Predgovor (Od sna do zapada)
Tokom XVIII i XIX veka, u Banatu, bilo }e nekoliko značajnih etnografa koji su, vnše iz entuzijazma i ljubavi prema rodnome kraju nego iz naučnih pobuda, sakupljali narodne umotvorine. Kada danas pogledamo zbir njihovog rada: nekoliko zbirki narodnih pripovedaka i narodnih pesama, osetićemo nedostatak stručnosti i sistematskog zapisivanja, jer su se beleženja narodnih umotvorina prihvatali pismeni ratari i trgovci, nedovoljno pripremljeni za tako složeni posao, ili pak sastavljači rukopisnih pesmarica koji su zapisivali pesme samo za sebe. Ovo tvrđenje se nipošto ne odnosi na Tihomira Ostojića, Svetozara Bajića, Paju Telečkog i Vladana Arsenijevića, koji su veći deo života posvetili znalačkom beleženju i proučavanju narodnih umotvorina u Banatu. I pored njihovog značajnog doprinosa na polju folklorističkog izučavanja, ni do danas nemamo potnunu i pristupačnu sliku razvojnog puta narodnog pesnnštva na teritoriji Banata tim pre što se i danas mnogi njihovn rukopisi nalaze neobjavljenn po arhivima širom Srbije. Za primer neka nam posluži zbirka Tihomira Ostojića, nastala 1893 god. Obredne Narodne pesme sa notama iz Banata, koja se i danas nalazi neobjavljena u Istorijskom Arhivu SANU (Etnografska zbirka br. 628). Od 105 pesama koliko zbirka sadrži, svet je ugledalo samo 17 pesama koje je T. Ostojić objavio u Karadžiću za 1900. godinu.
Nešto drugačiju sudbinu doživele su pesme objavljene u ovoj knjizi. One su čitavih sto godina ostale neobjavljene u rukopisnoj zaostavštini Vladana Arsenijevića, rasutoj na raznovrsnom etnografskom materijalu u Etnografskoj zbirci Istorijskog arhiva SANU.
Pošto se Arsenijević bavio celog života sastavljanjem u nas jedinstvenog jestastveničkog rečnnka i prikupljanjem i ispisivanjem rečničke građe, po čemu je najviše i
poznat, jedino interesovanje naše naučne javnosti posle njegove smrti (1900 god.) bilo je upravljeno na Arsenijevićev zaostali
rečnički materijal koji je nznosio 500.000 obrađenih rečničkih jedinica. U predgovoru akademijinog Rečnika, (Beograd 1959), Aleksandar Belić sa razlogom napominje da Arsenijevićeva rečnička zbirka predstavlja najveću zbirku privatnih lica koju je ikada Akademija dobila.
Posle Arsenijevićeve smrti, pored rečničke zbirke, Akademiji je pripala i celokupna njegova rukopisna zaostavština koja se sastojala od više rukopisnih zbirki narodnih pesama, pripovedaka, narodnih igara, zagonetki, pitalica, basmi, i drugih narodnih umotvorina kao i Arsenijevićevog dnevnika iz gimnazijskih dana. Dok se za svaki listić Arsenijevićeve rečničke građe, koja je do 1957 god. skoro celosti prešla u ruke Instituta za jezik, zna da je pripadao Arsenijeviću ostali njegovi zapisi vode se do danas kao etnografski materijal primljen od nepoznatih sakupljača.
Postoji verovatnoća da je dobar deo rukopisa Arsenijević poslao Akademiji dosta ranije nego što je osnovan Etnografski odbor, zajedno sa delom rečničke građe koju je lično dostavio Đuri Daničiću, krunišući, na taj način, njihovu dugo godišnju saradnju i prijateljstvo, tim pre što se većina Arsenijevićevih zbirki opisuju i pominju u inventarskom izveštaju etnografskog odbora kao zatečen etnografski materijal kome se ne zna poreklo.
Rasutost Arsenijevićevih hartija po Istorijskom arhivu otežalo je njihovo uspešno povezivanje do današnjeg dana. Srećom, u svom dnevniku, Arsenijević je zapisao početne stihove iz svojih autentično zabeleženih zbirki pesama čiji se redosled potpuno slaže sa redosledom pesama u rukopisnim zbirkama. Isto tako, u dnevniku pomenute narodne igre i pripovedke našli smo u celosti u jednom Arsenijevićevom rukopisu zajedno sa rečničkom građom koja, nekim čudom, nije preuzeta od strane Instituta za jezik.
Istovetna obrada reči u rečničkoj građi u Institutu za jezik za koju se izvesno zna da pripada V. Arsenijeviću, isti rukopis, ljubičasto mastilo i hartija kojima su načinjeni dnevnik i ostali etnografski materijal, nedvosmisleno govore u prilog tezi da niz rukopisa od „nepoziatih sakupljača" u Etnografskoj zbirci SANU pripadaju Arsenijeviću, pogotovu što se ispod pesama koje je Arsenijević zabeležio u ranoj mladosti i koje pominje u svom dnevniku kao đak novosadske realke (1863— 1865), nalaze primedbe koje pokazju da se pesme većinom zapisane u Arsenijevićevom rodnom selu, Deliblatu, i okolini ili da ih je Arsenijević prepisao iz rukopisnih pesmarica nastalih na teritoriji banatske vojničke granice.
Ova knjiga treba da upozna današnjeg čitaoca sa nepravdom koju su velikom leksikografu naneli istorija i vreme i da pokaže da se pored rada na rečniku, bar u mladosti, V. Arsenijević predano bavio i autentičnim beleženjima narodnih umotvorina kao i da nam je, za bolje upoznavanje određenog trenutka u razvoju banatske narodne poezije, ostavio dragocene zapise. Zahvaljujući njemu, danas imamo jasniju predstavu o tome kakve su se pesme pevale u banatskim šorovima; U kojoj meri je na njihovo oblikovanje uticala kako nova sredina tako i pesme naučene na vandrovkama no Nemačkoj i Mađarskoc koliko je u njima ostalo od predanja iz postojbine, ono što )e doseljenike kao Srbe kroz stoleća bitno razlikovalo i spasavalo od etničkih pretapanja - ono preneseno za Čarnojevićem u večite ratničke i nostalgične seobe.
Pesme koje je Arsenijević zabeležio ili ispisao iz graničarskih rukopisnih pesmarica, jasno ukazuju da se, kada je reč o vojvođanskoj narodnoj poeziji, ne sme zanemariti značajan pojas vojne granice, da je važno praćenje njenog širenja na istok, sve do Banata, saglasno potiskivanju i opadanju turske sile, jer vojna granica predstavlja posebnu sredinu koja se razlikuje od ostalih srpskih krajeva u Vojvodini kao i onih u staroj Srbiji.
Graničari su vojnici-ratari bez doma i zemlje, stalno su u pokretu kao čete ćesarske. Gdegod odu, čeka ih besplatna zemlja, čitava sela za njih su raseljavana. Oni ginu za Austriju na raznim bojištima Evrope, a njihove žene, nikako slučajno u tužbalicama o njihovoj smrti, svako bojište zamenjuju Kosovom. Onn i pored dugih vekova ostaju n dalje zagledani preko Dunava u tamnu i dragu im Srbiju.
Rukopisne pesmarice, zbornici pesama u kojima su graničari ispisivali za sebe najlepše pesme, predstavljaju najpotpuniju sliku graničarske poezije, onoga što boli i raduje večite ratnike - sliku određenog razvojnog trenutka narodne poezije, otrgnutu od promena.
Većina pesama iz ove knjige potiču iz takvih pesmarica, ali iz vremena kada se graničari sve manje sele n kada već ušoravaju njihova naselja. Profesor Vladan Arsenijević dobio je od bavaništanke Milke Ivačković dve takve pesmarice i kao zaljubljenik u narodno stvaralaštvo, prepisao je iz njnh 1868 god. deset pesama, dok se za bar još toliko to isto može slobodno tvrditi.
Primedba ispod pesme br. 9: „Pesme kao što je ova slušao sam više, vidi se da su ih soldati spevali..., josno govori da je i u doba ispisivanja ovih pesama V. Arsenijeviću bila dostupna, u usmenom prenošenju, neznatno izmenjena graničarska poezija. Pesme koje je Arsenijević autentično zapisao od pevača u Banatu ne razlikuju se od onih za koje napominje da ih je prepisao iz rukopisnih pesmarica. Njih karakteriše otmen stil izražavanja, prepun složenih stilskih figura i rečeničkih obrta, sklonost ka sliku, raznovrsnost metra, kao i nedostatak osećaja za epski ton deseterca.
Ispod mnogih pesama, Arsenijević napominje: „Teško da će biti narodna!" i tako, već tada, postavlja problem razlikovanja više tokova poetskog ispoljavanja u Vojvodini. Pošto ova zbirka sadrži pesme koje po svemu pripadaju takozvanoj građanskoj lirici kao i graničarske i narodne pesme, mislim da je ovo pogodan momenat da se objasni potreba njihovog zajedničkog objavljivanja, baš kada je u pitanju predstavljanje narodne poezije u Vojvodini.
Od trenugka kada je Vjk Karadžić farmalistički odelio poeziju kalfa i trgovaca od narodne, do danas, nije jasno sagledana razlika između narodne i građanske poezije. Izvesno se samo zna da se u svnm pesmaricama nastalim u Vojvodini, kao u pesmaricama koje je imao V. Arsenijevnć, nalaze i gradske pesme i one „prave" narodne sa patrijahalnim zarom smernosti, isprepletane i neodvojive kako zbog mećusobnih uticaja tako i trenutku sastavljača pesmarice koji ih prihvata, u odrećenom trenutku, za svoju poeziju.
Prilikom razlikovanja građanske lirike od narodne poezije, uvek je zapostavljana činjenica da je Vojvodina drugačija sredina, da su panonski gradovi, ustvari, veća sela u kojima trgovci, zanatlije i seljaci žive kuća do kuće, da tu nije moguće povući granicu između nepatvorene narodne poezije i građanske lirike iz prostog razloga što one kao jasno izdvojene celine ne postoje.
Nesporazum je nastao zbog nerazlikovanja trećeg toka narodne poezije u Vojvodini: graničarske poezije, koja postoji sa svim svojim poetskim zahtevima i zakonitostima od prvih borbi šajkaša sa Turcima.
Graničari svakog meseca odlaze u gradove na rataičke turnire prinuđeni su da se nose otmeno, da se učtivo obraćaju ženama i pretpostavljenima po pravilima vojničkog reda i gradskog bontona; oni su većinom pismeni i vladaju nemačkim i mađarskim jezikom, jer im je neophodno kao „grenatirima" ćesarske vojske.
Graničarska poezija je, od prvih trenutaka svog nastajanja i građanska lirika a, u isti mah, to je i poezija srpskog naroda u širokom pojasu granice,koja se lako i brzo prenosi do Sent Andreje i još severnijih srpskih oaza u Ugarskoj. Sačuvane pesmarice iz XVIII i XIX veka, bilo da su nastale u Budimpešti (pesmaoica koju je pronašao Ištvan Pot) bilo u Bavaništu (Pesmarice Milke Ivačković), nastale su na isti načan i sastoje se od sličnih pesama. U njima srećemo karakteristične motive i određene krugove pesama koje su zajednički jedinstvenoj vojvođanskoj narodnoj poeziji.
Uzevši u obzir sažimanje tri osnovna toka narodne poezije u Vojvodini, njihovu isprepletanost i nerazlučivost, sastavljač nije želeo da se povede za današnjim pseudopodelama ksje striktno razlikuju građansku liriku od narodne poezije već je iz Arsenijevićeve rukopisne zaostavštine ravnomerno predstavio i graničaoske i građanske i narodne pesme, držeći se samo kriterijima umetnnčke vrednosti i funkcionalnog značenja pesama u strukturi čitave zbirke.
Dužina epskih pesama koja bi remetila lirski tok ove male zbirke, njihova neznatna vrednost kao i činjenica da su to najčešće samo manje uspele varijante ranije već publikovanih pesama, rukovodili su sastavljača da izostavi sve epske pesme iz Arsenijevićevih zbirki i krug pesama o Kraljeviću Marku.
U želji da zbirka predstavlja izbor pesama koje su izvesno zapisane na teritoriji banatske granice, zanemareno je više stotina pesama koje je Arsenijević zabeležio u Prijedoru ili u Gornjoj Krajini, prilikom višegodišnjeg rada u učiteljskoj školi u Gornjem Karlovcu, kao i pesme koje su mu slali saradnici iz Vojvodine i stare Srbije. Zato, sastavljač unapred prihvata primedbu da nije adekvatno predstavio celokupan sakupljački napor i zapisivačke metode V. Arsenijevića, uz napomenu da je Arsenijević zapisao i niz izvanrednih narodnih pripovedaka, poskočica i sokačkih pesama koje po umetničkoj vrednosti isto zaslužuju da budu objavljene, ali koje bi na ovako ograničenom prostsru narušile kompaktnost zbirke.
Sastavljačeva želja bila je da iz mnogobrojnih Arsenijevićevih rukopisnih zbnrki okupi samo lirske narodne pesme i, na taj način, prnbliži današnjem čitaocu narodnu liriku banatske vojne granice, onakvu kakva se pevala i zapisivala po pesmaricama ljubitelja poezije u prvoj polovnni XIX. veka.