Kratka povjesnica Srba od postanja Srpstva do danas 8
| ←< 7. glava | KRATKA POVJESNICA SRBA OD POSTANjA SRPSTVA DO DANAS Pisac: Sima Lazić Lukin |
Od Kočine Krajine do danas.
Po svištovskom ugovoru mira Turci se obvezaše, da neće činiti nikakva zla onim Srbima, koji se buniše, i da neće puštati u Srbiju krvoloke janičare, koje su Srbi izgnali. Ali janičari se odmetnu od sultana, silom se vrate u Srbiju i utvrde se u Beogradu, pa, izberu izmeđ sebe četvoricu najsilnijih janičara: Kučuk Aliju, Mula Jusufa, Aganliju i Fočić Mehmed agu i prozvaše ih dahije. Sad ove dahije podjele među se svu Srbiju i počnu činiti najgrđa nasilja. Srbi se počnu spremati na ustanak, a u jedno se potuže i sultanu. Dahije to dočuju, pa naume da poubijaju sve najbolje srpske junake i vođe, a najviše im brige zadavaše Đorđe Petrović iz sela Topole, koji kasnije Turcima tako zacrni, da su ga prozvali Karađorđe, što će reći, Crni Đorđe.
U februaru. 1804. godine dahije sa svojim pandurima kao munje pojure po Srbiji, te ubiju kneza Aleksu Nenadovića, Iliju Birčanina, Marka Čarapića, Hadži Đeru, Hadži Ruvima, Stanoja iz Zeoka i mnoge druge najbolje Srbe. Htjedoše da ubiju i Karađorđa, al on pm srećno umače, pa skupi 500 Srba u selo Orašac i tu se oni dogovore, da dignu ustanak na dahije, a za vođa ustanačkog bi izabran Kara-Đorđe. Sad Karađorđe, a s njime Janko Katić i Vaso Čarapić, najprije pobune Šumadiju, pa onda Karađorđe pozove sav narod na oružje. Na njegov poziv Jakov Nenadović, proto Matija Nenadović i pop Luka Lazarević digoše na oružje narod preko Kolubare, a Milenko Stojković i Petar Dobrnac pobune Pomoravlje. U isto vrijeme Milan Obrenović i brat mu Miloš Obrenović dignu ustanak u rudničkom kraju, te sad po cijeloj Srbiji počeše Srbi ustajati na Turke, a ustanicima priteknu u pomoć i gorski hajduci, među kojima bješe najstrašniji Stanoje Glavaš. Tako se otpoče
Ustanak na dahije[uredi]
i zapodjenu se prvi ljuti boj kod Sibnice, gđe Karađorđe strašno potuče i rašćera Turke. Za tim Srbi razbiju Turke na Rudniku i Valjevu i počnu osvajati druga mjesta. Sad dahije moliše Karađorđa za mir, al on se ne htjede miriti, nego nastavi rat. Pošto osvojiše još mnoga mjesta Srbi opkole i sam Beograd U tom sultan posla bosanskog Bećir pašu, da kazni dahije i da umiri Srbe. Bećir paša sa Srbima opsjedne Beograd, a dahije se uplaše, te noću pobjegnu niz Dunav u Ada-kale.
Tu ih sustigne Milenko Stojković, te ih jedno veče sve pobi, odsječe im glave i donese u Beograd. Bećir paša pokaže dahiske glave srpskoj vojsci, pa zahtjevaše od vojvoda, da umire narod i da raspuste vojsku. Ali oni to ne htjedoše, nego tražiše od sultana: da Turci od sad žive samo po gradovima i da Karađorđe bude srpski vladadac, a Srbi da plaćaju sultanu danak: Sultan odbi srpske zahtjeve i zapovjedi niškom Afis paši, da silom umiri Srbiju, te tako srpska sirotinja raja otpoče novu borbu:
Rat sa sultanom[uredi]
rat sa cijelim Carstvom Turskim. Srbi zadrže sve što su dotle osvojili, pa zauzmu još i Karanovac (Kraljevo) iUžice. U tom Afis paša g.1805. krene iz Niša sa velikom vojskom, ali Karađorđe, Dobrnjac i Milenko dočekaju Turke na Ivankovcu i Paraćinu i potuku ih u dva maha tako, da je i sam Afis paša dopao grdnih rana, te sa ostatkom razbijene vojske pobjegao u Niš glavom bez obzira. Osokoljeni ovom pobjedom, Srbi sazovu narodnu skupštinu u Borač, koja proglasi Karađorđa za vrhovnog vožda, (vođa) cijele Srbije i ustanovi Praviteljstvujušči Sovjet (državni savjet), koji će sporazumno sa Karađorđem upravljati zemljom.
No čim je sultan čuo za pogibiju Afis pašinu, odmah pošlje na Srbiju dvije još veće vojske: jednu s juga pod Ibrahim pašom, a drugu sa zapada pod Bećir pašom bosanskim. Sad Karađorđe sazove skupštinu u Smederevo, pa tu Srbi zaključe: da više ne plaćaju danak sudtanu, da Karađorđe skupi 40 hiljada vojske i da se ubije svaki Srbin, koji bi izdao ili ne bi htio ići u boj na Turke. Pa tako su i radili. U to grunu Turci iz Bosne sa tri velike vojske, koje vođaše Mehmed kapetan, Kulin kapetan i Hadži beg. Ali Stojan Čupić, prozvan,3maj od Noćaja, dočeka Mehmed kapetana na Salašu, pa užasno potuče tursku vojsku i raspe je u bestrv. U tom pristiže Karađorđe, pa u boju kod Pecke razbi vojsku Hadži begovu.
Odatle, Karađorđe pohita u pomoć Šapcu i ušanči, se brzo na polju Mišaru, a u obližnjoj šumi postavi pop Luku Lazarevića sa konjicom. Turci iz Šapca nagrnu ogromnom silom na srpske šančeve. Karađorđe ih pusti sa svim blizu, a onda Srbi samo po dva put opale, iz pušaka i obore prve redove turske, pa odmah isuču noževe, jatagane i sablje i jurišaju u tursku ordiju. U tom izleti iz šume pop Luka sa konjicom, te se načini užasan pokolj od Turaka. U ovom boju na Mišaru g.1806. izgibe silna turska vojska i mnogo Turaka bi zarobljeno. Tu pogibe i silni Kulin kapetan i još 7 vojvoda turskih. Razbijena turska vojska nagrnu prema Drini, al istom sad je u Kitogu planini dočeka pop Nikola Smiljanić, pa mnoštvo Turaka pobi i zarobi.
S Mišara Karađorđe poleti na Deligrad u pomoć Dobrnjcu, Glavašu i Milenku. Čim dođe Karađorđe, Ibrahim ponudi Srbima primirje i odmah povuče svoju vojsku sa Deligrada. Tako Srbi oćeraše obe sultanove vojske. A sad Karađorđe, Stanoje Glavaš i Vaso Čarapić opkole Beograd, te poslije nekoliko ljutih bojeva osvoje varoš na juriš. U tom jurišu pogibe slavni junak Vaso Čarapić. Za tim srpska vojska osvoji i samu tvrđavu beogradsku, te već 1807. godine Srbi postanu potpuni gospodari Beograda. U to doba i Hajduk Veljko Petrović bješe pobunio Crnu Rijeku i očistio od Turaka svu Timočku Krajinu, a Jakov Nenadović očisti sav kraj od Kolubare do Drine, te sad gotovo sva Srbija bješe slobodna.
Za to vrijeme Crna Gora je imala pune ruke posla. Još za Kočine Krajine g.1788. Crnogorci, na poziv Rusije i Austrije, zaratiše s Turcima. Ali kad se sklopi mir u Svištovu, Rusija i Austrija zaboraviše na svoje saveznike Crnogorce, te Crna Gora osta usamljena u ratu s Turcima. Tada je skadarski vezir Mahmud paša dva puta udarao na Crnu Goru, ali Crnogorci ga oba puta slavno razbiše, te izgubi silnu vojsku, a u drugom boju i on sam pogibe. Na skoro za tim Francuzi unište Mljetačku Republiku i poklone Austriji Boku Kotorsku, kojom su dotde Mljeci vladali. No Austrija ne zauze odmah Boku, a dotle Srbi Bokelji izberu za svog zaštitnika i gospodara mitropolita Petra I. Petrovića, te sva Boka potpadne pod vlast Crne Gore i ostade tako 17 godina.
Među tim, baš one godine, kad je Karađorđe tukao Turke na Mišaru, i Crnogorci u Boki ratovahu sa Francuzima. Francuzi su htjeli da preotmu Boku od Srba, ali se Crnogorci i Bokelji junački odupriješe. Tada Srbi zastopce tukoše silnoga cara Bonapartu i prognaše Francuze čak do Dubrovnika, te Crnogorci osvoje cijelo Konavlje, pa i nekoja ostrva. U ovom ratu Francuzi sa svim uništiše staru i slavnu Republiku Dubrovačku, a za tim predadoše svu Dalmaciju Austriji. Al i poslije toga Boka osta u crnogorskim rukama. Tek 1814. god. mitropolit Petar, po želji Rusije, bez puške i bez krvi, preda Boku Austriji, te Crna Gora opet izgubi izlaz na more.
Poslije osvojenja Beograda Srbija bješe malo na miru, te Karađorđe za to vrijeme uredi zemlju, ali se spremaše i za — rat. Već god. 1809. Karađorđe krenu tri vojske: s jednom knez Sima Marković pređe u Bosnu, s drugom vojvoda Miloje Petrović udari na Niš, a s trećom Karađorđe pređe preko Javora. Čim srpska vojska pređe Drinu, Bosanci je radosno dočekaju, te Srbi osvoje Bijelinu, Višegrad i Srebrnicu i pođu na Sarajevo.
Za to vrijeme Karađorđe prodre dak do Suvodola, pa tu strašno potuče Turke i osvoji Sjenicu. U tom i Crnogorci prodirahu na susret Karađorđu, te se na Sjenici sastave obe srpske vojske, crnogorska i Karađorđeva. Sad se tu oboji Srbi izgrliše, ižljubiše i plakaše od radosti, pa onda Karađorđe udari na Novi Pazar i osvoji svu varoš. Ali baš u tom času Karađorđe dobi žalosnu vijest, da su Turci potisnuli Miloja Petrovića sa Niša, i osvojili Ćupriju. Karađorđe odmah poleti u pomoć Ćupriji, a u jedno zapovjedi vojvodi Simi, da povlači svu vojsku iz Bosne. U tom i Rusi udariše na Turke, pa Srbima sad bješe lakše, te opet povratiše sve što su im Turci bili oteli.
S proljeća 1810. Srbi opet udare na Turke i osvoje Negotin i Kladovo, a tu im dođe u pomoć oko 1500 Rusa. To bješe najveća i gotovo sva ruska pomoć u ovome srpskom ustanku. No odmah za tim udari ia Srbiju niški Rušid paša sa 30 hiljada vojske, a u isti mah 40 hiljada Turaka upadnu iz Bosne i opkole Antu Bogićevića u Loznici. Karađorđe najprije potuče Rušid pašu u slavnom boju na Varvarinu pa onda pohita, u pomoć Loznici, te poslije ljuta boja Srbi i tu slavno razbiju Turke na juriš i prebace ih preko Drine. Tako Srbija opet bješe sa svim slobodna.
Ali god. 1812. Rusi zarate s Francuzima, te se okanu Turaka. Turci sad dobiju mah, pa ogromnom vojskom udare na Srbiju s tri strane: iz Blgarije, iz Bosne i od Niša. Među tim u Srba bješe nestalo i hrane i oružja, a vojska se grdno smanjila, te sad i sam Karađorđe poče očajavati. Kako se najbolje moglo, Karađorđe rasporedi ono malo vojske i dočeka Turke. Srbi se lavovski borahu na sve strane, a osobito se tad obesmrti slavni Hajduk Veljko. Ali sve bješe uzalud. Hajduk Veljko pogibe na Negotinu, a za tim Turci razbiju Srbe na Ravnju i na Zasavici, pa osvoje svu Srbiju do Morave. U to vrijeme Karađorđe bješe teško obolio. A čim ozdravi, on odmah odjuri na Moravu. Ali kad viđe, da se turskoj sili ne može više odoljeti, onda on 3. oktobra 1813. god. ostavi Srbiju i pređe u Austriju. To bješe najveća pogrješka, što je učini ovaj nenadmašni junak, i on se za to odmah pokajao.
Čim ode Karađorđe, Turci pokore svu Srbiju i počnu činiti užasna zla i pustoš. Tukli su, sjekli i vješali Srbe, udarali ih na kolje i žive pekli na ražnju, pa i samu djecu raznosiše na noževama. Uz to se pojavi još glad i kuga i druge boleštine, te čitav narod obuze najcrni jad, a nigđe ni pomoći, ni utjehe, ni savjeta. Jer sa Karađorđem pređoše u Austriju gotovo sve vojvode, pa narod osta obezglavljen. Među onima, koji ostaše u Srbiji, najznatniji bješe Miloš Obrenović, vojvoda rudnički. Miloš bješe nepismen seljak, ali vanredno mudar čovjek i neustrašiv junak. On ostade da dijeli s narodom zlu sreću i da ga zakloni od turskog bjesnila. A Srpkinja nije rodila Srbina, koji bi znao tako doskočiti Turcima, kao što je to znao Miloš. Na brzo Miloš se tako uvuče pod kožu beogradskom veziru Skopljak paši, da ga ovaj posini i postavi ga za kneza požeškog, kragujevačkog i rudničkog.
Sad Miloš napreže svu svoju mudrost, da zaštiti narod i da zavara Turke, dok se Srbi malo oporave. Na taj načii Miloš učini velika i mnoga dobra narodu i zemlji. Ali Turci su opet činili nasilja, gđe god su mogli. S toga već godine 1814. vojvoda Hadži Prodan diže ustanak u požeškom kraju, pa pozva Miloša za vođa. No Miloš se ne htjede primiti, jer narod bješe još satrven i zastrašen. Hadži Prodanov ustanak brzo bi ugušen, ali on izazva u Turcima osvetu, te sad oni opet počeše nemilice ubijati najbolje Srbe i odvoditi narod u roblje. A kad Turci iz potaje ubiše i Stanoja Glavaša i natakoše mu glavu na kolac, onda Miloš vješto umakne iz pašinih ruku, pa uskoči u narod i pozove Srbe na oružje, te tako planu
Drugi ustanak — srpski osvanak,[uredi]
koji se poče licem na Cvijeti 1815 god. Na Milošev poziv, toga dana se iskupiše mnogi Srbi na Takovu. Poslije službe božje Miloš, obučen u vojvodsko odjelo sa srpskom zastavom u ruci, izađe iz takovske crkve, dođe međ narod i reče: Evo mene i evo vam rata s Turcima!' Na to svi Srbi urnebesno kliknu i bace kape u vis, i tu se pod Takovskim Grmom zakunu: da će ili svi izginuti ili pobjediti. Čim se čulo, da je Miloš skočio na oružje, odmah počeše Srbi na sve strane ustajati, a sad se vratiše i one vojvode iz Austrije.
Skopljak paša odmah pošlje svoga Ćaju sa velikom vojskom, a Srbi ga dočekaju na Ljubiću kod Čačka. U prvi mah Turci potisnu Srbe, al ovi se odmah vrate i potuku Turke, pa tu pogibe i Ćaja paša. Turci uteknu u Čačak, a otud nagnu put Užica. No Srbi ih stignu na Jelici planini i razbiju ih tako žestoko, da nije bilo Srbina, koji nije posjekao bar jednu tursku glavu. Odmah za tim Miloš udari na Požarevac i poslije duljeg okršaja, osvoji ga na juriš. U tom grune iz Bosne Marjaš paša i ušanči se na Dublju. Miloš odmah doleti, te Srbi jurišem osvoje šančeve i razbiju svu tursku vojsku, a Marjaš pašu zarobe. U isti čas bješe udario s juga Marašli Ali paša, a odmah za tim opet iz Bosne udari Huršid paša sa silnom vojskom. Ali ni jedan ni druti paša ne smjede zagaziti u Srbiju, nego obojica pozovu Midoša na dogovor i ponude Srbima mir.
Miloš ode najprije Huršidu na Drinu, ali kad se s njim ne mogaše pogoditi, onda ode Marašliji. Tu se Miloš i Marašlija pogodiše: da Srbi ne polažu oružje i da zadrže sve zemlje, koje su imali pod Karađorđem, da plaćaju danak sultanu, da Turci ostanu samo u .gradovima, ali da od sad Turci zapovjedaju samo Turcima, a Srbima samo Srbi, a nad svima srpskim starješinama da bude jedan Srbin knez — vladalac cijele Srbije. Tako, dakle, Srbija postade polunezavisna kneževina, a Srbi više ne bjehu raja.
No Karađorđu se nije svidila ova polusloboda. On je želio sa svim da oslobodi Srbe od Turaka. Za to on naumi da digne nov ustanak, pa god. 1817. potajno dođe u Srbiju. Ali Turci nanjuše njegov dolazak, te ga preko svojih ljudi mučki ubiju na spavanju i odsjeku mu glavu, pa je pošlju u Carigrad, a tijelo mu je sahranjeno u topolskoj crkvi, koju je on sazidao. Iste godine narodna skupština u Beogradu proglasi- Miloša Obrenovića I. za nasljednog kneza Srbije, te se s njim osnova i nov srpski presto i nova dinastija:
Loza Obrenovića,[uredi]
koja i danas vlada Srbijom. Ali sve ove tekovine trebaše još i sultan da potvrdi, a on to učini tek poslije 13 godina. Tako Srbija istom g.1830. postade pravna država, ali još uvijek pod turskim nadzorom. No Miloš je velikim trudom i mudrošću sve malo po malo širio Srbiju, sticao nove tekovine i čistio zemlju od Turaka. God. 1831. Srbi muhamedovci u Bosni i Hercegovini dignu velik ustanak protiv sultana i njegovih Turaka Osmanlija, a na čelu ustanka bješe slavni Srbin vitez, Husejin kapetan, prozvan Zmaj bosanski, koji šćaše da učini Bosnu samostalnom državom. Muhamedovcima se pridruže i mnogi pravoslavni Srbi, te Husejin kapetan pjevajući kosovske pjesme poćera iz Bosne Turke Osmanlije, doćera ih čak do Kosova i tu ih strašno potuče. Za tim se Husejin još dvije godine junački borio u Bosni za njenu slobodu, ali najzad bi svladan i poslan na zatočenje u Malu Aziju.
No knez Miloš se koristi ovim ustankom, te preotme od Turske cio podrinski i starovlaški okrug, a kasnije pridruži Srbiji i nekolike druge okrug. Za tim Miloš dade Srbiji Ustav. (Ustav je zakon nad zakonima, koji određuje: koliko vlasti ima vladalac, a koliko narod, i šta je čija dužnost.) Ovaj ustav objavljen je narodnoj skupštini u Kragujevcu na Sretenje 1835. god., pa za to se zove Sretenjski Ustav.
Za Miloševa ustanka Crnom Gorom vladaše mitropolit Petar I. God.1820. bosanski vezir udari na Crnu Goru, ali ga Crnogorci žestoko razbiju, pa od tad Turci za dugo zazirahu od Crne Gore. God. 1830. umrije mitropolit I. Petrović Njegoš i bi sahranjen u cetinjskom manastiru. Sa svoga svetog života i prevelikih zasluga on je proglašen za svetitelja pod imenom: sv. Petar Cetinjski. Njega nasljedi sinovac mu Petar II. Petrović Njegoš, koji se prije kaluđerstva zvao Rade Tomov, a narod ga zvaše vladika Rade. I za njegove vlade Turci više puta nasrtaše, al Crnogorci ih u svima bojevima potukoše i odbiše. On je utvrdno u zemlji red i slogu i mnogo je pomagao prosvjetu narodnu. Ali nada svim vladika Rade se proslavi kao velik pjesnik i njegova pjesnička slava pronosi se još i sad po svemu svijetu. On bješe i poslednji mitropolit vladalac Crne Gore. Jer kad on umrije g. 1851. nasljedi ga sinovac mu Danilo I. Petrović Njegoš, koji se ne htjede zakaluđeriti, nego počne vladati kao knez. Tako Crna Gora poslije 350 godina opet dobi svjetovnog vladaoca i postade kneževina.
Među tim, braća Hrvati za poslednjih 800 godina, i životom i jezikom i običajima, bjehu se tako udaljili od Srba, da su postali kao neki drugi narod i ako ih sa Srbima nerazlučno veže jedna ista krv i jedna domovina. I tek sad (oko 1830. god.) pojavi se među njima znamenit čovjek, po imenu Ljudevit Gaj, koji povrati slogu i ljubav bratsku među Hrvate i Srbe, te šćaše opet da ih spoji u jedan narod, ali pod mrtvim tuđinskim imenom: Iliri. Al od tog posla ništa ne bi, jer Srbi ne šćedoše iznevjeriti svoje lijepo i slavno ime Srbin. No ipak ovim pokretom Gaj dosta pomože bratskoj zajednici, jer on tada unese u hrvatsku književnost srpski jezik, pa od tog doba Hrvati sve više i više primaju i srpski jezik i srpsku književnost i običaje srpske, te ima nade, da će se oni vremenom vratiti onamo, otkale su skrenudi prije 8 stoljeća.
Baš u ovo. doba Gajeve sloge izroda se u Srbiji nesloga. Po nagovoru Rusije, knez Miloš ukine Ustav, a za tim Rusija i Turska g..1839. izrade Srbiji drugi, tako zvani, Turski Ustav koji se nije dopadao narodu. Sad se pojave i lažni Ustavoborci, te knez Miloš g.1839. ode iz Srbije, a vladu preda svome starijem sinu, Milanu. Ali novi knez Milan Obrenović II. bješe tada na smrt bolestan, te on umrije poslije 25 dana, i ne znajući, da je postao vladalac Srbije.
Njega zamjeni na srpskom prestolu . mlađi mu brat, Mihailo Obrenović III, koji prenese srpsku prestonicu iz Kragujevca u Beograd i poče iz osnova da preporađa Srbiju u pravu evropsku državu. On podizaše crkve i škole, popravi sudove, izdade bolje zakone i uredi činovništvo. Ali taj blagosloveni rad Mihailov nije se sviđao nekojim vlastoljupcima stara kova, koje predvođaše neki Toma Vučić Perišić. A kad knez Mihailo zavede u Srbiji baš pravo ministarstvo (vladu) i postavi svoje ministre, onda Vučićevci dignu bunu, te knez Mihailo položi ostavku na presto i ode svome ocu u Austriju. Kad je knez Mihailo otišao, sastane se narodna skupština, koja izbere za srpskog kneza Karađorđeva sina, Aleksandra Karađorđevića, te sad se prvi put na kneževskom prestolu pojavi
Loza Karađorđevića,[uredi]
jer osnivalac te vladalačke loze bješe samo vrhovni vožd. Pod knezom Aleksandrom Srbija je znatno unapređena. Al inače on bješe čovjek mekan i povodljiv, te nije umio da zauzda samovolju činovnika, koji u ovo doba počiniše grdna zla po Srbiji, a knez Aleksandar im u svemu popuštaše. Za vlade Aleksandrove dogodi se i među utarskim Srbima znamenit događaj, a to je: Madžarska buna, koja se poče 1848. a dovrši se,1849. god. Tada Madžari bjehu naumili da se ocjepe od austriskog carstva i da naprave opet svoju madžarsku državu.
Oni pozovu u pomoć i Srbe i Hrvate. Ali Madžari su dotle ružno postupali sa Srbima i Hrvatima i silom su im nametali madžarski jezik. Za to sad Srbi i Hrvati ne htjedoše pomagati Madžarima niti htjedoše iznevjeriti carsku zastavu, nego svi pristanu uz cara austriskog, al u jedno istaknu i davnašnje svoje želje i zahtjeve narodne, tražeći da im se ispune. Car svečano obeća, da će ispuniti sve želje vjernih svojih Srba i Hrvata, te sad Hrvati izberu za svoga bana junačkog Josifa Jelačića, a Srbi izberu za svoga vojvodu Stevana Šupljikca, a Josifa Rajačića, proglase za patrijarha srpskog. Novi car Franjo Josif I. svečanom poveljom od 15. decembra 1848. potvrdi ovaj izbor srpskog vojvode i patrijarha i obnovi staro srpsko patrijaršesko i vojvodsko dostojanstvo.
Tako Srbi, poslije nekih 140 godina, opet dobiše svoje narodne starješine i svjetovnu srpsku vlast, te sad veselo polećeše u krvav boj. Pod svojim junačkim vojskovođama, od kojih je bio najglavniji Đorđe Stratimirović, Srbi se hrabro borahu i s početka na mnogo mjesta pobjediše Madžare. Tada Srbima pomagahu i Srbi iz Srbije, i novcem i krvlju, a u srpskom taboru bješe i knez Mihailo. A kad Madžari počeše nemilice klati srpsku nejač i paliti srpska sela i gradove, onda knez Aleksandar posla iz Srbije još 10 hiljada vojske braći u pomoć, a tu vojsku vođaše vojvoda Stevan Knićanin. Istom sad Srbi počeše odnositi pobjedu za pobjedom, ali najslavnije srpske pobjede bjehu na Sentomašu u Bačkoj, gđe su Srbi nekoliko puta strašno razbili Madžare, te s toga se Sentomaš prozva Srbobran.
No carska vojska vrlo slabo pomagaše Srbe, a najzad im otkaza svaku pomoć, te sad Madžari počeše potiskivati srpske ustanike i nastade strašan pokolj, paljevina i pustoš. A kad Madžari potisnuše i carsku vojsku i uputiše se na Beč, onda Rusija priteče u pomoć Austriji, te Madžari najzad budu pokoreni, pa g.1849. na Vilagošu polože oružje Rusima. Kad Rusi pokoriše Madžare, car Franjo Josif godine 1849. Carskim Patentom. ustanovi za svoje Srbe posebno Vojvodstvo Srbiju, koje obuhvati: Srijem, Baranju, Bačku i Banat. No još prije postanka Srpskog Vojvodstva, još prve godine ustanka, srpski vojvoda Šupljikac bješe naprasno umro, te Srbi nikad više ne dobiše svoga vojvode. Pa i u samom Srpskom Vojvodstvu gotovo ništa nije bilo po srpski, jer u svemu se služilo njemačkim jezikom, a zapovjedahu carski ljudi — Nesrbi. A već god. 1860. Srpsko Vojvodstvo, po želji Madžara, bi i po imenu ukinuto, i razdjeljeno među Madžarima i Hrvatima. Tako se svrši ovaj veliki pokret ugarskih Srba, koji Srbima ne donese nikakve koristi, nego ih samo još ljuće zavadi sa Madžarima.
A god. 1867. Madžari se pogode s Nijemcima, te oni među se podjele po pola svu državnu vlast, pa tako postane današnja Austro-Ugarska, koja ima zajedničku vojsku i zajedničkog vladaoca, koji se zove: car i kralj (car austrijski i kralj ugarski). U isto doba Madžari se pogode sa Hrvatima, te ovi dobiju polusamostalnu kraljevinu, koja danas obuhvata Hrvatsku, Slavoniju i Srijem, a zove se Trojedna Kraljevina. God. 1867. trojednički sabor u Zagrebu prizna potpunu ravnopraviost Srba sa Hrvatima, a to isto učini i ugarski sabor za ugarske Srbe. Godine 1863. car i kralj Franjo Josif naročitom poveljom potvrdi srpsku Narodnu Samoupravu, ali samo za crkvene i školske poslove, a ta povelja zove se: Carski Reškript.
Tako Srpska Narodna Samouprava (avtonomija) zasnovana na Srpskim Privilegijama, bi skučena samo na crkvu i školu, a svjetovne i političke vlasti srpske sa svim nestade. No Srbi se još uzdahu u Vojničku Krajinu iliti Granicu, koja se još održala u Trojednici. Ali godine 1873. i Granica bude razvojačena i sa svim ukinuta, te se spoji sa Trojednom Kraljevinom. Tako se stvori današnje stanje ugarskih i trojedničkih Srba, a od junačkih djela Srba Graničara ostade još samo slavna uspomena i nebrojene hiljade — nepobusanih grobova srpskih.
Poslije madžarske bune, za vlade kneza Danila, Turci su više puta udarali na Crnu Goru, ali su ih Crnogorci uvijek junački potukli i oćerali. Knez Danilo je divno vladao Crnom Gorom, srećno je isplivao iz mnogih neprilika, a svojom mudrošću i junaštvom zadobi veliko povjerenje u Evropi, osobito u Rusiji i Francuskoj. On je bio vrlo strog vladalac, te je iz korjena istrebio krvne osvete u Crnoj Gori, povratio slogu bratsku i od te sloge crnogorske stvorio nepobjednu silu. U početku njegove vlade buktio je u Bosni i Hercegovini begovski ustanak protiv sultana i njegove vojske, a na čelu ustanka bješe silni Ali paša Rizvanbegović Stočević iz Stoca.
U tom ustanku izgibe cvijet bosanskog i hercegovačkog plemstva, a najzad junačke ustanike savlada bijesni Omer paša, koji bješe porjeklom Srbin iz Like i zvao se pređe Mihailo Latas. Pošto pokori begovski ustanak, poturica Omer paša udari grdnom silom na Crnu Goru, pa u malo što i nju ne pokori. Ali Crnogorci se lavovski odupriješe, pa najzad oćeraše i silnog Omer pašu. Na skoro Turci nasrnuše na Crnu Goru još većom silom. -Ali u slavnim bojevima na Grahovu i Klobuku g.1858. Crnogorci do noge potukoše Turke i satrše im svu vojsku. U tom ratu knez Danilo zadobi dobar dio Hercegovine i proširi Crnu Goru.
Iste g.1858. dogodi se velika promjena u Srbiji. Na dan sv. Andrije Prvozvanog sastane se u Beogradu tako zvana Svetoandriska Skupština, koja riješi, da se knez Aleksandar zbaci s prestola i da se povrati knez Miloš. Aleksandar i ne dočeka da potpiše ostavku, nego izbjegne u Austriju. Kad se knez Miloš vratio u Srbiju, narod je sav plakao od radosti i ljubio mu skute. No Miloš je vladao još samo dvije godine, a god. 1860. on umrije na svome ljetnikovcu u Topčideru.
Tako sad po drugi put dođe na presto Srbije kiez Mihailo, koji odmah sazva narodnu skupštinu i tu bi riješeno: da se svake treće godine sastaje narodna skupština, da svaki Srbin bude vojnik i da se svakom Srbinu dade dobra puška i municija, da se vježba u oružju. Tako knez Mihailo stvori narodnu vojsku. Za tim stvori i stajaću (redovnu) vojsku, nabavi dosta oružja, baruta i svega što treba za rat, a u jedno podizaše prosvjetu, privredu i bdagostanje zemlje i naroda. Svojom mudrom vladavinom knez Mihailo podiže snagu i ugled Srbije tako visoko, da su onda sve oči bile uprte u njega i svi hrišćani pod turskim jarmom nadahu se spasenju od Srbije.
G.1862, zavade se na Čukur Česmi Turci i Srbi, te iz toga planu pravi rat, koji se zove bombardobanje Beograda. Sad knez Mihailo odlučno zahtjevaše, da se Turci isele iz gradova. Svojom mudrošću on najzad i uspije, pa god. 1867. bez kapi krvi zadobi sve gradove u Srbiji. Ali, na žalost svega Srpstva i Slovenstva, već druge godine knez Mihailo pogibe. On bi mučki ubijen u Košutnjaku kod Beograda 29. maja 1868., a nasljedi ga unuk Jevrema Obrenovića, knez Miloševa brata, Milan Obrenović IV. On bješe, maloljetan, te u njegovo ime primi vladu namjesništvo od tri lica, koje izradi za Srbiju nov Ustav od god. 1869.
God. 1860. i knez Danilo pogibe u Kotoru, te ga nasljedi njegov sinovac Nikola I. Petrović Njegoš, koji i danas vlada, na sreću i ponos Crne Gore. Već druge godine Nikoline vlade Luka Vukalović diže ustanak u Hercegovini, a ustanku se pridruži i Crna Gora, te ispravi svoje međe na toj strani. God. 1872. knez Milan primi vladu u svoje ruke. Za Milanove vlade Srbija je proširena i mnogo unapređena u svemu. Već god. 1875. buknu u Hercegovini nov ustanak, koji obuhvati i svu Bosnu. Tome ustanku pridruže se i Srbija i Crna Gora, te god. 1876. objave Turcima rat, koji se brzo svrši primirjem. No g..1877. i Rusi zarate na Turke, pa Srbija i Crna Gora objave drugi rat, u kome Crna Gora zadobi velik dio plodne Donje Zete i parče primorja, te opet steče izlaz na more, a. Srbija zadobi četiri nova okruga i postade sa svim nezavisna kneževina.
Među tim, Bosna i Hercegovina budu privremeno povjerene na upravu Austrougarskoj, da ih ona uredi i prosvjeti, dok se ne riješi konačna sudbina tih zemalja. A 22. febr. 1882. Srbija bude proglašena za kraljevinu i knez Milan postade prvi srpski kralj poslije Stevana Tomaševića. Na skoro za tim (g. 1885.) kralj Milan objavi rat Blgarima, koji se svrši nesrećno po Srbiju. Zbog toga nepromišljenog rata i zbog loših činovnika državnih, buknu u narodu veliko nezadovoljstvo. Da bi umirio narod, kralj Milan g. 1888. dade Srbiji novi, vrlo slobodouman Ustav, a za tim se odreče prestola 22. februara 1889. god. Njega nasljedi njegov sin jedinac, današnji srpski kralj Aleksandar I. Obrenović V., koji je miropomazan u Žiči 20. junija g. 1889. — taman na 500 godina iza boja kosovskog.
Eto tako je Srpstvo prevjekotilo 10 hiljada godina i preživilo 100 hiljada zlotvora svojih. A preživiće ih još toliko, samo — i prije svega— budimo vrijedni i složni!
Kratka povjesnica Srba može se najbolje i najlakše dobiti na moju neposrednu adresu: Sima Lukin Lazić, Zagreb, Hrvatska. Inače može se dobiti u svakoj srpskoj i hrvatskoj knjižarnici, a u Zagrebu u knjižarnicama: Kugli i Dajča i Auera.
Svakom bez razlike, ko uzme bar 13 primjeraka, dajem 30% rabata (popusta), bilo u gotovom novcu, bilo u knjigama. Ispod 13 primjeraka ne daje se popust. Ko uzme samo jedan ili dva tri primjerka treba da doplati po 5 novč. poštarine za svaki primjerak.
Ko želi dobiti ovu knjigu elegantno, vrlo fino ukoričenu, u raznim bojama, sa zlatnim natpisima — treba da doplati još samo 35 novč. za svaki primjerak.
Još nešto! I ovu sam knjigu i pisao i štampao u isti mah. Čim sam zabo perom u prve redove — dao sam rukopis u štampu. Te tako, bježeći pred slagačima u trk, nijesam mogao da odmjerim tačnu ravnotežu knjige. S toga je prvi dio izrađen potpunije, a poslednji sa svim skraćen. U zadnjem času morao sam izbaciti i cio završetak knjige, u kome je bilo opisano današnje stanje Srpstva i srpske crkve. No mnogo što šta skratio sam i naprijed, kroz sve dijelove knjige, te sad me srce boli i čisto bih zaplakao, kad pogledam, šta sam sve morao da brišem i da preskačem, samo da bih mogao učiniti čudo još ne viđeno: da bih mogao na 11 tabačića zbiti cijelu povjesnicu Srba od 10 hiljada godina — a sve za 35 krajcara! A da pređem preko 11 tabaka; to mi je bilo nemoguće. Savršeno nemoguće — po ovu cijenu.
S toga nijesam mogao štampati ni imena pretplatnika. Jer onda bih morao dodati najmanje još dva tabaka štampana, a to bi me stalo samo još 260 for. u gotovom novcu. No sve kad bih ja baš i imao tih novaca, kao što nemam, nadam se, da nema toga brata Srbiia, koji bi zahtjevao, da ja doplatim još 260 for. za štampanje njegovog imena! Molim, dakle, neka mi se to oprosti, a velika hvala svima, koji me pomogoše pretplatom. Činio sam sve, što se moglo, k zbijao sam kao u cigansku vreću, a kroz cijela poslednja dva tabaka izbacio sam i prorednice, pa opet ne samo da ne dobih prostora za štampanje imena, nego jedva išćeraž i ovo malo povjesnice do današnjeg dana. Ama, šta ću mu ja, kad je srpski narod za svojih 10 hiljada godina počinio tolika čudesa, da se to nikako ne može sve ispričati — za 35 novčića. A ova knjiga nije smjela biti skuplja, ako hoće da prodre u narod A da bih joj to mogao dati za 35 novč., morao sam je štampati u 12 hiljada primjeraka i zadužiti se do grla. Te sad sam propao kao Janko na Kosovu, ako moji mnogi prijatelji i podstrekači sad ili nikad ne pokažu, koliko su mi prijatelji. Od njih, dakle, zavisi i sav dalji moj rad, a baš sad dolazi ono najkrupnije i najglavnije, a to je:
koje počinje da izlazi — čim se rasproda Kratka povjesnica Srba.
A onima, koji me namučiše zapitkivanjem, za što ova knjiga nije izašla do označenog roka, velim: biva da knjige zakasne i godinama, a ne samo nekoliko dana. Jerbo: zgotoviti kajganu i zgotoviti knjigu u 12 hiljada primjeraka — nije baš sve jedno.