Srpske škole 1718–1739 0
| SRPSKE ŠKOLE 1718–1739 Pisac: Radoslav Grujić |
Period prvi >→ |
Period u austrijske vladavine u Srbiji, u prvoj polovini osamnaestoga veka (1718—1739 g.), od velikog je značaja u istoriji srpske crkve i naroda. No nije tome uzrok kakav reformatorski rad austrijskih vlasti u korist podvlaštenog joj Srpskog Naroda i njegove crkve; jer Austrija ne samo da nije mislila o tome, nego se naprotiv svim silama starala da omete sve plemenite namere i pokušaje velikih srpskih jeraraha onoga doba, kao i ostalih narodnih prvaka, na preporođaju Srpskoga Naroda u kulturno-prosvetnom smislu. Beleg važnosti ovom periodu dade onaj promišljeni, energični i rodoljubivi rad mitropolita srpskih: Mojsija Petrovića i Vićentija Jovanovića, s ostalim predstavnicima naroda našeg, na reorganizaciji celokupnog dotadašnjeg života narodnog!
S Požarevačkim Mirom 1718. g. potpao je pod austrijsku vlast i sav severni i severo-istočni deo današnje Srbije. U crkveno-administrativnom pogledu beše taj deo podeljen na Mitropoliju Beogradsku i Episkopiju Valjevsku. Mitropolit beogradski Mojsije Petrović postade samostalnim arhiepiskopom Srbije i novoosvojenog Temišvarskog Banata. On, a beše to čovek čvrsta karaktera i vanrednih diplomatskih sposobnosti, stupi odmah u vrlo blisku zajednicu s arhiepiskopom i mitropolitom karlovačkim Vićentijem Popovićem, čovekom slaba duha i oronula zdravlja, — u nameri, da se zajedničkim složnim radom lakše odupru opasnoj sili austrijske politike sa Srpskim Narodom, te da u slučaju smrti oboleloga Popovića spremi teren i za formalno sjedinjenje ovih dveju srpskih arhiepiskopija.
Što je mitropolit Mojsije naumio to je i izveo; jer kad se, posle smrti mitropolita karlovačkog Vićentija sastadoše predstavnici Srpskoga Naroda 1726. g. u Karlovcima na saboru, da biraju sebi novoga mitropolita — aklamacijom izvikaše Mojsija Petrovića, arhiepiskopa i mitropolita beogradskog i za svoga mitropolita i arhiepiskopa. Austrijska vlast upotrebila je sve sile, da omete ovo sjedinjenje, — ali se sva ta sila razbi o čvrstu volju i budnu nacionalnu svest srpskih prvaka onoga doba. Tako postade sad samo jedna arhiepiskopija za sav srpski pravoslavni narod pod austrijskom vladom.
Arhiepiskopija ta održa se čvrsto i posle smrti Mojsija Petrovića, jer narodni predstavnici na saboru izabraše opet jednoglasno za beogradsko-karlovačkog mitropolita i arhiepiskopa Vićentija Jovanovića, do tada episkopa aradskog i nekadanjeg generalnog egzarha Mojsijeva. A Vićentije je, kao beogradsko-karlovački mitropolit, upravljao srpskom crkvom i narodom, pod austrijskom vlašću, sve do svoje smrti (1737 g.).
Naskoro posle smrti Vićentijeve došao je u Beograd, kao begunac, patrijarah pećski Arsenije IV. Jovanović-Šakabenda i voljom naroda i episkopa srpskih preuze upravu srpskom crkvom i narodom u Beogradsko-Karlovačkoj Mitropoliji. No uprava njegova u Beogradu i Srbiji beše kratka veka, jer Austrija Beogradskim Mirom 1739. god. izgubi sve što je dotle u Srbiji posedovala, te južna granica između nje i Turske postade Dunav i Sava.
Takova je eto bila u najkraćim crtama spoljašnja istorija sjedinjene Beogradsko-Karlovačke Mitropolije. Ali je mnogo važnija unutrašnja istorija njena.
Na svim granama religioznog i kulturno-prosvetnog života naroda svoga pokrenuo je mitropolit Mojsije življi rad, otpočeo reformu u dobro smišljenom pravcu i naprednom duhu; a posledice toga rada stekoše stalnu vrednost, te se dosta toga i do danas sačuvalo — uz izvesne modifikacije. I mitropolit Vićentije Jovanović, koji se kao mnogogodišnji egzarh Mojsijev, upoznao sa svima plemenitim namerama njegovim i usvojio, te i još bolje razvio, sistem njegova rada, — pregao je svom dušom svojom i sredstvima, koja mu na raspoloženju behu, da uredi i dovede u pravilan tok ceo organizam života narodnog. Patrijarah Arsenije IV., kao arhiepiskop i mitripolit beogradski, za ono kratko, a uz to još ratno doba, nije ni imao kad, da razvije svoj rad na tom polju; a dalji njegov rad, kao arhiepiskopa karlovačkog, ne spada u okvir našega predmeta...
Ostavljamo ovom prilikom na stranu i sav rad prve dvojice velikih jeraraha srpskih na polju crkveno-administrativnoga, religiozno-moralnoga i u opšte političko-socijalnog života poverenog im naroda, — te ćemo se ograničiti samo na onaj vrlo važan deo njihovoga rodoljubivoga rada, koji je stvorio, slobodno možemo reći, epohu u istoriji srpskih škola.
Da bih ovaj rad njihov preglednije prikazati mogao, delim ovaj rad na tri dela, s obzirom na tri perioda u eposi ovoj.
Prvi deo obuhvata ono vreme (1718.—1726. g. i d.) u školskom životu onoga doba, u kome su srpske škole imale karakter isključivo srpsko-slovenski i još se u sasvim primitivnom stanju nalazile.
Drugi deo obuhvata vreme rada (1726—1731. g.) ruskog učitelja Maksima Suvorova i nosi na sebi obeležje rusko-slovenskih škola trivialnoga pravca. — U ovome periodu opažaju se i počeci srednjih slovenskih i slovensko-latinskih škola.
Treći deo prikazuje uređenje i rad novoosnovanih i viših, ili bolje srednjih latinsko-slovenskih škola (1731—1737 g.), koje su uspele da izvedu samo jedan ciklus. — U zaključku privešću, u kratkim crtama, dalju sudbinu tih škola, u najbližem periodu iza ove epohe.
Valja mi još napomenuti, da u prvom periodu dovodim karakter naših škola u genetičku svezu s grčkim školama po Turskoj Carevini toga doba, te u zasebnom odeljku raspravljam i o grčkoj školi toga vremena u našem narodu pod austro-ugarskom vlašću.
Pored nešto poznatih podataka, služio sam se pri izradi ovoga rada mahom arhivskim izvorima, te ću znatan deo te važne i interesantne građe, za istoriju naših škola u to doba, štampati u „Spomeniku Srp. Akad. Nauka“. — Sve te arhivske spise našao sam među aktima Mitropolitsko-Patrijarškog Arhiva u Srem. Karlovcima — u odeljku neeksibiranih spisa.