Kratka povjesnica Srba od postanja Srpstva do danas 2

KRATKA POVJESNICA SRBA OD POSTANjA SRPSTVA DO DANAS
Pisac: Sima Lazić Lukin

DOBA ODROĐAVANjA.
Prelazno doba od vremena predistorijskog do županijskog

Kad su sibirski Srbi opet pali u ropstvo kitajsko i hunsko, počeše ih ovi strašno ugnjetavati i zatirati. Mnogo puta Srbi ustajahu na oružje, ali se potpuno ne oslobodiše, jer bjehu nesložni, te tako nastade

Druga velika seoba i dioba Srpstva.

Kad Huni potisnuše Srbe u poslednjem ustanku, počeše se ovi povlačiti iz sibirske Sirbije pravce na zapad, Uz put im se pridruži veći dio i onih Orba iz Serbanije, te svi skupa pređu u Evropu. Jedni se ustave oko rijeke Volge, Dona i Dnjepra u današnjoj evropskoj Rusiji i prostru se čak iznad Iljmenskog Jezera i grada Novgoroda, blizu sadanjeg Petrograda i Kronštata ruskog. Drugi se stane oko rijeke Buga (gornjeg i donjeg) i oko rijeke Visle, Dnjestra, Pruta i Sereta, u kasnijoj Poljskoj, Galiciji i Besarabiji. Treći odmaknu još zapadnije i konačno se nastane u današnjem njemačkom carstvu, oko rijeke Odre i Labe i duž cijelog Baltičkog Mora, a kasnije se pružiše čak i do rijeke Rajne.

Ovo prvo i najranije smještanje i razmještanje sjevernih Srba u sjevernoj Evropi moglo je biti, u srednju ruku, od prilike prije 3000 godina. Jer još prije 2600 godina stari Grci i Rimljani zatekoše ove Srbe na Baltičkom Moru i u veliko trgovahu s njima. Dakle, ovi Srbi još tada bjehu na visokom stupnju prosvjete, pa mora da su se tamo mnogo ranije naselili, jer danaske se pouzdano zna, da Srbi od pamtivijeka stanuju u Evropi.

Nekako u isto doba, kad se ovi sjeverni Srbi naseljavahu u Evropi, dođoše u Evropu i pokojni Jeleni, praoci današnjih Grka). Oni dođoše u Evropu s juga, gotovo istim putem, kojim prije njih dođoše oni južni Srbi balkanski. Jelini posjedoše zapadne strane Male Azije, pa odmah se počeše uvlačiti i na Balkansko Poluostrvo u današnju Grčku i Trakiju. Ustupajući mjesta novim gostima, Jelinima, oni južni Srbi počeše se protezati sve dalje na sjever i zapad, te gornjim svojim krilom prevališe Savu i Dunav i naseliše potonju Panoniju i Dakiju. (Panonija je obuhvatala Srijem, Slavoniju i Hrvatsku do Siska, pa onda Međumurje, Baranju i gotovo svu zapadnu Ugarsku zajedno sa Bačkom do Titela na Dunavu i do Zemuna. A Dakija je obuhvatala svu ostalu — istočnu —Ugarsku sa oba Banata, a osim toga još i cijelu današnju kraljevinu Rumuniju čak do Babijih Gora, a to je velika planina koja se sad zove Karpati i leži među Ugarskom, Galicijom i Poljskom.) Vremenom nekoji od ovih Srba iz Panonije i Dakije otisnuše se još sjevernije, te se spojiše sa onim sjevernim Srbima oko Baltičkog Mora.

I tako od onoga rastanka u Indiji tu se sad opet vidješe i sastadoše južni i sjeverni Srbi. Od tada bjehu oni u neprekidnom dodiru i saobraćaju i vladahu ogromnim prostorom zemlje čak od planine Urala, Iljmenskog Jezera i Baltičkog Mora, pa sve širom i uzduž do Jadranskog, Jonskog, Egejskog i Crnog Mora, a pružahu se tad i u Italiju čak do Rima. Na cijelom tome prostoru Srbi življahu i carevahu slobodno i nezavisno sve do keltske najezde. (Kelti su bili posebna grana indoevropskih naroda. Bili su silni osvajači ali dosta prosvjećeni. Oni su u srpskim zemljama podigli mnoge gradove i tvrđave, pa oni osnovaše i prestonicu današnje kraljevine Srbije, grad Beograd i beogradsku tvrđavu. Kelti su davno izumrli, a poslednji trag im se sačuvao u današnjim Ircima, Biskajcima i u maćedonskih Vlasima, Cincarima.)

Dakle u ovo doba, prije neke 2300 godina, Podunavlje i Posavina bješe stožer i središte Srpstva, baš kao što je i danas. Ali tad se među Srbima pojaviše Kelti, pa pritiskoše najprije Panoniju i Dakiju, a kad se utvrdiše u Beogradu, onda nagrnuše preko Save i Dukava, te potlačiše i balkanske srpske zemlje. Srbi do nekle uspješno suzbijahu Kelte, al ne mogoše im odoljeti, jer bjehu suviše pocjepani — ne imađahu još nikakvog državnog jedinstva. Najzad potisnuti keltskom najezdom, mnogi Srbi iz Podunavlja, Posavine, Podravine i Potisja povukoše se na sjevero-istok i pridružiše se onim Srbima iza Babijih Gora, u Poljskoj i Rusiji. Tada se opet stvori jaz, među južnim i sjevernim Srpstvom, te Podunavlje neko vrijeme osta pusto. Ali na skoro (oko 350 god. pr. Hr.), Aleksandar Veliki Maćedonac i njegovi nasljednici, pomoću Srba, potukoše i rašćeraše Kelte, a konačno ih dotukoše Rimljani. Vremenom Kelti se pretopiše nešto u Srbe, nešto u druge narode, pa konačno izumriješe. Tada se opet stopiše sjeverni i južni Srbi, te Podunavlje opet postade stožer Srpstva. No ubrzo za Keltima pojaviše se novi osvajači — Rimljani. Rimljani osvojiše sav Balkanski Poluostrv, pa počeše nasrtati i na panonske i dačke srpske zemlje. Balkanski, panonski i dački Srbi mnogo puta potukoše silne Rimljane, ali najzad moradoše priznati njihovu vlast, te u tome stanju ostaše za dugo.

Među tim, dok se sve ovo događalo sa južnim Srpstvom, dotle se oni sjeverni Srbi već bjehu razmjestili i, učvrstili. Oni Srbi u negdašnjoj Sarmaciji, a u današnjoj Rusiji, Poljskoj i Galiciji osnovaše tamo Veliku Srbiju, koja se zvala još i Bijela Srbija ili Bojka. Oni tamo dalje na zapadu, iza Visle i Odre i oko rijeke Labe, Sale i Mulde osnovaše Polapsku Srbiju, koja se zvala Sorabija i Surbija. Niže njih, u današnjoj Bavarskoj i Češkoj, ostali polapski Srbi osnovaše drugu Bijelu Srbiju, koja se također zvala Bojka po srpskom plemenu Bojki ili Boji. A od te Bojke srpske kasnije, Švabe stvoriše svoju Bojoariju (Bavarsku) i Bojemiju (Češku), koju Švabe i danas zovu: Bemen, pa i mi je kad što zovemo Pemska, kao što i Čehe zovemo Pemcima. No više sviju ovih Srba, oni najsjeverniji Srbi duž Baltičkog Mora osnovaše Baltičku Srbiju u Pruskoj, Pomorskoj (Pomeranu), u Meklenburgu i Hanoveru na sjevernim stranama današnje Njemačke. A od tih baltičkih Srba odvoji se veliko pleme Rujanci i naseli se još sjevernije u samom Baltičkom Moru na velikom ostrvu, koje se po njima prozva Rujan, a Švabe ga danas zovu Rigen.

Vremenom Baltički Srbi prodriješe čak u Dansku, pa tamo osnovaše Dansku Srbiju. No u kasnijim ratnim pohodima svojim pružahu se baltički i polapski Srbi i u Švedsku, Holandiju, Belgiju,. Englesku, Francusku, pa čak i u Švajcarsku. ali tamo im je svuda brzo trag izginuo.

Svi ovi sjeverni Srbi dijeljahu se u mnoga premnoga plemena. Najglavnija srpska plemena bjehu; Polapski Srbi, Lužički Srbi, Ljutice, Bodrice, Rujanci i Boji iliti Bojki, (Boji življahu i u sarmatskoj i u češkoj, Bojki, pa i danas ima u Malorusa pleme Bojki.) Za sve vrijeme svoga života ovi Srbi življahu odvojeno svaki za se u svoje plemenske državice i malo kad su poslovali zajednički, ali svi držahu jedne običaje i govorahu jednim istim jezikom, tako, da im je, gotovo svaka riječ jednaka bila. U prva vremena življahu oni sa svim slobodno i nezavisno, negđe pod izbornim, a negđe pod nasljednim starješinama svojim. Za Srbe u sarmatskoj Bojki zna se, da su imali nasljedne knezove, a Srbi Rujanci imađahu svoje careve i posebno svoje carstvo na Rujanu. Rujanci bjehu vrlo veliki junaci, te jedno vrijeme i sva ostala plemena srpska priznavahu njihovo prvenstvo i vlast.

Dugo vremena sjeverni Srbi življahu mirno i divno napredovahu u prosvjeti i radinosti. I tek negđe u drugom i trećem stoljeću po Hristu dođoše oni u bliži dodir sa Đermanima (Nijemcima). Nijemci se lukavo i lagacko uvukoše među Srbe, pa kako bjehu u svemu mnogo slabiji od Srba, dulje vremena življahu sa Srbima u ljubavi. U toj slozi zateče ih i četvrto stoljeće, kad se poče

Velika seoba naroda.

Tada bješe uzavrio sav svijet. Bješe nastalo užasno komešanje i mješavina mnogih i svakojakih naroda. Jer kao što negda Huni potisnuše sirbirske Srbe, tako sad Kitajci razbiše divlje Hune i pognaše ih širom Azije, te ovi svom silom grunuše u Evropu, istim putem, kojim dođoše i sirbirski Srbi. Prestravljeni hunskom najezdom, Nijemci povukoše sobom dobar dio sjevernih Srba, te s njima zajedno počeše prodirati preko Dunava i Save u Vizantiju. (Vizantija je bila novo-osnovana Istočna Rimska Carevina, kojom vladahu Grci ili Vizantinci, a prestonica im bješe Carigrad.) Oko god. 378. Srbi i, Nijemci, udruženi pod imenom Gota, osvojiše gotovo sav Balkanski Poluostrv. Tada se i ovi i oni raniji sjeverni Srbi doseljenici stopiše sa onim južnim Srbima starosjediocima balkanskim. Vizantija i Rim bjehu tada u najgrđem rasulu, te se Srbi i Nijemci lako učvrstiše na Balkanu i zasnovaše tu kao neku posebnu državu gotsku. Ali u ovoj gotsko-srpskoj vojsci bješe vrlo malo pravih Nijemaca. Ostali svi bijahu Srbi. Za to, kad Nijemci htjedoše da prisvoje svu vlast, Srbi se udružiše s Grcima, te počeše tući Nijemce, kao što su dotle s Nijemcima tukli Grke.

Dok se ovo zbivalo, Huni nagrnu svom silom, vodeći sobom ostanke kaspijskih i kavkaskih Srba, i uz put skupe pod svoj barjak i mnoge druge Srbe tako, da Srbi sačinjavahu glavnu ubojnu snagu hunsku, a prvi doglavnici hunskog vođa bjehu Srbi, među kojima se osobito ističe neki Onogost. Oko god. 449. Srbi i Huna bjehu potpuni gospodari svih zemalja u Podunavlju i Posavini, a jedno krilo ovih Srba spusti se tad i u Dalmaciju. U savezu sa ovim Srbima, Huni pod svojim vođem, strašnim Atilom, grunu na Rim i Vizantiju, pa gotovo satru obe ove carevine. Kasnije Huni sa Srbima prodru do Jedrena (blizu Carigrada), te potuku i rašćeraju sa Balkana sve one zaostatke njemačkih Gota. Svi ovi Srbi, koji dođoše s Hunima, ostadoše među svojom braćom na Balkanu, te se kasnije borahu s Grcima protiv Huna. Na brzo po smrti Atilinoj Huni iščeznu kao pljeva na vjetru, pošto su uništili mnoga romanska i njemačka plemena u Evropi. I tako Srbima svanu, te se zasnova

Prva država i prva dinastija srpska na Balkanu.

Čim propadoše Goti i Huni, pojavi se među južnim Srbima velik čovjek po imenu Svevlad. On dođe iz Velike Srbije i vješto upotrebi slabost Vizantije i Rima, pa osnova novu srpsku državu, koja se prostirala preko planine Balkana od Rile do stare Planine, pa preko sjeverne Maćedonije, Stare Srbije i Arbanije duž Jadranskog Mora čak u Istriju do Trsta. Svevlad I. umrije oko god. 530., a nasledi ga najstariji sin Boris, Borilo, Borko ili Borivoj Svevladović. Borivoj uveća srpsku državu od Jadranskog Mora do ušća Save u Dunav. Njega nasljedi najmlađi mu brat Ostrojilo ili Strojilo I., koji prenese svoju prestonicu pod Šar Planinu u Prehvalu. On osvoji mnoge zaostale gradove u jadranskom primorju i po ostrvima i očisti ih od Grka i Latina. On razori i stari grad Epidavr u Dalmaciji, koji je ležao tamo, gđe je sad selo Cavtat. Stanovnici Epidavra, Grci i Latini, bježeći ispred srpske navale, povukoše se nešto sjevernije prema ostrvu Lokrumu i tu udariše temelj novom gradu Raguzi, koji mi zovemo Dubrovnik.

Odmah za Grcima i Latinima nadođoše i Srbi, pa naseliše i utvrdiše grad Dubrovnik koji kasnije postade vrlo silan i slavan sa svog bogatstva i prosvjete. Strojilo podiže i Spljet, Trogir, Krk, Rab i druge gradove, i očisti od tuđinštine sve srpske zemlje od Poljane u Arbaniji čak do stare Vindobone (sadanjeg Beča), te oslobodi i velik dio panonskih srpskih zemalja, zajedno sa Srijemom. Strojilo pogibe kod Skadra god. 552. u boju protiv Grko Rimljana, a nasledi ga sin mu Svevlad II, koji je strašno gonio i zatirao hrišćane, pa i same Srbe.

No još za života Borivojeva i Strojilova, njihov srednji brat, Totilo, po dogovoru s braćom svojom, pređe s mnogom vojskom u Italiju, te poslije mnogih slavnih pobjeda osvoji Rim, prinudi ga na plaćanje danka i zadade samrtni udarac negda svesilnom Zapadnom Carstvu Rimskom, Narod u Rimu oduševljeno je dočekao Totilu i pozdravio ga, kao oslobodioca potlačenih robova rimskih. Totilo je i dalje vojštio po Italiji u društvu sa Nijemcima, te po tome neki misle, da je i on bio Nijemac, što nije istina. Sa Totilinim, Srbima i sa Nijemcima ratovahu tad protiv Rima i mnogi drugi Srbi, koji upadahu u Italiju sa dalekog sjevera čak iz Baltičke Srbije, iz pokrajnne Vendalije. (Vendalija se nazvala od imena Vend, a tim imenom onda tuđinci nazivahu sve Srbe, ta i danas oni tako zovu našu braću Slovence i Lužičke Srbe.)

Totilo pogibe negđe u tim silnim bojevima, a svi njegovi Srbi, kao i oni pridošli sa sjevera, vremenom se polatiniše i sa svim nestadoše. Poslije Svevlada II. vladahu još nekoliki Svevladovići kao: Selimir, Vladan i drugi, o kojima se jedva nešto može naslutiti, ali ništa pouzdano.. Sa poslednjim Svevladovićem izumre ta prva srpska država na Balkanu i Svevladova dinastija (nasljednja loza vladalačka.), koja je Srpstvu dala nekih 11 vladalaca. No za vrijeme ovih događaja na jugu, pojavi se sa sjevera nova napast:

Avarska najezda.

Još za vlade Svevlada II. Svevladovića pojaviše se u Panoniji i Dakiji novi osvajači, divlji Avari ili Obri, narod tursko-mongolskog porjekla. Prodirući iz srednje Azije u Evropu, Avari silom povukoše sobom sav ostatak kaspijskih Srba, a za tim pridružiše im se dobrovoljno i mnogi drugi Srbi iz Velike Srbije, Dakije i Panonije. Pomoću svojih junačkih saveznika Srba, Avari u današnjoj Ugarskoj osnovaše tako zvanu Avariju. Ali u istinu to nije bila avarska država, nego je to bila samo obnova prave i prve Panonske Srbije, koju Srbi sami zasnovaše u međuvremenu izmeđ hunske i avarske poplave, od prilike, na prelazu iz petog u šesto stoljeće. Jer u opće Avara pravih bješe vrlo malo (svega oko 200 hiljada duša), a svi ostali stanovnici Avarije bjehu Srbi, sakupljeni sa mnogih strana.

U istom međuvremenu izmeđ hunske i avarske najezde zasnovana je i u Dakiji (u današnjem Banatu i Rumuniji i Erdelju) Dačka Srbija, u kojoj još iz ranije boravljahu srpska plemena Spori i Anti, koja dođoše tamo preko Besarabije sa Volge, Dona i Crnoga Mora. (Ime Spori znači Rasijani ili Raščani, a ime Anti znači Graničari.) Ovi Srbi Raščani i Graničari (Spori i Anti) bjehu mnogobrojni i silni. Oni za dugo vladahu nezavisno sve od Babijih Gora (Karpata) čak do Dunava i Crnoga Mora. Kasnije njihove starješine uzeše avarski naziv ban, a svoju zemlju nazvaše Banat - (Banstvo ili Baiovina), te se i danas jedan dio tih zemalja zove Banat. Ovi dački Srbi, namnoživ se odveć, češće upadahu preko Dunava u vizantijske zemlje. Tako još 558. god. prodriješe čak do Carigrada i do Grčke, ali puno ih je zaostalo i u Donjoj Miziji (sadašnjoj Blgariji). Svi se oni tamo stopiše sa onom južnom braćom svojom, a jedni se (god. 527. i 553.) protegnuše i u Dalmaciju, Arbaniju i Bosnu, te tako dopuniše ono ranije Srpstvo tamošnje.

Kad Avari dođoše u Panoniju pozvaše i dačke Srbe da im se pokore. A na to im srpski knez Dobreta otpozdravi ovako: Niko se nije rodio, niti ga ovo sunce grije, ko bi nas mogao podjarmiti! Mi smo navikli da zapovjedamo drugim narodima, a ne drugi nama. I ovo je naš: zavjet, dokle god bude na svijetu rata i mača! I, zbilja, Avari ne smjedoše da se ogledaju sa Dobretom, nego se odvrljiše drugim putem preko Save na Balkanski Poluostrv, a dački Srbi ostaše slobodni i nezavisni kao i dotle. U to doba Vizantija ratovaše u Aziji sa Persijancima, te se i dačkim Srbima učini zgoda, da se sa svim sjedine sa južnom braćom svojom. Odmah poslije one Dobretine otporuke Avarima, dački Srbi sa 100 hiljada vojske grunu preko Dunava na Vizantiju, popale svu zemlju, osvoje mnoge gradove i tvrđave, prodru čak u dno Grčke i do Carigrada, pa se stane oko Soluna i tu sa onim južnim Srbima osnuju Solunsku Srbiju i počnu vladati slobodno i bezbrižno.

Ali njihovim odlaskom Dačka Srbija bješe oslabila, pa vizantijski car Tiberija iz osvete napujda Avare, te ovi napadnu i opljene Dačku Srbiju, ali je ne pokoriše. Jer iste godine (575.) Avari sa svojim panonskim Srbima okrenuše svu svoju silu preko Save u državu Svevladovića, koja tad bješe već na koncu propasti. Tako dački Srbi opet ostaše slobodni, ali propade Svevladova Srbija. Avari i panonski Srbi prejuriše preko nje i provališe u srce Vizantije. Vizantija tad "bješe na rubu propasti, a Rimljani dotle već bjehu propali. Jedno vrijeme Srbi se udružiše s Grcima protiv Avara, kao što prije toga i Avari pomagahu Grcima protiv Srba. Ali već god. 626. Srbi sa Avarima opsjedaju i tuku Carigrad.

No i prije toga Srbi dopirahu pod zidine carigradske. Tako god. 588. i 589. i 615. nove gomile Srbalja nasrnuše ispreko Dunava preko sadanje Blgarije, Rumelije i Trakije, pa učiniše strašan okršaj po Vizantiji. Tada se od tih ratnika odvojiše dva silna srpska plemena, Milinzi i Jezerci, pa, prodriješe čak u Peloponez (u dnu Grčke), pa tamo za na vijek ostadoše. Tu se oni učvrstiše i osnovaše posebnu Peloponesku Srbiju i vladahu u njoj punih 200 godina sa svim nezavisno. No najzad Grci i njih pokoriše, a vremenom ih sa svim i pogrčiše.

Već u ovo doba, početkom sedmog stoljeća, Srbi bjehu posjeli gotovo sve najglavnije pokrajine na Balkanu. A dok se to događalo u južnom Srpstvu, dotle se u veliko bješe počelo

Odrođavanje sjevernog Srpstva.

koje zahvati najprije baltičke i polapske Srbe. Čim je za Nijemce i Dance prošla prva opasnost od hunske poplave, odmah oni pomoliše rogove protiv Srba i upinjahu se svom silom, da ih odrode. U tome im mnogo pomože i samo Hrišćanstvo, koje Nijemci doniješe među sjeverne Srbe. Baltički i polapski Srbi ni za živu glavu ne šćedoše da se odreknu stare svoje vjere mnogobožačke, jer novom vjerom (hrišćanskom) njemački popovi ubijahu staru narodnost srpsku, a uz to činjahu nad Srbima i mnoga nečovještva. Iz toga se izrodiše dugi i krvavi ratovi na život i smrt. Silna, srpska plemena Bodrice i Ljutice najvećma se odlikovaše u tim ratovima protiv Danaca, Saksonaca i Franaka. (Danci su ogranak skandinavskih Šveda, a Saksonci su njemačko pleme kao i Franci. Od tih Franaka dobiše svoje ime današnji Francuzi.)

Još u prvom ratu Srbi strašno poraziše Saksonce, a u drugom potukoše i Saksonce i Dance, pa ubiše i samog kralja danskog. Slavne srpske vojskovođi Zvjezdodrag, Bjeloslav i Dervan, potukoše mnogo puta vojsku Franačku, a Dervai osvoji cijelu Saksoniju i Tiringiju i opustoši ih. Tako i Lužički Srbi (Sorabi) održaše mnoge pobjede u bojevima protiv Karla Velikog, kralja Franačkog, te samo u jednom boju pade 32.000 Franaka. Bodrički vođ Draško pogibe u boju protiv Danaca, a za tim Bodrice tri pu zastopce razbiše Dance i osvojiše velik dio njihovih zemalja. Za tim opet u tri bitke potukoše 50.000 franačkih vojnika.

Jednom prilikom Srbi Ljutice pod svojim kraljem Raškom prevališe preko mora i zavojštiše čak na Englesku. Ali tamo bjehu loše sreće, te u povratku iskališe srce nad Švedima, Dancima i Nijemcima. No još lošija sreća navela je ove Srbe, da troše svoju snagu i za račui tuđina, te ih vrlo često viđamo, gđe ratuju s Nijemcima, protiv Danaca, i s Dancima protiv Nijemaca. A sa njemštinom bješe došlo među ove Srbe i đavolja nesloga. I nigđe bratska nesloga nije počinila toliko zala, koliko među tim baltičkim i polapskim Srbima. U tome se osobito odlikovaše, inače junačka i silna plemena, Ljutice i Bodrice, koji vođahu među sobom mnoge krvave ratove, a za to vrijeme Nijemci pustošahu one zemlje srpske, pa najzad ih i saviše pod svoju vlast.

No jedno vrijeme panonskim i polapskim Srbima sinuše ljepši dani. Bilo je to početkom sedmog stoljeća. Tada (od god. 620. ,do god. 641) javi se među njima velik čovjek, po imenu Samo ili Samko. On oslobodi panonske i polapske Srbe od avarskog i franačkog jarma i sjedini pod svoje žezlo mnoga plemena srpskog imena i jezika. Srce Samove države bješe u Češkoj, ali se ona pružala ozgo čak iz Saksonske i Bavarske sve do Karpata, a otud sve širom i uzduž preko današnje Češke, Austrije, sjeverne i zapadne Ugarske, pa preko Dunava Dravom i Savom duž cijelog Srijema, Slavonije, Hrvatske, Kranjske, Koruške i Istrije sve do Trsta, a neki vele, da se ova srpska država sastavila i sa balkanskom Srbijom, te se protegla na jugu čak do Egejskog, Jonskog i Jadranskog Mora. To bješe Samkova Srbija, i to je bilo najveće državno jedinstvo srpsko, kakvoga nigda prije ni poslije ne poznade naša povjesnica."

Ali na brzo po smrti Samkovoj propade i ta država srpska, a Franci potljačiše sve srpske zemlje od baltičkog do Jadranskog Mora, pa prodriješe čak preko Srijema i Fruške Gore. (Franačko ime Srbi izgovarahu: Frugi ili Fruzi, te po tim osvajačkim Fruzima nazva se današnja Fruška Gora.) Poučeni tom nevoljom, najzad se jednom složiše i oni krvni neprijatelji, Ljutice i Bodrice. Njima se pridružiše i Polapski Srbi, pa svi zajedno oko godine 840. digoše ustanak protiv Nijemaca. Nijemci ih savladaše, ali oni se onet podizahu. A kad u jednom ustanku od 844. god. pogibe bodrički vrhovni knez Gostomisalj, tada ostali sitniji knezovi srpski opet priznaše njemačku vlast ali konačno se još ne pokoriše. Tako i god. 927., 929., 937., 940., 944. i 945. ovi Srbi dizahu sve nove i nove ustanke i borahu se očajno na život i smrt.

Mnogo puta ovi Srbi mnogobošci počiniše užasan lom od Nijemaca i njihovih popova, koji im silom nametahu hrišćansku vjeru, i s njome i narodnost njemačku. Jednom prilikom Bodrice pod svojim vojvodom Mestivojem opljeniše i spališe i sam grad Hamburg i mnoge krajeve njemačke. A već u godini hiljaditoj: (1000.) polapski Srbi bjehu slobodniji i samostalniji nego prije 200 godina. Pa i kasnije kroz čitava dva stoljeća baltičko-polapski Srbi krvavom mukom čuvahu svoju lijepu slobodu srpsku. U to doba osobito se istakoše na braniku Srpstva bodrički knezovi: Ratibor, Krut i Pribignev, pa sin mu slavni i plemeniti Gočalk, pa Gočalkovi potomci Budivoj, Henrik, Vladimir, Svetopuk (II.) Knut i Svenik. Za tim se istakoše i još dva kneza polapska, Pribislav i Niklot, i rujanski knez Jaromir. Svi se oni lavovski borahu za svoje milo Srpstvo i bjehu se zavjerili: ili svi do jednog da izginu, ili da se osvete Njijemcima. Ali Nijemci bjehu udruženi i složni, a srpska plemena razdružena i nesložna. S toga sav otpor njihov i sve muke junačke poruši — nesloga srpska.

Među tim i hrišćanstvo među njima bješe zahvatilo korjena, te pokrštena gospoda, odličnici i vođe narodne, počeše prijanjati i uz tuđinštinu: počeše primati njemački jezik i običaje, a odbaciše sve svoje srpske osobine. Vremenom i dugom navikom ova odrodska zaraza pređe sa srpske gospode i na sam narod, te tako ovo negda nesavladljivo sjeverno Srpstvo svakim danom padaše sunovrat. Već u 12. stoljeću gotovo sa svim nestade toga silnog urlikajućeg lava, od koga negda pogibaše vojska njemačka i drktijaše čitava država rimsko-njemačka — kako vele sami Nijemci.

Veliko mnoštvo ovih Srbalja izgibe u bezbrojnim bojevima sa Nijemcima i Dancima, ali još veće mnoštvo pretvorilo se u prave Nijemce i baš to su danas najžešći protivnici Slovenstva. No još prije nekih 1200 godina jedan velik ogranak Srba Bodrica, potisnut njemštinom, sađe u Bačku i Banat: pa tu i ostade za na vijek. To su praoci današnjih Srba Bačvana i Banaćana. Ovi Srbi Bodrice podigoše u Bačkoj grad Bodrič (Bodrog), te kasnije po tome gradu prozva se cijela današnja bodrička (bodroška) županija u Ugarskoj. Poslednji baltički Srbi u Pruskoj konačno su ponjemčeni istom prije 200 godina. Ali od polapskih Srba preostade i do danas jedan mali ostatak. To su onih 175 hiljada Lužičkih Srba u Saksonskoj, koji se i dan danji u svojoj Sprevskoj Šumadiji očajno bore za lijepo svoje ime srpsko.

Ali Za to vrijeme već se u veliko bjehu pročula i sva sadanja narodna imena slovenska. Još početkom šestog stoljeća prvo se pojavi ime Slovjen, negđe u sjevernoj Rusiji oko Iljmenskog Jezera, a kasnije ime Slovjen pređe i na sve one dačke, panonske i koruške Srbe, koji se danas zovu: Slovaci i Slovenci. U to doba bješe u Velikoj Srbiji jedno gorštačko pleme, koje življaše hrbatom Babijih Gora, te se po tome nazivaše Hrbati, što će reći: Gorani ili planinci. Po njima se i Babije Gore nazvaše Hrbati, a za tim Karpati. Kasnije od tih Srba Gorana postade posebno srpsko pleme Bijeli Hrbati, a to su današnji Hrvati

Za tim se pojavi ime Čeh, pa Moravac. Poljak i Rus, te već u sedmom stoljeću jedni današnji narodi slovenski počinju zasebnu svoju istoriju pod zasebnim, novim imenima narodnim. Ali još i tada dobar dio onih Srba u galičko-poljskoj Bojki sačuva svoje srpsko ime. Polovinom šestog stoljeća jedan ogranak ovih Srba bješe se spustio u Banat, Bačku, Baranju i Trojednicu. Tu oni svi i ostaše, a oni u Trojednici i Baranji osnovaše tada i novu Bijelu Srbiju kojoj bješe središte današnja Slavonija i Srijem. Početkom sedmog stoljeća umrije. vrhovni knez onih Srba u Bojki galičko-poljskoj, a državu mu nasljediše dva sina njegova. A kad u to doba Avari pregaziše srpske zemlje na Balkanu, onda jedan od ove braće sa polovinom naroda ostade u Bojki, a drugi se s drugom polovinom iseli i pođe u pomoć južnim Srbima, koji bjehu zapodjeli novu borbu protiv Avara. Tako nastade:

Poslednja velika seoba Srba sa sjevera na jug

a to se svrši negđe od 630. do 636. godine. Ovi Srbi bjehu još nekršteni i dođoše u ove zemlje pod imenom Bijelih Srba i Bijelih Hrvata. Srbi i Hrvati potuku i rašćeraju ostanke Avara, pa onda Hrvati posjedoše sjevero-zapadno primorje jadransko i pružiše se do rijeke Une i Kupe, a Srbi zaokružiše Hrvate u polukrug i zauzeše današnju Dalmaciju, Boku, Hercegovinu, Bosnu, Pravu Srbiju, Crnu Goru i sjevernu Albaniju sa pećskom oblasti čak do ispod Šar Planine i Skoplja, te tako se izmiješaše i sastaviše sa onim ranijim južnim Srbima na Balkanu i sa onim Srbima, starosjediocima u Banatu, Bačkoj, Baranji, Srijemu i Slavoniji. Tako Srbi opet dođošen na staro ognjište svoje, otkale ih bjehu potisli Kelti i drugi otimači.

Tako Srbi iznova osvojiše i naseliše današnje domovine svoje, gđe borave stalno već 1260 godina, pošto pregaziše gotovo polovinu zemljine površine i proživlješe hiljade godina u najstrašnijoj borbi. Tako je bio dalek i mučan put naših praotaca, dok nam izvojštiše ovo malo zemljice, koju i mi već dvanaest i po stoljeća natapamo svojom krvlju i krvavim znojem svojim. Neizmjerni taj put sav je zasut kostima Srbinovim. Grob do groba i grob nad grobom leži na tom predalekom putu i vapije za boljom srećom naroda srpskog. Koliko li slavnih i velikih djela počiniše naši praoci za tolike hiljade godina! I koliko li junačkih, muka pretrplješe oni na tako dalekom putovanju! Sve je to zaronilo groblje jedno nepregledno i zastrlo vječnim zaboravom.

No u brzo poslije ove poslednje velike seobe Srba sa sjevera, dogodi se nov, važan događaj, a to je:

Pojava Blgara u istočnom Srpstvu.

Blgari, koji se zvahu još i Gagauzi (Crni Blgari), narod tursko-tatarskog porjekla, uvukoše se iz Azije u Evropu još u međuvremenu hunske i avarske najezde. S početka Blgari se staniše negđe u Velikoj Srbiji i neko vrijeme bjehu podložni Srbima. No vremenom oni spuste u Besarabiju i Dakiju, pa najzad oko god. b79. pređoše i preko Dunava u istočne balkanske zemlje, gđe tada življahu oni Srbi Raščani i Graničari (Spori i Anti), koji bjehu podjeljeni u sedam. velikih plemena. Ovi Blgari Gagauzi uvukoše se među dačke i balkanske Srbe kao gosti i ratni saveznici. No vremenom oni priberu oko sebe svu raštrkanu snagu tamošnjih srpskih plemena, pa do pod konac devetog stoljeća učvrste novu jaku državu oko planine Balkana i nametnu joj svoje ime Blgarija. To zvanično državno ime polagacko je prelazilo na pojedinu srpsku gospodu oko prestola, a sa njih i na sav narod, te tako kroz nekih 300 godina onih svih sedam plemena srpskih neosjetno izgube staro svoje ime srpsko, pa od njih postanu današnji Blgari iliti Bugari. No dotle bješe nestalo i pravih Blgara Gagauza. Jer njih je bilo tako malo, da se i ne zna, kako i kad brže utonuše u tamošnjem Srpstvu. Blgari i nehotice primiše od tamošnjih Srbalja i jezik i narodne običaje i prosvjetu i sve, što narod čini narodom, a Srbima nametnuše samo svoje ime Blgarin.

Baš u to doba, kad se dovršivalo odrođavanje i blgarenje jugoistočnog Srpstva — polapskim Srbima svanu nov dan slave i slobode. Slavni kralj Svetopuk oslobodi jarma franačkog ostatke polapskih Srba, koji se tad bjehu prozvali Česi i Moravci, pa osnova veliko Moravsko Carstvo, koje obuhvati svu današnju Češku i Moravsku sa okolnim njemačkim i poljačkim zemljama, a na jug se pruži čak preko Drave do Save i Dunava. Od Moravskog Carstva silno zadrktaše Nijemci i Poljaci, te se iz toga straha izliježe nova opasnost, a to je:

Dolazak Madžara među Srbe.

Stari Madžari zvahu se Hungari iliti Ugri, a bjehu srodnici Huna. Oni dođoše iz Azije u Evropu, bježeći ispred Tatara Pečenjega i vrzmahu se s početka po zapadnoj Rusiji, seleći svoje čerge s jednog mjesta na drugo. Grci prvi pozvaše u pomoć Hungare protiv onih Srba, koji poplaviše i posrbiše gotovo sve grčke zemlje. No Srbi odolješe i Grcima i Hungarimi. A kad Svetopuk umrije onda i Nijemci pozovu u pomoć Hungare protiv Čeha i Moravaca. A Poljaci. i Slovacm, pa i Srbi dački i panonski, bojeći se, da Moravsko Carstvo ne proguta i sve ostale zemlje njihove — s mirom propuste Hungare u Dakiju i Panoniju, pa još im i pomognu protiv Čeha i Moravaca. Tako se slomi i uništi silno Carstvo Moravsko. A do godine (1895. god.) navršuje se ravnih hiljadu godina, otkako Hungari dođoše i stalno se nastaniše u ovoj negda čisto srpskoj zemlji koja se po njima prozva Hungarija iliti Ugarska.

Istom negđe kasnije, u XIII. stoljeću, Hungari se prozvaše Madžari, ali još za dugo tuđincn nazivahu Ugrima sva narode ugarske, pa i Srbe, Kad Madžari dođoše u Ugarsku, oni tu zatekoše mnoštvo Srba starosjedilaca. Ona šačica pravih Hungara gubljaše se u tome mnoštvu srpskom, te s toga Madžari za dugo življahu u najljepšoj ljubavi sa Srbima i Srbi zauzimahu prve časti i dostojanja u državi i u vojsci ugarskoj. No vremenom Madžari pretopiše u sebe mnoge i mnoge Srbe i Slovake; pa i Rumune, te tako od ratnih saveznika Madžara postadoše gospodari tih zemalja.

Eto tako se razrodi i odrodi ono negda veliko Srpstvo svesloveneko, kome se ni broja neznađaše. I tako iz onog ostatka prastarih Srbalja, ponikoše novi narodi: Česi, Moravci, Poljaci, Rusi, Slovaci, Slovenci, Hrvati i Blgari. Sa postankom tih novih imena narodnih, nestadoše i ona premnoga stara plemenska imena srpska, a tek za tim (prije nekih sedam stoljeća) sva ova plemena, koja se negda nazivahu općim: rođačkim imenom Srbi, usvojiše novo opće ime: Slozeni. Time se krunisa ovo najubitačnije doba srpske prošlosti, koje zaslužuje da se nazove: doba odrodsko — doba odrođavanja.

Život i običaji starih Srba.

u ovom dobu dosta su odmakli od prastarog doba; No i u ovom: dobu sav život starih Srba osnivao se na porodici, a zemaljska uprava na slobodnom izboru starješina. Više porodica sačinjavahu zadrugu, a više zadruga činjahu pleme. Starješina porodice bješe otac, a glavni starješina zadrugarski biran je ili po starosti ili po sposobnosti. Po godinama najstariji starješina zadrugarski bio je plemenski starješina. On se zvao rodonačelnik ili starac ili župan, a plemensko zemljište zvalo se plemenština ili župa. Više takvih župa (općina) i plemena birahu velikog župana, koji je u miru bio upravnik, a u ratu vojskovođ. Župan je sazivao zadrugarske starješine u zborove i vijeća. Zbor i vijeće (sabor) bješe najviša vlast u Srba. To je bila narodna samouprava. Na zboru i u vijeću sporazumno su rješavana sva važnija i pitanja mira i rata, a tu su birani i župani i porotnici (sudije) i čelnici (seoske starješine).

Još u najdavnije doba Srbi imađahu porotni sud, a kad se sudilo ženskinju, sudili su ženski porotnici.) Plemstva (nemeša) u starih Srba nije bilo. Svi članovi srpskog naroda, i muški i ženski, bjehu sa svim ravnopravni, a ropstvu i nevoljništvu u opće ne bješe u njih ni traga. Svi su oni od prvog do poslednjeg uživali potpunu slobodu i jednakost. Zadruga je izrađivala sve svoje potrebe, a imanje zadrugarsko niko nije mogao ni prisvojiti ni prodati ni pokloniti, nego je ono bilo opće dobro.

S toga u starih Srba ne bješe beskućnika i sirotinje. Svi su radili, pa svima bješe dobro. Nekoje veće poslove radilo je cijelo selo zajednički, te tako postadoše: mobe, pozajmice, spregovi, sumjet ili supon, bačijanje itd., što se mjestimice do danas održalo. Srbi se od pamtpvjeka odlikovaše velikim junaštvom i vanrednom ljubavlju prema svome rodu i porodici. Otuda ona mnoga krvna srodstva i krvne osvete. Srbi također vrlo poštovahu svoje starije i svoje mrtve, te se bojahu roditeljske kletve, a mrtvima davahu daće i zadušnice (podušja). Brak je u Srba bio najveća svetinja. U starih Srba žena se zvala vladika (vladičica) i stupanica (stub kućni). Srbi od uvijek bjehu druževni i veseli, te otud postadoše: pobratimstva, posestrimstva, sijela, prela i posjela. Srbi se vazda odlikovaše lakim učenjem tuđih jezika i velikim gostoljubljem prema tuđincu, te i to bješe jedan uzrok, što se mnogi Srbi pretopiše u tuđince.

Vjera u starih Srba.

bješe mnogobožačka — idolopoklonička. Triglav im bješe—bog nad bogovima; Perun— bog gromovnik; Svarog — bog neba; Stribog —bog vjetra; Dajbog ili Bjelobog — bog svega dobra; Crnobog —bog svega zla; Radgost — bog gostoljublja; Koledo — bog sunca i svjetlosti; Davor — bog rata; Usud— bog sudbine; Prov bog pravde; Svetovid — bog četiri godišnja vremena: Dodol — bog kiše; Lada — boginja ljepote i ljubavi; Ljelja — boginja družbe; Živa boginja života; Morana ili Mora boginja smrti.

Srbi vjerovahu još i u vile: zagorkinje, brodarice i vidarice, pa u zmajeve, divove, vještice, vampire, vjedogonje, more, vukodlake, zduhe i druge izmišljotine. Osim toga svaki srpski dom imao je posebnog svoga kućnjeg, domaćeg boga. Svima ovim bogovima prinošene su žrtve krvne i beskrvne — životinjske i biljne. Svećenici, koji prinašahu žrtve zvahu se žrecovi. Sam obred prinašanja krvne žrtve (klanje životinja) zvao se koljivo. Pa s toga se i danas zove koljivo ono zgotovljeno slatko žito, koje se prinosi na krsno ime i zadušnice, jer i to je žrtva, ali beskrvna.

Sve do pod konac ovoga doba svi Srbi bjehu još mnogobošci, osim onih južnih starosjedilaca u Solunskoj Srbiji, Maćedoniji, Arbaniji, Crnoj Gori, Boki i Dalmaciji. Ovi jugozapadnji Srbp primiše vjeru neki još od prvih apostola Hristovih, svetog Pavla, Sple, Timotija, Andrije, Luke i Tadije, a ostali od apostolovih učenika. Primajući krst i jevanđelje, Srbi mjesto svoga starog mnogobožačkog domaćeg boga uzimahu za kućnjeg zaštitnika onoga sveca hršićanskog, u koji dan su primili Hrišćanstvo i slavljahu taj dan svake godine, a to je krsno ime Srbinovo ili slava ili svetô. Krsno ime samo Srbi slave i niko drugi, pa za to se i kaže: Gđe je slava — tu je Srbin.

Prosvjeta.

ovih starih Srba bješe nadmašila mnogo okolne narode. Kad drugi evropski narodi još življahu skitničkim i lovačkim životom, Srbi već bjehu pronašli plug i ralo i već su upotrebljavali srp, kosu, motiku, čekić i druge alatke. Još od najdavnijeg doba Srbi se zanimahu zemljoradnjom, stočarstvom, ribolovom, i.čelarstvom, rudarstvom, građevinarstvom, svakovrsnim zanatima, trgovinom i brodarstvom. Imali su svojih radionica i ljevaonica; gđe su izrađivali svakovrsne stvari od gline, stakla, olova, željeza, médi (bakra), srebra i zlata.

Posebno kod baltičkih Srba prosvjeta, trgovina i radinost još prije Hrista bješe dostigla toliki stupanj, da joj se divljahu svi okolni narodi i pošiljahu svoje sinove u srpsku zemlju, da se tamo uče nauci, vještinama i zanatima. Baltički i polapski Srbi obradiše i oplodiše svu zemlju današnjeg njemačkog carstva i podigoše tamo mnoge velike i bogate gradove. Pa i oni južni Srbi starosjedioci još u doba Hristovo bjehu razvili znatnu trgovinu i obrt po Istočnom Carstvu Rimskom. A veli se, da su stari Srbi i narodnim pjesništvom, glazbom (muzikom) i plesom (igrankom) bili nadmašili gotovo sve tadašnje narode u Evropi.

No još u prastaro doba, davno prije Hrista, Srbi imađahu svoje vlastite zakone i svoje pravo na daskama pisano. Jer još tada oni imađahu svoje runsko pismo, neke crte i reze, iz kojih se poslije razvi glagolica. Pa po tome mora da su imali i neku pisanu književnost, koja je valjda ispropadala Bog zna gđe u onoj strašnoj vratolomiji. Ali za to nam se živo sačuvala nepisana, usmena književnost starih Srbalja. Jer još u to davno doba Srbi se, poslije rada i bojeva, sastajahu na sijelima i prelima, pa tu uz gusle opjevahu svoja djela pričahu svoje doživljaje i zapodjevahu oštroumne doskočice, te tako postadoše one divne narodne pjesme i priče srpske i one mudre poslovice, zagonetke i doskočice — ti silni i besmrtni svjedoci velikoga i bistrog uma Srbinovog. Od usta do usta sačuva se ta stara književnost sve do naših dana, pa danaske se toj nepismenoj književnosti srpskoj, duboko klanja sav pismen i učen svijet. I ima se čemu pokloniti!