Istorija srednjeg veka I 24
| ← | ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna |
→ |
Nemačka kolonizacija polapskih i baltičkih teritorija. XII i XIII vek pretstavljaju vreme pojačanog nemačkog osvajačkog prodiranja na Istok, u zemlje Zapadnih Slovena, Letonaca, Estonaca, Prusa i Litvanaca.
Za nemačka osvajanja zemalja koje leže istočno od Nemačke imali su interesa u prvom redu kneževi koji su želeli da steknu nove teritorije kao izvore prihoda. Za njih su imali interesa i osiromašeni riteri koji su najpre pohrlili u krstaške ratove, a posle neuspeha na muslimanskom Istoku tražili osvajanja i plena na istoku Evrope; ova su osvajanja, dalje, uslovili interesi nemačke crkve koja je išla za desetkom, posedima i kmetovima i koja je u obraćanju »pagana« videla vrlo unosno zanimanje. U osvajanjima su učestvovali i gradovi, koji su težili da dođu do tržišta za nabavku sirovina za izvoz. Najzad, na osvojene teritorije krenula je i seljačka kolonizacija.
Nemcima je pošlo za rukom da izvrše krupna osvajanja samo tamo gde su nailazili na politički slaba i neujedinjena plemena. Tamo gde su im se suprotstavljali krupniji i kompaktniji politički savezi, kao u Poljskoj i Češkoj, morali su da pribegavaju »mirnijim« metodima kolonizacije (vidi gl. XXVIII i XXIX).
Osvajanje zemalja Bodrića i Ljutića. Pojačano prodiranje Nemaca među Polapske Slovene za vreme Henriha I i Otona I zaustavljeno je krajem X veka. 983 g. došlo je do opšteg ustanka Polapskih Slovena protiv nemačkog jarma. Uništena je nasilno uvođena hrišćansko-nemačka crkva. Braneći svoju nezavisnost Sloveni su obnovili raniju religiju. Početkom XII veka paganstvo je još vladalo i među Polapskim i među Primorskim Slovenima. U XII veku počeli su novi napadi na slovenske zemlje. Inicijatori novih osvajanja nisu bili carevi, koji su bili zauzeti ratovima u Italiji, već pojedini kneževi. Među njima bio je na prvom mestu suparnik Fridriha Barbarose — Henrih Lav, vojvoda Saksonije i Bavarske. Nešto silom a nešto lukavstvom Henrih Lav je zauzeo veći deo zemlje Bodrića i postavio joj na čelo grofove koji su na slovensko stanovništvo udarili teške danke i crkvene dažbine. Na zemlju otetu Slovenima preseljavali su koloniste iz severonemačkih zemalja. Henrih Lav obrazovao je od velikog dela bodrićke zemlje Meklenburško vojvodstvo; preostali deo bodrićke zemlje bio je podeljen nemačkim grofovima. Po tim grofovijama svuda je vršeno nasilno pokrštavanje i istrebljivanje Slovena. U nekim krajevima Sloveni su potpuno istrebljivani. Na njih su priređivane hajke kao na divlje zveri, vešali su ih po drveću; one koji su ostajali živi oterivali su sa zemlje, ostavljajući im jedino reke i jezera gde su se mogli baviti ribolovom.
Otprilike u to vreme Nemci su osvojili i zemlju Ljutića. Albreht Medved dobio je od cara u leno Severnu marku na levoj obali Labe prema zemlji Ljutića. Vešto se uplićući u svađe ljutićkih kneževa, Albreht je pripojio svojim posedima zemlju Ljutića. Henrih Lav i Albreht Medved bili su stalno u neprijateljstvu jedan s drugim i neprekidno ratovali za osvojene teritorije. Albrehtov sin dobio je zamašan deo poseda otetih Henrihu Lavu (vidi gl. XVII). Albrehtov sin i unuk pripojili su još nekoliko oblasti, među njima i zemlju Sprevljana, gde je nastao grad Berlin. Od tih zemalja obrazovana je Brandenburška grofovija.
Zajedno s nemačkim kneževima pojavili su se u slovenskim zemljama i riteri koji su od kneževa dobijali zemlju, i pustu i naseljenu Slovenima. Takve su poklone dobijali episkopi i manastiri. Bespoštedno istrebljivanje domaćeg stanovništva, koje je imalo sistematski karakter, izazvalo je potrebu za novim naseljenicima koji bi plaćali desetak i feudalnu rentu. Nemački feudalci, i duhovni i svetovni, nastojali su da na svoju zemlju privuku seljake iz severne Nemačke, dajući im sve moguće povlastice.
Uređenje nemačkih kolonista. Obično vrbovanje naseljenika uzimao je na sebe preduzimač koga su latinski nazivali lokator, a nemački šulc. Za naseljavanje određivano je novo mesto ili opustelo slovensko selo. Cela zemlja parcelisana je na dovoljno velike seljačke deonice, velike hufe, dvostruko veće od uobičajenog obima. Šulc je za svoju uslugu dobijao veliku deonicu, obično dva tri hufa; sveštenik je dobijao dva hufa; seljaci — po jedan. Bilo je selâ mešovitog tipa, gde je bilo i nemačkih kolonista i Slovena, pri čemu je poslednjima određivana najgora zemlja. Nemački kolonisti, naseljavajući slovenske zemlje, uživali su izvesne povlastice. Za nekoliko godina. oslobađani su dažbina, docnije su morali davati relativno lake dažbine u naturi, a isto tako i u novcu, takozvani cenz. Sem toga, morali su plaćati desetak crkvi. Kolonisti su uživali samoupravu. Starešina je obično postajao šulc (seoski kmet). Kolonisti su birali svoje šefene — pretstavnike opštine, koji su sudili mesnom stanovništvu. Ali, nemački kolonisti zadržavali su svoju slobodu relativno kratko. Od XIV veka, a negde i ranije, počinje njihovo pretvaranje u kmetove. Ovde dolazi do procesa nove feudalizacije, koja dobija naročito široke razmere u XV i XVI veku. Riteri, koji su dobili dosta zemlje u osvojenim slovenskim kneževinama, postepeno potčinjavaju sebi i nemačko slobodno seljaštvo.
Germanizacija Slovena. Istrebljivanje Slovena, njihovo potiskivanje na najgoru zemlju i dovođenje na njihovo mesto nemačkih kolonista vodili su postepenoj germanizaciji zemalja koje su Nemci osvojili. Razbijeni i neujedinjeni, nemajući ni kulturnih centara ni pismenosti, Sloveni su gubili svoj jezik i nacionalnost. U gradovima (neki od njih postojali su još od ranije u slovenskim zemljama, a druge su osnovali Nemci) nemački trgovci i zanatlije potpuno su potisli Slovene. Slovenima se zabranjivalo da ulaze u esnafe, da se bave zanatima i trgovinom. Zabranjivano im je da žive u najboljim delovima gradova, ostavljani su im samo sirotinjski kvartovi i predgrađa. U nemačkim (ili ponemčenim) gradovima, kao Libeku, Brandenburgu (biv. Braniboru), Berlinu, Frankfurtu na Odri, oni su mogli naći hleba samo kao nadničari za najgore poslove. Oni su bili osuđeni na siromaštvo i postepeno izumiranje.
Čak i u onim kneževinama u kojima su se sačuvale slovenske kneževske dinastije i slovenska aristokratija, vrši se proces germanizacije. Slovenski kneževi orođivali su se s nemačkim, u njihovim dvorcima kupili su se doseljenici iz Nemačke, koji su dobijali zemljišne poklone i ulazili u sklop domaće aristokratije; ona se povodi za njima i nastoji da im podražava u jeziku i običajima. Mnogi slovenski kneževi i aristokratija pozivaju, po primeru Nemaca, nemačke koloniste na pustu zemlju. Ali, glavni germanizator bila je nemačko-hrišćanska crkva, koja je dobijala ogromne puste teritorije i preseljavala na njih nemačke koloniste.
Kolonizacija istočnog Pribaltika. Gotovo istovremeno s tim počela je kolonizacija istočnog Pribaltika. Nemački su trgovci odavno učestvovali u trgovini na Baltičkom Moru. Plovili su do švedske obale, do istočne obale Baltičkog Mora i trgovali s Novgorodom i drugim ruskim gradovima. Ovde je važan momenat osnivanje Libeka (1143 g.) od strane saksonskih vojvoda, prvog nemačkog grada na Baltičkom Moru. U drugoj polovini XII veka nemački trgovci počeli su da osnivaju faktorije u zemljama Estonaca i Livonaca. Pojavili su se i nemački misionari, nastojeći da šire hrišćanstvo i uvode desetak svim sredstvima, ne isključujući nasilja i prevare. 1201 g. Nemci su na ušću Zapadne Dvine osnovali grad Rigu, koji je postao najvažniji centar nemačke kolonizacije. Episkopi iz Rige zalagali su se svim silama za širenje hrišćanstva. Papa Inoćentije III aktivno im je u tome pomagao, jer je pokrštavanje pagana značilo za pape dobijanje novih izvora prihoda. Papa je počeo da propoveda krstaški rat protiv Livonaca. Bio je organizovan specijalni duhovno-riterski red po primeru onih koji su nastali u Palestini za borbu s muslimanima — red Mačonoša. Episkopi i red podelili su između sebe osvojene zemlje. U Pribaltik se stiče ogromna količina svakovrsnog riterskog ološa, željnog novih osvajanja i lakog bogaćenja. Ti su riteri brzo zauzeli oblast današnje Letonije. Počelo je nasilno obraćanje domaćeg stanovništva u hrišćanstvo, praćeno krvavim događajima. Po običaju koristili su se neprijateljskim odnosima među pojedinim plemenima, koja nisu umela da se ujedine protiv zajedničkog neprijatelja. Nemci su nastojali da jedna plemena nahuškaju protiv drugih.
U istočnom Pribaltiku, zbog udaljenosti od Nemačke, nemačka kolonizacija nije bila praćena angažovanjem nemačkih seljaka-kolonista. Tu nije bilo privredne eksploatacije osvojenih zemalja, bilo je samo pljačke. Tek od XIV veka osvajači su počeli da zavode feudalne posede i da pretvaraju pokoreno stanovništvo u kmetove. Stoga je stanovništvo istočnog Pribaltika sačuvalo svoj jezik, svoje običaje i način života, samo delom pokriven hrišćanstvom, i nije bilo izloženo germanizaciji koja je vršena u polapskim oblastima i u Primorju. Gotovo u isto vreme kada su Nemci osvajali zemlju Livonaca Danci su počeli da osvajaju zemlju Estonaca.
Tevtonski red i kolonizacija Pruske. Druga važna oblast nemačke kolonizacije u Pribaltiku bila je zemlja Prusa, koji su živeli istočno od donje Visle. Ovde je nemačka kolonizacija bila posledica kratkovidosti poljskih kneževa, koji su u borbi s Prusima pozvali Nemce u pomoć. Na taj način Poljaci su sami stvorili na svojim granicama opasnog neprijatelja. Isti Inoćentije III organizovao je krstaške ratove protiv pagana-Prusa, koji su pripadali litavskom plemenu. Uskoro se tu preselio Tevtonski red, koji nam je poznat iz istorije Jerusalimske kraljevine.
Sem toga, u zemlju Prusa krenuli su nemački građani koji su tu osnovali niz gradova. I tu su krenuli kolonisti-seljaci. Prusi su pružali Nemcima ogorčen otpor, ali su ih ipak nadmoćne snage Tevtonskog reda razbile. Oni koji su se suprotstavljali nemačkom osvajanju bili su potpuno istrebljeni. Poštedeli su one koji su se pokorili, ali su ih pretvorili u kmetove. Izdajnike koji su pomagali tevtonskim riterima uveli su u ritersko zvanje i na sve moguće načine ih zaštićivali.
Pape su stalno propovedale nove krstaške ratove, koji su pozivali u Prusku, po rečima Marksa, »nove bujice nemačkih pljačkaša i kolonista«. Prusi su na ugnjetavanje odgovarali ustancima. Dugogodišnja borba završila se pokoravanjem Prusa, pri čemu su napredne oblasti bile pretvorene u pustoš. Od pobedonosnog Tevtonskog reda počeli su da traže pomoć riteri iz reda Mačonosaca, koji su porazile ujedinjene litavske i ruske snage. 1237 g. na posredovanje pape ujedinila su se oba reda. Njihovi ogromni posedi zahvatali su gotovo sve istočne i južne obale Baltičkog Mora. Na taj način ovde je stvorena velika kneževina Tevtonskog reda. Red je težio da proširi svoje zemlje, da osvoji ruske kneževine koje su se s nj im graničile na Istoku, kao i zemlje Velike Kneževine Litvanije. Tu se vodila žestoka borba koja je 1242 g. dovela do sukoba između ritera Tevtonskog reda i novgorodskog kneza Aleksandra Nevskog. To čuveno »Ledeno razbojište« na Čudskom Jezeru završeno je strašnim uništenjem Nemaca. Kako kaže Marks, »nitkovi su bili konačno odbijeni od ruske granice«. U toku sledećih vekova nastavljena je neprekidna žestoka borba među Litvancima i Nemcima. 1346 g. red je dobio estonske zemlje, koje su ranije pripadale Danskoj. Red je raširio svoje posede i prema zapadu, u oblast Primorja, zauzeo Dancig (1308) i time zatvorio Poljskoj izlaz na Baltičko More. Red je počeo ratove s Poljskom, i u doba tih ratova paljeni su poljski gradovi i sela, vršeni su pokolji stanovništva. Red je i dalje vršio pritisak na Poljsku i Litvaniju tokom čitavog XIV veka. Najzad, Poljaci su 1410 g. zajedno s Litvancima i Rusima strahovito porazili red kod Grinvalda, i red se od tog poraza više nije mogao oporaviti. 1466 g. red je bio prinuđen da prizna vazalsku zavisnost od Poljske (vidi gl. XXIX).
Austrija. Pored nemačkog prodiranja na severo-istok, u oblast polapskih i baltičkih slovenskih, litvanskih i drugih plemena vidimo i drugu kolonizacionu struju koja se kreće prema dunavskim zemljama. Taj pokret je počeo još u epohi Karla Velikog, koji je preduzeo pohod protiv Avara i osnovao Istočnu marku na srednjem Dunavu. Istočnu marku su zatim opustošili Mađari, i zemlje oko srednjeg Dunava dugo su bile puste. Novu kolonizaciju tih oblasti iz Švapske, Bavarske i južnih nemačkih vojvodstava mi vidimo u X veku. Krajem X veka tu se obrazuje Austriska marka. U XII veku ta se marka već naziva austrisko vojvodstvo. Šireći postepeno svoje posede na jug, austriske vojvode sjedinjuju susedne oblasti — Štajersku, Korušku i Kranjsku. Te su zemlje činile klicu one države koja je docnije dobila naziv Austrija.
Porobljavanje Friza. U isto vreme kada su osvajane zemlje u Pribaltiku uništavani su slobodni seljaci u samoj Nemačkoj — u zemlji Friza.
U XIII veku zemlja Friza bila je jedan od malobrojnih kutova Nemačke gde se još zadržalo slobodno seljaštvo. Frizi su se delili na niz samostalnih plemena, međusobno slabo povezanih. Od XII veka riteri iz severne Nemačke počeli su prodirati na njihovu zemlju i graditi zamkove. Pokušaji da se potčine slobodni seljaci friškog plemena Štedinga naišli su na energičan otpor. Štedinzi su početkom XIII veka istrebili nemačke ritere koji su među njih prodrli a njihove zamkove uništili. Ustali su i protiv feudalne crkve i proterali nemačke popove. Za to su ih bremenski arhiepiskop i njegov »plemićki ološ«, po energičnom izrazu Marksa,[1] proglasili za jeretike. Bremenski arhiepiskop i drugi susedni nemački feudalci poveli su protiv njih krstaški rat, ali su pretrpeli potpun poraz. Tada je papa Grgur IX naredio severonemačkim arhiepiskopima da svugde propovedaju novi krstaški rat protiv Štedinga. Štedinzi su se muški branili. Ali je na njih krenula ogromna riterska vojska, koja je nekoliko puta premašivala njihove snage. Štedinzi su bili potučeni, više od polovine pobijeno ih je u borbi. Njihova zemlja pripala je bremenskom arhiepiskopu.
Položaj seljaka. Slobodno se seljaštvo održavalo samo u nekoliko nemačkih oblasti, na primer u Ditmaršenu (zapadni Holštajn). Ali se položaj zavisnog seljaštva u drugoj polovini XIII veka okreće na bolje. Taj su preokret delom pripremili krstaški ratovi. Krčenje nove zemlje, u kojoj su mnogi feudalci, naročito manastiri, videli glavni put za povećanje svojih prihoda, praćeno je davanjem naročitih povlastica novim naseljenicima, bez obzira da li su oni doseljenici ili sopstveni kmetovi. Razbijeni tip feudalnog gazdinstva, vezan za krčenje nove zemlje, činio je sistem kuluka nepodesnim. U vezi s tim zapaža se opšti prelaz s radne rente na produktnu pa i novčanu rentu, što slabi povezanost seljaka s vlastelinskim gazdinstvom. Mnogi su se seljaci oslobodili kmetovske zavisnosti. Feudalci su često likvidirali svoje vlastelinske oranice i davali zemlju pod arendu. Često su zakupci vlastelinske zemlje bili bivše staroste vlastelinskog poseda — majeri, kao najbogatiji među seljacima. U nemačkom selu rasprostranjuje se krupna arenda, koja nosi naziv majerska. U isto vreme odvaja se i seljaštvo s malo zemlje. Ono je delom nalazilo izlaza u kolonizaciji istočnih zemalja. Bogato seljaštvo izvlačilo je profit iz trgovine s gradovima. Ali, poboljšanje seljačkog položaja bilo je kratkotrajno. Od druge polovine XIV veka počinje nov pritisak feudalaca na seljake.
»Međuvlašće«. Od XII do XIV veka znatno su proširene oblasti koje su Nemci osvojili. Međutim, u samoj Nemačkoj jača samostalnost pojedinih teritorija. Svi pokušaji da se one ujedine, svi pokušali da ojača carska vlast ni do čega nisu doveli.
Period takozvanog međuvlašća, tj. dvadeset godina posle izumiranja dinastije Hoenštaufovaca (1254 g.), pretstavlja vreme neprestanih borbi između pojedinih kneževina, gradova i ritera. U nekim oblastima Nemačke kneževska je vlast u to doba ili gotovo iščezla ili jako oslabila, osobito u Švapskoj i Frankoniji. Ta ranija vojvodstva raspala su se na niz malih poseda. Sem toga, tu je bilo mnoštvo carskih ritera, koji su držali svoje posede dobivši ih neposredno od cara. Naročito ih je bilo mnogo na Rajni, gde su ih naseljavali Hoenštaufovci. Sa opadanjem carske vlasti carski riteri postali su nezavisni. To je bio najsvojevoljniji i najnedisciplinovaniji elemenat nemačkog društva.
Neki su gradovi pokušavali da se ujedine, da bi se udruženim snagama zaštitili od feudalnih međusobica i pljačke. Pedesetih godina XIII veka sklopili su gradovi oko Rajne savez, u koji su ušli Majnc, Keln, Vorms i niz drugih gradova. Savezu su takođe pristupili Hamburg i Libek, najvažniji trgovački centri severne Nemačke, pa i nekoliko kneževa. Ali, među članovima saveza nije bilo sloge, i on se krajem šezdesetih godina XIII veka raspao.
Izbor Rudolfa Habzburškog. 1273 g. za cara je bio izabran Rudolf Habzburški, jedan od drugostepenih kneževa u Nemačkoj. Do toga vremena na nemački presto birani su krupni kneževi. Saksonska i frankonska dinastija, a isto tako i dinastija Hoenštaufovaca mogle su se oslanjati na velike posede u Nemačkoj, dok su se habzburški posedi svodili na relativno male zemlje u Alzasu i Švajcarskoj. Kneževi su postavili na nemački presto habzburške grofove upravo zbog toga što su ovi bili slabi. Kneževi su računali da Habzburzi neće biti u stanju da učine ma i najmanji atak na njihovu političku samostalnost.
Ali je Rudolf pokazao da ni izdaleka nije tako bezopasan kakvim su ga smatrali kneževi koji su ga izabrali. On je shvatio da je prošlo vreme za velike poduhvate političkog karaktera. Sada se trebalo postarati ne toliko za učvršćenje carske vlasti uopšte koliko za učvršćenje poseda svoje kuće. U tom je pravcu on vodio smišljenu politiku, nastojeći da osvoji što je moguće više zemlje. Njegove osvajačke zamisli bile su usmerene na Austrisko vojvodstvo, koje je u to doba bilo ujedinjeno u jednu državu s Češkom pod Pšemislom II. Iskoristivši pomoć Mađara, a isto tako, i ustanak čeških ritera, koji su bili nezadovoljni Pšemislom II, on mu je oteo Austriju, Štajersku, Korušku i Kranjsku (vidi gl. XXVIII). Austrisko vojvodstvo sada je postalo jezgro habzburških poseda.
Za vreme vlade Rudolfa Habzburškog (1273—1291 g.) feudalna anarhija u Nemačkoj i dalje je trajala. Car je imao vrlo slab uticaj na unutrašnje poslove. Kneževi su se, kao i ranije, borili jedan protiv drugoga. Pojedini riteri, naročito carski, činili su nasilja, pljačkali trgovce, ubirali carine od gradova. Gradovi su morali da s njima ratuju. Diže se niz seljačkih ustanaka, osobito na Rajni. U narodu se širi legenda o »caru Fridrihu«, koji će se pojaviti, stati na čelo naroda i kazniti njegove ugnjetače. Vođi seljačkih ustanaka često su uzimali ime Fridriha. Jedan od tih ustanaka, pod voćstvom Fridriha Drvene Cipele, zahvatio je veliku teritoriju. Njemu je prišlo i gradsko stanovništvo, koje je on oslobodio teških poreza, ubiranih od Rudolfa Habzburškog, i seljaci-Frizi, koje su ugnjetavali bremenski arhiepiskop i feudalci. Fridrih Drvena Cipela proglasio je sebe za cara. Rudolf je počeo protiv njega ratne operacije, zarobio ga i spalio (1285 g.). U borbi s feudalnom samovoljom novi je car pokazao mnogo manje energije i nije postigao bitnih uspeha. Pokušao je da u Nemačkoj ustanovi »zemaljski mir«: pojedinim kneževima se dozvoljavalo da ratuju samo pod određenim uslovima. Ali ni ovo, upravo kao ni pokušaji da se smire naročito svojevoljni riteri i da se uništi mnoštvo novih carinskih prepreka koje su nastale u vreme međuvlašća, nije dalo pozitivnih rezultata. Vlast se sve više i više usretsređivala u rukama kneževa, i to uglavnom u rukama najmoćnijih kneževa, od kojih počinje da se formira naročita ustanova kolegija takozvanih Kurfürsten (»kneževa izbornša«). Oni uzimaju u svoje ruke izbor cara i odlučuju o svim najvažnijim poslovima.
Pored te kolegije kneževa-izbornika i nadalje su se sastajali rajhstazi (sabori carstva). Na njih se sada pored kneževa pojavljuju i pretstavnici carskih gradova — doduše, samo u izvesnim slučajevima, kada se postavlja neko pitanje koje se tiče njihovih interesa. Ali ni rajhstag ni car nisu imali nikakvog izvršnog aparata. Car je imao autoriteta i sile ukoliko je i sam bio jedan od kneževa. Car nije imao carske vojske, sem svoje lične, koju je držao kao jedan od kneževa. U zemlji nije bilo zajedničkog zakonodavstva, opšteg carskog suda i zajedničkih carskih finansija.
No u pojedinim kneževinama počinju da se formiraju ustanove koje delom potsećaju na parlamenat ili državne staleže. To su landtagi, staleško pretstavništvo plemstva, sveštenstva i građana, koje saziva mesni knez uglavnom zbog toga da bi dobio novčanu pomoć. Nemački kneževi su nastojali da iskoriste borbu između gradova i feudalaca na svojim posedima kako bi potčinili sebi sva tri staleža.
Na taj način, u ovom periodu ubrzava se raspadanje carstva na nekoliko samostalnih oblasti. Jedan od momenata političkog raspadanja carstva pretstavlja obrazovanje Švajcarskog saveza.
Obrazovanje Švajcarskog saveza. U Alpima su Habzburgovci imali posede, koje su nastojali da prošire i učvrste. Tu se mestimično održalo slobodno seljaštvo. U planinskim dolinama gde nije bilo širokih prostranstava pogodnih za zemljoradnju, gde je raštrkano stanovništvo živelo uglavnom od stočarstva, sami uslovi terena su pogodovali zaštiti od nasilja feudalaca i održanju znatnih ostataka rodovskog uređenja. U planinskim dolinama teško je bilo da se prehrani stanovništvo koje je stalno raslo, a to je izazivalo preseljavanje koje se pretvaralo u stalnu emigraciju. Ratoborno stanovništvo Alpa pretstavljalo je odličnu pešadiju, koja se docnije visoko cenila u drugim državama kao najamnička vojska.
Već u XIII veku počeli su sukobi do kojih je došlo zbog težnji Habzburgovaca da učvrste svoju vlast nad gorštacima. Habzburgovce je na to potsticao porast robnog prometa između Italije i Nemačke posle otvaranja Sentgotharskog Prevoja. Taj se prevoj nalazio u neposrednoj blizini tri kantona: Švica, Urija i Untervaldena. Oni su izvlačili velike koristi iz toga što je preko njih prolazio put za Sentgothard. Planinci su naplaćivali od trgovaca carine i služili im kao vodiči. Habzburgovci su već četrdesetih godina XIII veka težili da pokore te zemlje, pre svega Švic. To je nateralo Uri i Untervalden da sa Švicom sklope savez za odbranu svoje nezavisnosti. Borba se još više zaoštrila krajem XIII v. kada su Habzburgovci postali carevi i austriske vojvode. 1291 g. između Švica, Urija i Untervaldena bio je sklopljen »večni« savez za borbu s Habzburgovcima. Kada su Habzburgovci pokušali da silom pokore kantone, njihova je vojska u bitci kod Morgartena (1315 g.) potpuno potukla vojsku Habzburgovaca i na taj način odbranila svoju nezavisnost.
Pošto su ti kantoni kontrolisali vrlo važan put u Evropi i imali veliku vojnu silu, u Švajcarski savez (koji je dobio svoj naziv po Švicu) počeli su ulaziti gradovi Lucern, Cirih i Bern, čija je privreda bila povezana s tim trgovačkim putem i kojima je bila potrebna vojna zaštita. Krajem XIV veka već je obrazovan savez osam švajcarskih kantona. U nizu ratova, delom protiv Habzburgovaca, delom protiv burgundskih vojvoda, oni su uspešno branili svoju samostalnost. Stvaranje Švajcarskog saveza pokazuje da je raspadanje carstva daleko odmaklo. Ali to raspadanje teče i dalje.
Dinastija Luksemburgovaca. Jačanje Habzburgovaca izazvalo je kod kneževa uznemirenost. Osvajanje Austrije izazvalo je kod njih strah da bi novi carevi mogli docnije povesti odlučnu politiku, uperenu protiv samostalnosti kneževa. Stoga se habzburška dinastija zadržala na prestolu relativno kratko.
1308 g. smenila ju je dinastija grofova luksemburških, drugostepenih kneževa, koji su vladali polufrancuskom kneževinom na zapadu carstva. Luksemburgovci su, slično Habzburgovcima, iskoristili carsko zvanje da u Nemačkoj učvrste svoj položaj kao kneževi. Habzburgovci su prestali da budu carevi, ali im je ostala Austrija kao nasledna oblast. Luksemburgovci su sebi stvorili oblast takve vrste u Češkoj. Henrih VII Luksemburški (1308—1313 g.) brakom svog sina Ivana s naslednicom Češke pripojio je Češku posedima Luksemburgovaca.
Henrik VII je obnovio pokušaje nemačkih careva da svoju vlast prošire na Italiju. Taj »varvarin-prostak«, kako ga naziva Marks,[2] računao je da će iz Italije izvući grdne pare. 1310 g. krenuo je preko Alpa. Gibelini, koji su stalno trpeli neuspehe u socijalnoj borbi, severo-italijanskih gradova, pozdravili su ga kao spasioca i »mirotvorca«. Ta je raspoloženja naročito živo izrazio Dante u svojoj političkoj raspravi »O monarhiji«. Ali su narodne mase pružile Henrihu VII žestok otpor, protiv njega je istupio i napuljski kralj. U jeku ratnih operacija Henrih je umro, i rat se završio neuspehom. »Nikada još nije bilo besmislenijeg rata od tog rimskog pohoda!« — zaključuje Marks izlaganje o njemu u svojim »Hronološkim izvodima«.[3]
Ludvig Bavarski. Pri izboru novog cara izborni kneževi su se podelili, i na presto su istovremeno izabrani Fridrih Habzburški i Ludvig, vojvoda bavarski (1314 g.). Oni su dugo vodili borbu, koja je upropašćavala zemlju i iscrpljivala finansije oba pretendenta. Najzad je Ludvig Bavarski odneo pobedu. Kao i njegovi prethodnici, Ludvig (1314—1347 g.) se na prvom mestu brinuo da poveća nasledne posede svoje kuće. No i on je pokušao da se umeša u stvari Italije. Na toj bazi sukobio se s papom Jovanom XXII, koji ga je isključio iz crkve. Na Nemačku je bio bačen interdikt. Ali to na Ludviga nije ostavilo naročiti utisak. Taj lukavi intrigant sakupio je na svom dvoru sve papine protivnike, među kojima se naročito isticao čuveni italijanski politički pisac Marsilio Padovanski U svom spisu »Defensor pacis« (Zaštitnik mira) Marsilio je svetovnu vlast stavio iznad crkvene, proglasio da papa mora zavisiti od cara i propovedao potpunu slobodu religije i biranja sveštenstva. Ludvig je uspeo da zauzme Rim, da stupi u savez s rimskom aristokratijom, koja je bila u neprijateljstvu s papom. »Senat i narod rimski«, prema staroj formuli, proglasili su Ludviga za cara, i on je stavio sebi krunu na glavu. Odmah za tim car je objavio da je Jovan XXII zbačen i imenovao novog papu (Nikolu V). Ali se Nemci nisu održali u Rimu i Italiji. U narodu su počeli nemiri. Uprkos strašnim iznuđivanjima, car nije imao dovoljno novca za plaćanje najamničke vojske, i bio je primoran da napusti Rim (1328 g.). Posle dve godine došao je i carski papa u Avinjon i predao se u ruke Jovana XXII. Pokušaj da se u Italiji obnovi politika Hoenštaufovaca završen je sramnim neuspehom.
Ludvigova težnja da svim sredstvima proširi posede bavarske kuće (Vitelsbaha) dovela je do sukoba s kneževima, koji su novog kralja izabrali iz dinastije Luksemburgovaca — Karla IV (1346 g.). Sledeće godine umro je Ludvig Bavarski.
Karlo IV i Zlatna bula. Karlo IV (1346—1378 g.) bio je ne toliko car Svetog Rimskog carstva koliko češki kralj (o njegovoj delatnosti u Češkoj vidi gl. XXVIII). On je u Nemačkoj samo doprineo produbljivanju političke rasparčanosti.
Karlo IV bio je primoran da 1356 g. izda Zlatnu bulu, »... taj, po rečima Marksa, ustav nemačkog mnogovlašća«.[4] U tom aktu car je priznavao punu političku samostalnost kneževa-izbornika i odricao se svakog mešanja u njihove unutrašnje stvari. Bula im je potvrđivala pravo da biraju careve. Ona je utvrdila sastav kolegije kneževa-izbornika, u koju su ulazila tri duhovna kneza — arhiepiskopi Kelna, Majnca i Trijera, i četiri svetovna — češki kralj, saksonski vojvoda, brandenburški markgrof i rajnski falcgraf. Izbor cara vršio se prostom većinom glasova. Zlatna bula legalizovala je privatne ratove; samo je bilo utvrđeno da vazal ne sme ratovati protiv svog seniora.
Tendencija Zlatne bule da se učvrsti samostalnost kneževa ogleda se i u njenim odredbama koje se tiču gradova. Zlatna bula zabranjivala je saveze među gradovima. Ta tačka, koja je štitila interese kneževa, uneta je zbog težnje nemačkih gradova da igraju samostalnu političku ulogu, nezavisno od kneževske vlasti. Stari gradovi zapadno od Labe, novi gradovi koji su nastali u procesu kolonizacije slovenskih zemalja i zemalja Prusa — svi oni počinju da ističu svoje političke zahteve i da međusobno sklapaju saveze da bi se suprotstavili porastu kneževske vlasti.
Severonemačka Hanza. Najveći savez gradova bila je severonemačka Hanza. Teško je odrediti momenat kada je Hanza nastala. U početku su to bili sporazumi između nekoliko gradova i između grupa gradova, a tek sredinom XIV veka Hanza je obuhvatila gotovo sve severonemačke gradove koji su se nalazili na obali i, sem toga, čitav niz gradova koji su ležali daleko od obale, ali koji su bili vezani za trgovinu na Severnom i Baltičkom Moru. Hamburg, Libek i Bremen činili su jezgro Hanze. Zatim su u nju ušli gradovi na Rajni (na primer Keln), Vezeru, Odri i niz gradova osnovanih u zemljama koje su Nemci kolonizovali, kao, na primer, u Pruskoj — Dancig, Torun, Kenigsberg, na istočnim obalama Baltičkog Mora — Riga, Reval, Dorpat. Važnu ulogu igrao je grad Vizbi na ostrvu Gotlandu, centar trgovine s južnom Skandinavijom, Kalmar i neki nizozemski gradovi. Hanza je imala kontoare u Brižu, Londonu, Novgorodu, Bergenu i u nizu drugih gradova. Ti kontoari imali su posebnu organizaciju. Oni su pretstavljali velike kvartove u kojima su bili koncentrisani Hanzini domovi i stovarišta. Bili su ograđeni koljem, a naoružane straže brižljivo su ih čuvale. U njih su bila uvedena stroga pravila kojima su se potčinjavali svi koji su živeli u domu Hanze. Žene uopšte nisu puštane u Hanzine domove.
Glavni predmeti Hanzine trgovine bili su proizvodi baltičkih zemalja, Rusije i Skandinavije — žito, krzna, kože, so, riba, mast, med, vosak, bakarna i gvozdena ruda, drvo i svi šumski proizvodi — smola, katran itd. U zamenu za te sirovine nošena je roba zapadne proizvodnje — tkanine, metalne izrađevine, vino, a isto tako — preko flandriskih gradova — roba koju su Nizozemci dobijali s juga — luksuzni predmeti i začini, dovoženi sa istočnih obala Sredozemnog Mora. Stalni trgovački put vodio je od Briža do Novgoroda. Hanzina trgovina zahvatala je Baltičko i Severno More. Sem toga, Hanzini trgovci putovali su niz zapadne obale Evrope do Gibraltarskog Moreuza. Na severu je trgovina dopirala do norveške obale.
Može se uzeti da istorija Hanze kao više ili manje određene organizacije počinje otprilike 1356 g. kada su Hanzini gradovi složno istupili u odbranu svojih zajedničkih interesa. Te je godine flandriski grof pogazio privilegije trgovaca iz Severne Nemačke, a to je izazvalo zajedničku akciju čitavog saveza, posebno trgovačku blokadu Flandrije, koja je primorala grofa da učini ustupke. U to se vreme i pojavio prvi put termin nemačka Hanza. Članovi Hanze su nastojali da potisnu sve druge trgovce iz trgovine u oblastima u kojima je radila Hanza. Ograničavali su trgovačka prava trgovcima koji bi došli u Hanzine gradove. Stranim trgovcima se dozvoljavalo da trguju samo u primorskim gradovima, ne ulazeći u unutrašnjost zemlje. Pritom je strancima dozvoljavan boravak u primorskim gradovima najviše tri meseca.
Od druge polovine XIV v. Hanzin savez se formira i dobija svoje određeno ustrojstvo. Osnovu ustrojstva čine pretstavnički kongresi svih gradova — članova Hanze. Predmeti su na tim kongresima rešavani većinom glasova; pritom su oni gradovi koji bi se našli u manjini ili oni koji nisu poslali pretstavnike na taj kongres bili dužni da se pokoravaju odluci većine.
1367 g. Hanzin savez je ponovo morao da istupi u krupnom političkom poduhvatu — ratu protiv Danske, do koga je došlo zato što je Danska pokušala da podrije trgovački značaj Hanze. Kongres 60 gradova, koji se te godine sastao u Kelnu, odlučio je da se Danskoj objavi rat. Na strani Hanze istupili su i drugi neprijatelji Danske (Švedska, Holštajn i Meklenburg). Saveznička flota Hanzinih gradova blokirala je danske obale, i posle zauzimanja Kopenhagena Danska je morala da potpiše sraman Štralzundski mir s Hanzom (1370 g.). Po tom miru potvrđene su sve privilegije Hanze; Hanza je dobila nekoliko tvrđava na jugu Skandinavskog Poluostrva. Za izbor kralja bila je potrebna saglasnost Hanze (vidi gl. XXVII).
Posle ovoga možemo govoriti ne samo o trgovačkoj već i o političkoj prevlasti Hanze na Severnom i Baltičkom Moru. Hanza se sada pojavila kao velika politička sila koja je svoju volju nametala drugim državama. Ona je dobila vrlo značajne trgovačke povlastice u Engleskoj.
Hanza nije imala čvrstog političkog ustrojstva. Nije imala nikakav zajednički stalni upravni organ, nije imala ni zajedničku blagajnu. Nije takođe bilo ni zajedničke flote; postojala je samo flota pojedinih gradova, i u slučajevima kada je bilo potrebno da se ispuni ma kakva odluka Hanze, ostvarivale su je snage gradova kojima bi se to specijalno naredilo. Među Hanzinim gradovima bilo je stalnog suparništva. Glavnu ulogu igrali su veliki trgovački gradovi, koji su bili u mogućnosti da svoju volju nameću drugim, manjim gradovima. Na toj bazi izbijali su sukobi u samoj Hanzi. Interesi gradova pojedinih oblasti nisu se uvek poklapali, što je takođe dovodilo do unutrašnjih trvenja.
Pored trgovačkih ciljeva Hanza je težila ostvarenju i socijalnih zadataka. U gradovima Hanze vlast je pripadala patricijatu, gornjem trgovačkom sloju. Zanatliska masa bila je uklonjena od učešća u gradskoj upravi. U gradovima Hanze, kao i u drugim gradovima Evrope u to doba, zapažamo značajno socijalno vrenje. U Libeku, Hamburgu, Rostoku i drugim hanzinim gradovima vidimo kako esnafi pokušavaju da se dograbe vlasti, ali su ovde esnafski pokreti stalno trpeli neuspehe. U statut Hanzinih gradova unosi se tačka, kojom se kažnjava isključenjem iz saveza onaj grad koji dozvoli ma kakvu izmenu u postojećem političkom uređenju Hanze. Veliki statut Hanze, izdat za ceo savez, pored drugih mera, propisuje takođe i mere za borbu s revolucionarnim pokretom u gradovima.
Sredinom XV v. počinje opadanje Hanzinog saveza. Tu su igrali veliku ulogu i oni socijalni pokreti o kojima smo maločas govorili i ekonomska pocepanost među pojedinim delovima saveza, ali je tu najbitnije — konkurencija drugih zemalja u oblasti trgovine. U to se vreme uzdiže engleska trgovina. Ranije je engleska trgovina imala pasivan karakter, i članovi Hanze su govorili da kupuju od Engleza lisicu za groš, a prodaju im lisičji rep za talir; ali od XV v. engleski trgovci počinju da se pojavljuju sa svojim brodovima po svim morima Zapadne Evrope. U porastu je i tranzitna trgovina Nizozemaca. Ta konkurencija postepeno podriva značaj Hanzinog saveza. Hanza se nije oslanjala na jaku državu. Potiskuju je one zemlje koje se izgrađuju u jake političke jedinice. Krajem XV v. Moskovski vladar Ivan III zauzeo je Novgorod i proterao iz njega Hanzine trgovce. Danska je ponovo počela da pritiskuje Hanzu. Hanza konačno gubi svoju prevlast kada su otkriveni novi pomorski putevi, koji su povezali Evropu s kolonijalnim zemljama — Amerikom i Indijom.
Švapski i Rajnski savez. Hanzin savez nije bio jedini savez nemačkih gradova. U drugoj polovini XIV v. nastaju gradski savezi u Zapadnoj Nemačkoj. Gradovi koji leže na velikom rajnskom putu, kao Majn, Štrasburg, Ulm, Špajer, Vorms, ne razvijaju samo krupnu trgovinu, već u znatnoj meri i proizvodnju vunenih i lanenih tkanina i metalurgiju.
U tim gradovima izbija žestoka borba između patricijata i esnafa. Videli smo da osvajanje vlasti od strane esnafa nije značilo da na vlast dolazi gradska demokratija. To je bila smena stare patriciske aristokratije novom, trgovačkom i zanatliskom aristokratijom, koja je vodila svoju klasnu politiku. Položaj demokratskih masa u gradu, posebno položaj zanatlija, nimalo se nije popravio. Narodna masa nije puštana na vlast i bila je pritisnuta porezima, naročito posrednim. To je stvaralo tle za nove sukobe.
Gradovi, koje su razdirali unutrašnji socijalni sukobi, morali su u isto vreme voditi borbu s kneževima koji su težili da ih pokore. Ali, gradovi su imali i drugog opasnog neprijatelja — ritere, osobito carske ritere u jugo-zapadnoj Nemačkoj, koji su u XIII v. konačno postali parazitska klasa društva. Ti riteri, koji su neposredno zavisili od cara, sa slabljenjem carske vlasti postali su potpuno samostalni. Njihova vojna sila nikome više nije bila potrebna, pošto su ratovi vođeni uz pomoć najamnika. Riteri se pretvaraju u sitne grabljivce. Pošto njihova imanja postaju sve sitnija, oni siromaše i traže sebi izvore za izdržavanje i bogaćenje učestvujući u bunama, stupajući u najam čas kod jednog čas kod drugog kneza, ili se jednostavno baveći pljačkom. Zato su bili najzahvalniji objekti gradovi. Riteri su pljačkali trgovce podrivajući gradsku trgovinu.
Za borbu s tim neprijateljima gradovi su se morali ujedinjavati u saveze, Sedamdesetih godina XIV v. nastao je Savez švapskih gradova, kome su pristupili i frankonski gradovi. Taj savez je obuhvatio 89 gradova. Nešto docnije ujedinili su se gradovi oko Rajne u zajedničku organizaciju — Rajnski savez. Riterska anarhija koja nije prestajala, s jedne strane, a s druge — borba protiv kneževa, protiv njihovih pokušaja da unište samostalnost gradova — sve je to navelo ta dva saveza da se ujedine (1381 g.).
Kao odgovor na ujedinjenje gradova došlo je ujedinjenje ritera, upereno protiv gradova. Ta je borba išla na ruku kneževima. Uprkos tome što su gradovi uspešno odbili napad ritera i počeli da likvidiraju ritersku anarhiju u zapadnoj Nemačkoj, na kraju krajeva bili su na dobitku kneževi, koji su, umešavši se u borbu, potukli gradski savez (1388 g.). Hanza mu nije pritekla u pomoć. Njeni su interesi bili na severu, i ona je bila potpuno ravnodušna prema onome što se dešava u ostalim delovima carstva.
Taj primer odnosa Hanze prema pokretu zapadnih gradova pretstavlja još jedan dokaz ekonomske rasparčanosti Nemačke, otsustva ekonomskih i političkih veza među pojedinim oblastima.
Carstvo krajem XIV i na početku XV v. Posle Karla IV Luksemburškog, koji je posedima luksemburške kuće pripojio Brandenburg, presto je pripao njegovom sinu Venceslavu, ili Vaclavu, koga su kneževi zbacili1400 g. Posle njega bio je izabran rajnski falcgraf Rupreht; ovaj je naumio da bez ljudstva i novaca preduzme besmisleni pohod na Italiju, koji se završio sramnim neuspehom. Posle njegove smrti stupio je na presto mlađi Vaclavov brat Sigismund (1411—1437 g.) za čije je vlade izbio »nacionalno-češki seljački rat verskog karaktera protiv nemačkog plemstva i vrhovne vlasti nemačkog cara«[5] (vidi gl. XXVIII).
1437 g., posle smrti Sigismunda, carska je kruna opet prešla od Luksemburgovaca Habzburgovcima, u čijim je rukama ostala sve dok nije prestalo da postoji Sveto Rimsko carstvo 1806 g. Dugotrajna vlada slabog i glupog Fridriha III (1440—-1493 g.) značila je dalje raspadanje carstva, koje je gubilo niz najvažnijih oblasti. U isto vreme teče proces njegovog unutrašnjeg propadanja. Kneževi uopšte ne vode računa o caru. Fridrih III i ne pokušava da obnovi svoj ugled, pošto za to nema ni novaca ni vojske. Na kraju svoje vlade Fridrih III ostaje i bez svoga glavnog porodičnog poseda — Austrije, koju je zajedno sa Štajerskom i Koruškom osvojila Ugarska.
Krajem XV v. bile su vraćene neke izgubljene oblasti carstva. Austrija je relativno kratko ostala u sastavu ugarske države. Sukobi između pretendenata za ugarski presto omogućili su Habzburgovcima da povrate Austriju. Sem toga, smrt burgundskog vojvode Karla Smelog u borbi s Lotarinžanima i Švajcarcima kod Nansija 1477 g. dovela je do raspadanja Burgundskog vojvodstva. Jedan deo oblasti burgundskog vojvode zauzeo je Luj XI, a drugi deo — Nizozemsku i Franš Konte zajedno s rukom kćeri Karla Smelog Marije Burgundske, pripao je sinu Fridriha III Maksimilijanu, koji je 1493 g. postao car. Na taj način, Nizozemska se našla pod vlašću habzburške kuće.
Ali ovi uspesi Habzburgovaca nisu mogli nadoknaditi velike gubitke koje je carstvo pretrpelo. Tokom XV v. carstvo se politički raspada i postaje ustvari gotovo fikcija. Car je potpuno nemoćan; rajhstazi ne čine ništa da bi ujedinili i učvrstili carstvo; svaki knez teži samo za tim da ojača svoju kneževinu, uopšte ne misleći na celinu.
Pocepanost Nemačke, specifičnost njenog ekonomskog i političkog razvitka, koja je išla u pravcu jačanja pojedinih kneževina na račun centralne carske vlasti, objašnjavaju njenu političku slabost. U to doba dolazi do krupnih promena u socijalnom uređenju Nemačke, osobito u položaju seljaštva. Ovo će pitanje biti razmotreno u sledećem delu kursa, u vezi s predistorijom velikog seljačkog rata u Nemačkoj.
I. Klasici marksizma. Marks, Hronološki izvodi, t. I (»Arhiv Marksa i Engelsa«, t. V, str. 137, 146—148, 244, 274—279, 287—300, 340—345, 350—352), t. II (»Arhiv Marksa i Engelsa«, t. VI, str. 3—5, 7—34, 75—83, 141—153, 155—159, 209—259, 361—380, 389—401) i t. III. (»Arhiv Marksa i Engelsa«, t. VII, str. 52—III). Marks i Engels, Prepiska, Pisma od 14 i 25 marta 1868 g., 15, 16, 22 decembra 1882 g., Dela, t. XXIV. — Marks i Engels, Diskusija o poljskom pitanju u Frankfurtu, Dela, t. VI. — Marks i Engels, Revolucionarna borba u Mađarskoj, Dela, t. VII. — Engels, Revolucija i kontrarevolucija u Nemačkoj, Dela, t. VI. — Engels, Marka, Dela, t, XV. — Engels, Seljački rat u Nemačkoj, Dela, t. VIII, gl. I. — Engels, Građanski rat u Švajcarskoj, Dela, t. V. — Engels, Planinski rat nekad i sad, Dela, t. XI, deo 1. «Marks i Engels, Dela, t. VII, str. 275.
II. Izvori. Hrestomatija za istoriju Srednjeg veka, u red. Gracijanskog i Skaskina, t. II, deo I, 1938, str. 88—117. — Socijalna istorija Srednjeg veka, u red. Kosminskog i Udaljcova, t. II, 1927, str. 349—439. — Nemački grad u XIV i XV veku, zbornik građe, u red. Stokljicke-Terešković, 1936. — Henrih Letonski, Hronika Livonije, Moskva—Lenjingrad, 1938.
III. Studije. Priručnici. Lavis i Rambo, Opšta istorija od IV veka, t. III, 1897, str. 618—667. — Lampreht, Istorija nemačkog naroda, t. II, 1895. — Kovaljevski, Ekonomski uspon Evrope, t. II, 1900. — Belov, Gradsko uređenje i gradski život srednjovekovne Nemačke, Moskva 1912. — Stokljicka-Terešković, Ogledi iz socijalne istorije nemačkog grada u XIV i XV veku, 1936. — Van Mijden, Istorija švajcarskog naroda, t. I, Petrograd 1898. — Ljubavski, Istorija Zapadnih Slovena, 1918. — Hilferding, Istorija baltičkih Slovena, Dela, t. IV, Petrograd 1874. — Hilferding, Borba Slovena s Nemcima u slovenskoj Pomeraniji u Srednjem veku, Dela, t. IV, Petrograd 1874. — Pavinski, Baltički Sloveni u borbi s Nemcima, 1871. — Pervolf, Germanizacija baltičkih Slovena, Petrograd 1876. — Jegorov, Kolonizacija Meklenburga u XIII v., 2 t., 1915. — Lavis, Ogledi iz istorije Pruske, 1915. — Delbrik, Istorija ratne veštine u okvirima političke istorije, t. III, 1938. — Čitanka iz istorije Srednjeg veka, u red. Vinogradova, razna izdanja, t. III, § 59—62, 64.