogradu, sadrži melodije sa rečima narodnih pesama iz Srbije, među kojima je i pedesetak zapisanih u Pirotu i selima Gnjilenu, Rasnici, Temskoj, Crnoklištu, Velikoj Lukanji, Strelcu, Striževcu, Suračevu, Babinom Kalu, Špaju i drugim. A u knjizi Ponišavlje, istorijsko-etnološkoj studiji Mirka Živanovića, pravnika iz Pirota, štampanoj u Pirotu 1931. godine, nalazi se izvestan broj pesama, u to vreme veoma poznatih i rado pevanih u pirotskoj varoškoj sredini.
Posle Drugog svetskog rata interesovanje za narodnu poeziju se ponovo javlja. Sestre Janković, Ljubica i Danica, u petoj knjizi svojih Narodnih kolo (Beograd, 1949), dale su opise i melografske zapise narodnih kola iz raznih krajeva Srbije, među njima i iz pirotskih i belopalaničkih sela, zabeleživši pri tome i reči pesama koje se uz pojedina kola pevaju.
Etnomuzikolog, akademik Kosta P. Manojlović svojom knjigom Narodne melodije iz Istočne Srbije, y izdanju Muzikološkog instituta Srpske akademije nauka 1953. godine, dao je značajan doprinos poznavanju posleratnog stanja narodne poezije u istočnoj Srbiji, u prvom redu u pirotskom kraju. Od 318 melodija sa rečima pesama, on je samo tridesetak
zabeležio u Zaječaru i okolini, a sve ostale u Pirotu i pirotskim selima Krupcu, Velikom Jovanovcu, Staničenju, Temskoj, kao i y Babušnici. Pesme je razvrstao na svatovske, pesme u kolu, sedenćarske, žetelačke, dodolske, krstonoške, lazaričke, slavske, duhovne i ljubavne.
Zapisivači pesama sa pirotskog i lužničkog područja bili su polovinom pedesetih godina i učenici Učiteljske škole u Pirotu, od kojih su najviše i najlepše pesme zabeležili Zorica Radenković iz Strelca, Sava Aleksić iz Prisjana, Bojka Jovanović iz Gnjilena, Nikola Kostić iz Jelovice, Nedeljko Minčić iz Rsovaca, Milunija Veličković iz Crnoklišta, i iz Pirota Vekoslav Butigan, Svetlana Mladenović, Radmila Madić, Nadežda Spasić, Njubinka Gligorijević i Divna Krstić.
Knjiga pesama Oj devojče (Pirot, 1968), koju je priredio Novica Živković, sadrži šezdesetak ljubavnih pesama, koje su među pesmama pirotskog kraja najbrojnije i najlepše. Zbirka sadrži podatke o imenima kazivača i pevača pesama, kao i o imenima mesta zapisivanja.
Pesme sa područja Lužnice zapisao je i objavio Dragoslav Manić forski, nastavnik iz Radoševca, u svojim knjigama Antologija lužničkih narodnih pesama (1974) i Lužničkoj narodnoj baštini (1980). Prva sadrži 122 nesme, razvrstane na obredne, ljubavne, porodične, pastirske, posleničke i druge. Među obrednim najviše ima lazaričkih, jer je lazarički običaj u selima Lužnice bio veoma omiljen i najduže se zadržao. U drugoj Manićevoj knjizi, pored proznih priloga iz narodnog usmenog stvaralaštva, ima i izvestan broj kratkih, uglavnom ljubavnih pesama.
Tridesetak pesama, zabeleženih u Velikom Jovanovcu, nalazi se u knjizi Božidara Zdravkovića Od Alačev-čivlika do Velikog Jovanovci, objavljenoj 1976. godine u izdanju Narodnog muzeja u Pirotu.
Zbirku pesama sa belopalanačkog područja pod naslovom Đul devojče štampala je 1979. godine niška Gradina. Pesme je u Beloj Palanci i belopalanačkim selima, u najvećem broju u Divljani, Mokri, Donjoj Koritnici i Kosmovcu, prikupila i knjigu priredila grupa studenata iz Divljane, među kojima su Života Jocić, Radomir Jocić, Vekoslav Bošković,
Slavoljub Tošić, Gradimir Vučković i Velibor Birić. Knjiga sadrži 253 pesme, predgovor Živote Jocića, podatke kazivačima, pevačima i zapisivačima pesama i rečnik manje poznatih reči.
U Pirotskom zborniku br. 1/68, pod naslovom Narodna ljubavna lirika iz pirotskog kraja objavljen je izvestan broj pesama iz rukopisne zbirke Novine Živkovića, a u Pirotskom zborniku br. 2/69 dvadeset lazaričkih pesama koje je u lužničkim selima zabeležio Petar Cvetković. Uz pesme je dat i opis lazaričkog običaja.
Glasnik etnografskog muzeja u Beogradu y knjizi 41/77 štampao je članak Dušana M. Ćirića, učitelja iz Pirota, O sedenćam i sedenćarskim pesmama iz Lužnice, uz koji su priložene i 33 sedenćarske pesme.
Pesme iz Pirota i pirotekih sela objavljivali su u Slobodi, nedeljnom listu koji izlazi u Pirotu, Ilija Nikolić i Dragoljub Zlatković, a iz lužničkih sela Vekoslav Pejčić i Radisav Vujičić, koji je priredio i dve šapirografisane zbirke, uglavnom lazaričkih pesama.
Pesme iz pirotskog kraja našle su mesta i u antologijama i zbirkama odabranih pesama iz istočne i južne Srbije. Ilija Nikolić, naučni savetnik Srpske akademije nauka i umetnosti, pored svoje doktorske disertacije i drugih radova o pesmama istočne Srbije, priredio je i antologiju Goro le, gora zelena (Zaječar, 1966), u koju je iz rukopisnih zbirki Vladimira J. Milutinovića i Marinka Stanojevića uneo izvestan broj pesama, zabeleženih na pirotskom području. U knjigama Dušana M. Ćirića i Tomislava G. Panajotovića Mijalko Rasnički vam priča (Pirot, knj. 1 H II, 1976. H 1978), pored proznog materijala, nalazi se i 35 ljubavnih, sedenćarskih, ovčarskih i đurđevdanskih pesama, čija je uloga da budu poetski tumači raznih manifestacija iz života naroda ovoga kraja o kojima se u knjizi govori.
Zbirka Čudno drvo Momčila Zlatanovića i Staniše Tošića (Gradina, Niš, 1971) i Narodne pesme iz južne i istočne Srbije Momčila Zlatanovića (Narodna knjiga, Beograd, 1982) sadrže po dvadesetak pesama, odabranih iz knjiga narodnih pesama sa pirotskog područja, a isto toliko pesama i iz istih izvora ima i knjiga Narodne pesme iz istočne i južne Srbije (Beograd, 1988), koju je priredio Dragoljub Simonović, profesor Univerziteta u Nišu.
Reference[uredi]
- ↑ Pod pirotskim krajem ovde podrazumeva se područje opština Pirot, Babušnica i Bela Palanka.
Izvor[uredi]
- Novica Živković, Gora bršljanova, narodne pesme pirotskog kraja, Pirot, Muzej Ponišavlja, 1998., str. 5-9.