Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca 7

←< 6. glava

ISTORIJA SRBA, HRVATA I SLOVENACA Pisac: Stanoje Stanojević

8. glava >→

VII.
Diferencijacija: Hrvati pod tuđinom, Srbi na vrhuncu političke moći.

Propašću hrvatske države (1102 god.) nastaju nove prilike i potreba novog orijentisanja u politici i u međunarodnim odnosima na Balkanskom Poluostrvu. Hrvatski je narod izgubio svoju samostalnu državu, koja je imala toliko tesnih veza i zajedničkih interesa sa srpskim narodom i njegovim državama, i koja je već svojom egzistencijom uvek bila oslonac i potpora srpskim državama. Zanimljivo je konstatovati fakt, da za skoro pet stotina godina, koliko su Srbi i Hrvati proveli u susedstvu, od kad su došli na Balkansko Poluostrvo, a za dve stotine i pedeset godina njihovog samostalnog ili polusamostalnog državnog života, kad su se njihove granice stalno dodirivale, istoriski izvori nisu zabeležili ni jedan jedini rat između srpskih i hrvatskih država, ma da je moralo biti dosta povoda za trvenja i sukobe. Naprotiv, može se konstatovati, da su hrvatske i srpske države bile uvek u vrlo dobrim odnosima i velikom prijateljstvu. Stoga je za srpski narod propast samostalne hrvatske države bio težak udar i velik gubitak.

Na mesto Hrvata zavladali su u hrvatskoj državi Mađari, koji su stalno bili neprijateljski raspoloženi prema Srbima, i čiji su se interesi uvek kosili sa interesima srpskoga naroda.

Posle propasti hrvatske države opasnost za srpski narod od Mađara postala je znatno veća, no što je bila do toga vremena. Mađarska je pre svega zauzećem Hrvatske znatno ojačala. Sem toga, ona je primila sa njom u nasleđe i sve njene težnje i aspiracije. Ali je najveća opasnost za Srbe bila u tome, što se sa razlogom moglo pretpostaviti, da će Mađari, ako uspeju da iz basena srednjega Dunava prodru u Primorje, u Dalmaciju, i da se tamo utvrde, ubrzo početi nadirati i u Zagorje i u Moravsku dolinu, dakle u Bosnu i u Srbiju.

Akcija Mađara u tome pravcu nije međutim počela odmah, ma da su prilike za prodiranje u srpske zemlje i za akciju protiv Srba u prvoj polovini XII veka bile veoma povoljne.

U srpskoj je državi posle smrti kralja Bodina (1101 god.) nastalo rasulo. Za slabe vlade njegovih naslednika počele su dinastičke raspre i borbe, koje su prvo oslabile i razrile, pa onda raskomadale državu. Na zemljištu oslabljene i razobručene srpske kraljevine počinje borba za vlast i prvenstvo između Zete, — U kojoj je od sredine XI veka bilo središte srpske države, — i Raške, gde je bilo središte prve srpske države i države Časlovove, i koja je u poslednjim decenijama pokazala najviše života, najviše otporne snage u ratovima protiv Vizantije i najviše žilavosti u borbi za slobodu srpskoga naroda.

Ta međusobna borba Zete i Raške, dve najvažnije srpske oblasti, koja je uništila dotadanju centralnu vlast i znatno oslabila snagu celoga srpskog naroda, dala je mogućnosti Bosni, koja je kao zasebna oblast bila u sastavu i Časlavove države i zetske kraljevine, da se odvoji od oba dotadanja središta srpskih država, c da obrazuje zasebnu samostalnu državnu jedinicu.

Slabost, u kojoj se srpski narod do u drugu polovinu XII veka nalazio, mogli su upotrebiti Mađari, da ostvare svoje, u to doba već jasno obeležene i izražene, imperijalističke težnje. U taj mah međutim nije do toga došlo. Razlog za to valja tražiti u tome, što je Ugarska sa Hrvatskom primila u nasleđe i brigu za Dalmaciju i borbu zbog nje sa Mletačkom Republikom, i što je Vizantija u taj mah, pod upravom mudre dinastije Komnima, počela voditi agresivnu politiku, te je grozila životnim interesima Mađara. Upletena, uskoro posle zauzeća Hrvatske, zbog Dalmacije, u duge i krvave ratove, prvo sa Mlecima, pa posle sa Vizantijom, Ugarska nije imala ni snage ni vremena, da se aktivno meša u srpske poslove. Ipak je ona, kako izgleda, za vreme borbe o prevlast izmeću Zete i Raške, preduzela sa uspehom nešto protiv Bosne.

Sa raškom srpskom državom, za koju je već u polovini XII veka bilo dosta jasno, da će u borbi o prevlast sa Zetom pobediti, bila je Ugarska u to doba u vrlo dobrim odnosima. Dobre odnose sa Raškom diktovale su Ugarskoj u taj mah prilike, u kojima se ona tada nalazila. Vizantija se u to doba, kao što je rečeno, pod vladom darovitih careva iz porodice Komnina, bila neobično osnažila, i počela je voditi imperijalističku politiku, kakva već davno tamo nije bila vođena. Ona je pregla da pokori sve oblasti, kojima je nekada vladala, da ponovo osvoji ne samo celo Balkansko Poluostrvo i južnu Italiju, nego da podčini svojoj vrhovnoj vlasti i Ugarsku. Ta nova, imperijalistička politika vizantiske imperije, osećala se delimice već od kraja XI veka, a od početka XII veka ona je bila sasvim jasno izražena. Zajednička opasnost od te politike upućivala je Ugarsku i Rašku jednu na drugu, osobito od kada je na vizantiskom prestolu sedeo energični car Manojlo Komnin (1143—1180 god.). Onda se, pred zajedničkom opasnošću i za zajedničku odbranu, Ugarska udružila sa raškom srpskom državom.

Od sredine XII veka, a osobito kad je u Raškoj zavladao energični i daroviti Nemanja (1169), bilo je sve jasnije, da se sloboda i nezavisnost srpskoga naroda sve više utvrđuje, ma da je u to doba vizantiska vrhovna vlast formalno još bila priznavana i u svima srpskim zemljama, i u Dalmaciji i u Hrvatskoj. Još za života cara Manojla bilo je međutim jasno, da je njegova država nesolidna i trošna, a kad je on umro (1180 god.), nestalo je odmah svih njegovih tekovina, i Ugarska je, udružena sa Srbijom, u jednom pobedonosnom pohodu, onemogućila za sva vremena vizantisku imperijalističku politiku na Balkanu.

U toj velikoj mađarsko-srpskoj borbi za slobodu i nezavisnost, Hrvati su igrali sasvim podređenu ulogu. Oni se u to doba ne vide iza ugarske države i mađarskoga naroda. I dok srpski narod u Nemanjinoj državi sa neobičnom umešnošću i izdržljivošću stvara uslove za silan razvitak i narodnog i državnog života, dotle hrvatski narod sve više tone i gubi se u interesima ugarske državne politike i u haosu mađarskih unutrašnjih pitanja.

U to se doba, krajem XII veka, raširio sa zapada i utvrdio u Ugarskoj feudni sistem, pa je odatle prenet i u Hrvatsku. Hrvatsko se plemstvo onda izjednačilo u svakom pogledu i u svemu sa ugarskim plemstvom. Ugarsko i hrvatsko plemstvo već je i dotle vezivala zajednička vera, zajednička upotreba latinskoga jezika i zajednički staleški interesi. Sada, pošto je feudni sistem protkao ceo državni i narodni život, hrvatsko plemstvo sasvim utonulo u ugarsko plemstvo. Usled toga je hrvatsko plemstvo od toga doba bilo gotovo izgubljeno za hrvatski narod. Ono se od tada upravljalo gotovo samo prema potrebama i težnjama ugarskog plemstva i ugarske države, a potrebe i težnje hrvatskog naroda ono po pravilu nije više shvatalo i nije se za njih brinulo.

Plemstvo, dakle najvažniji faktor u narodnom životu u to doba, bilo je za hrvatski narod izgubljeno. Ali taj se gubitak i nedostatak nije tako jako osećao odmah u taj mah, pa ni dosta dugo vremena posle toga, sve dok nisu došla na dnevni red velika nacionalna pitanja. Utoliko je jače hrvatski narod osetio nenacionalnost svoga plemstva u moderno doba, kada je aristokratija kod drugih naroda (Čeha, Mađara i dr.) postala nosilac narodne misli i vođ nacionalnog pokreta. Onda su tek Hrvati u punoj meri osetili zle posledice onoga, što se od kraja XII veka pa nadalje dešavalo u Hrvatskoj.

Kod najbolje i najinteligentnije klase hrvatskoga društva gubila se dakle na taj način svest o narodnim potrebama i iščezavale su tradicije o narodnoj prošlosti. Hrvatska vlastela nije, izgleda, osećala da je išta izgubila gubitkom samostalne države, a narod je to verovatno osećao još manje. Vlastela je smatrala sada ugarsku državu kao svoju. Stoga ona nije težila ni radila, da obnovi hrvatsku samostalnost. Njoj to nije bilo potrebno; ona time nije imala šta da dobije, a mogla je eventualno mnogo izgubiti. Stoga se hrvatska vlastela od toga doba brinula samo za svoje plemićske povlastice, i kretala se na akciju i otpor samo onda, kad su one bivale ugrožene, identifikujući u takim slučajevima gotovo redovno svoje interese sa interesima mađarskog plemstva.

Dok je tako hrvatski narod, posle propasti hrvatske državne samostalnosti, tonuo, i dok se na taj način u Hrvatskoj spremalo zemljište za zle prilike, koje su docnije nastale, dotle se srpski narod u to doba snažio i napredovao je u svima pravcima i u svakom pogledu.

U drugoj polovini XII veka rešena je bila borba o prevlast u srpskim zemljama i u srpskom narodu u korist Raške, u kojoj je u taj mah vladao energični, okretni i daroviti Stevan Nemanja. Nemanja je u svakoj prilici dobro video potrebe svoje države i svoga naroda; on je tačno shvatao političku situaciju i na Balkanskom Poluostrvu i u Evropi u svakom trenutku, i uvek je sve prilike i događaje neobično vešto eksploatisao u svoju korist. On je držao sa Vizantijom, kad je i dok je morao, a kadgod je mislio da su prilike povoljne za akciju protiv Vizantije, on je ulazio u razne kombinacije, i sa Nemačkom i sa Mletcima i sa Ugarskom, da postigne ono, za čim je težio. U unutrašnjoj politici on je pre svega osigurao Raškoj dominantni položaj u novoj državi, uništio je bogomilsku jeres, koja je negirala državni avtoritet i podrivala državnu egzistenciju, i utvrdio je pravoslavlje kao državnu veru. Na taj način on je stvorio sigurne osnovice za snagu i veličinu svoje države u budućnosti. Stoga se pod njegovim naslednicima, koji su i dalje radili u tome pravcu, njegova država snažila i širila, i prema severu i prema istoku i, osobito, prema jugu. Jedino je zapad bio ostavljen; Bosni. kao da je ćutke priznata bila posebna državna egzistencija. Samo je Hum češće menjao gospodara.

Bosna je, od kada je počela živeti samostalnim životom, bila stalno u vrlo rđavim prilikama. Najveća joj je opasnost pretila od Ugarske. Ugarska je, čim se oslobodila opasnosti od Vizantije, počela raditi na tome, da ostvari svoje imperijalističke težnje u Bosni i u Srbiji. Početci te akcije padaju još u poslednje godine XII veka, i na tu su se politiku vraćali svi bolji i energičniji mađarski vladaoci, kadkod su im to prilike dopuštale.

Kao razlog za akciju i protiv Bosne i protiv Srbije kroz ceo XIII i XIV vek, navodili su ugarski kraljevi verske motive. U Bosni je vladalo bogomilstvo, Srbija je bila pravoslavna. Stoga su ugarski kraljevi uzimali kao povod i izgovor za rat protiv Srbije i, osobito, protiv Bosne, — odbranu katolicizma.

Za akciju protiv srpskih država i srpskog naroda udruživali su se mađarski kraljevi redovno sa Papskom Kurijom, koja ih je u tome radu voljno pomagala. Bosna je kroz ceo XIII i u početku XIV veka bila sva zauzeta jednolikom unutrašnjom međusobnom borbom i ratovima protiv Ugarske. Te su borbe ometale sav državni napredak, jer su take prilike naravno vrlo nepovoljno uticale i na politički i na ekonomni i na društveni život i razvitak. Stoga je Bosna za celo to vreme bila u zastoju, politički pasivna i bez jačeg nacionalnog impulsa.

Srbija je međutim, od sredine XII veka, stalno napredovala u svima pravcima: njene granice su se gotovo stalno širile, ona se ekonomno i finansiski snažila, a kulturno je jačala u svakom pogledu. Najmlađi Nemanjin sin, Sv. Sava, velik podjednako i kao državnik i kao organizator, osnovao je nezavisnu pravoslavnu jerarhiju (1219), čija je organizacija preživela sve mene, kroz koje je od toga doba prolazio srpski narod, i održala se u punoj snazi sve do danas. Sredinom XIII veka rešeno je bilo, posle duge borbe, pod vladom pametnoga kralja Uroša I, i pitanje o organizaciji i nezavisnosti katoličke crkve u srpskoj državi, i to onako, kako je to najbolje odgovaralo interesima srpske države i srpskog naroda: Papska je Kurija utvrdila samostalnu crkvenu mitropoliju u Baru, kojoj su bile podčinjene sve katolčke eparhije u celoj srpskoj državi. Od sredine XIII veka srpska je država dakle imala svoje samostalne crkvene organizacije, i pravoslavnu i katoličku, a obe te crkvene organizacije poklapale su se sa državnim granicama.

Nemanjićka srpska država širila se najviše na račun Vizantije, prodirić neprestano na jug, u Vardarsku dolinu. Već početkom XIII veka ona je nadiranjem svojim u tom pravcu postala opasan konkurent Bugarskoj, koja je tako je stalno težila da prodre u Vardarsku dolinu i da zavlada Makedonijom. Zbog tih ukrštenih interesa Srbije i Bugarske u Makedoniji, moralo je dobi do sukoba među njima. Velikom bitkom na Velbuždu (jula 1330 god.) ta borba za Vardarsku dolinu i Makedoniju, rešena je bila definitivno u korist Srbije. Zato je Srbija pod vladom energičnoga Stevana Dušana (1331—1355 god.), mogla, gotovo bez otpora, proširiti svoje granice do Olimpa i do Meste, i doći do vrhunca svoje moći. Posle zauzeća Sereza (oktobra 1345 god.), Dušan je mislio da se može u svakom pogledu smatrati naslednikom Vizantije, i proglasio se carem.

Ali Dušanova država nije bila solidno izgrađena i nosila je u sebi opasne klice slabosti. Ona je bila organizovana po feudnom sistemu, a bilo je u njoj, sem toga, dosta sasvim heterogenih elemenata. Kratko vreme, što su ga razne, etnički strane, provincije provele u zajednici sa Srbijom, nije bilo dovoljno, da izgladi velike razlike, koje su meću njima postojale. Tako je odmah posle smrti Dušanove, za vlade njegovog slabog naslednika cara Uroša (1355—1371 god.), nastalo rasulo. Pojedine su se oblasti počele izdvajati iz zajednice. Neka su se vlastela i feudni gospodari bunili protiv centralne vlasti, i počeli su osnivati samostalne državne jedinice. Tako je u toku od desetak godina propalo ne samo ono, što je stvoreno pod Dušanom, nego čak mnogo i od onoga, što je bilo stvoreno za poslednjih dve stotine godina.

A opasnost je za srpski narod zbog toga rastrojstva baš u taj mah bila tim veća, što je u to doba došao na Balkansko Poluostrvo nov neprijatelj, dobro organizovan, zdrav i svež, koji je od prvoga dana postao opasan po život i egzistenciju svih država i naroda na Balkanskom Poluostrvu.

U to doba, kada je Srbija, baš u doba svoga rastrojstva, počinjala borbu na život i smrt sa Turcima, došla je bosanska srpska država, za kratko vreme, pod vladom mudroga Tvrtka I (1353—1391 god.), do velike moći. Tvrtko je vrlo vešto upotrebio u svoju korist neprilike, u kojima se srpska država nalazila, osobito posle smrti cara Uroša (1371 god.). On je, u društvu za knezom Lazarom, koji je posle smrti cara Uroša zavladao jednim delom njegove države, pobedio jednoga od najznatnijih srpskih dinasta, Nikolu Altomanovića, i zauzeo je, pošto je podelio sa Lazarom Altomanovićeve zemlje, dobar deo zemalja Nemanićske države. Kako je Tvrtko po materi bio unuk kralja Dragutina, njemu je izgledalo, pošto je Nemanjina dinastija sa carem Urošem izumrla, da je on naslednik legitimiteta Nemanjićske države, i da on treba da nasledi krunu Nemanjića. U njegovoj je državi, posle pobede nad Altomanovićem, bio jedan deo zemalja, koje su činile jezgro Nemanjine države. Tu je bio i stari manastir Mileševo i u njemu grob najpopularnijeg Srbina, Sv. Save. Stoga je Tvrtko mislio, da će svoj legitimitet najbolje potvrditi tima, što se u Mileševu, na grobu sv. Save, krunisao za kralja „Srbima i Bosni" (1377 god.).

Još više je kralj Tvrtko utvrdio svoju vlast i proširio svoju državu, kad su u Ugarskoj, posle smrti kralja Ludvika (1382 god.), nastale velike dinastičke raspre i krvave borbe ugarskih i hrvatskih velikaša oko dinastičkih i drugih pitanja.

Kralj je Ludvik (1342—1382 god.) imao velikih uspeha ne samo u spoljnjoj, nego i u unutrašnjoj politici. On je, među ostalim, pokorio i hrvatske velikaše, koji su bili ojačali, osobito krajem XIII i početkom XIV veka, za vreme dinastičkih borbi u Ugarskoj, i uništio je na taj način oligarhiju, koja je u Hrvatskoj u to doba bila ovladala. Ali je vlastela u Hrvatskoj, posle Ludvikove smrti, opet digla glavu, i počela je borbu protiv centralne vlasti. Hrvatski oligarsi vodili su tu borbu neobično vešto i okretno: nije bilo prilike ni sredstva, koje nisu upotrebili, da dođu do svoga cilja. Najveću i najiskreniju potporu nalazili su oni kod kneza Lazara i kod kralja Tvrtka. Ali dok knez Lazar učešćem u toj borbi nije, kako izgleda, mnogo dobio, dotle je kralj Tvrtko borbu dinasta u Ugarskoj i slabost centralne vlasti, koja je usled toga nastala, vrlo vešto upotrebio da proširi svoju državu: on je u to doba osvojio jedan deo Hrvatske i zauzeo je dalmatinske gradove.

U Tvrtkovoj je državi bilo sada dosta i srpskih i hrvatskih zemalja. Moglo je izgledati, da je time stvoren zametak za jednu novu, srpsko-hrvatsku državu. Ali je i sada, kao i kod Ljudevitove države početkom IX veka, sve ostalo samo na pokušaju i početku. Prilike nisu ni sada, kao ni onda, bile povoljne, da se tako velika zamisao izvede. Kraljevska vlast u Ugarskoj ubrzo je ojačala, kralj Žigmund se utvrdio na prestolu i savladao je Bosnu, koja je posle smrti kralja Tvrtka I (1391), osobito usled unutrašnjih razmirica i borbi, počela slabiti.

U to je doba već uveliko pretila s juga turska invazija. Toj opasnosti je u taj mah, osobito posle bitke na Kosovu (1389 god.), u kojoj je vojska kneza Lazara i kralja Tvrtka bila pobeđena, trebalo obratiti svu pažnju, jer je ona mogla ne samo uništiti sve dotadanje tekovine i omesti sve kombinacije, nego je mogla postati opasna i po egzistenciju slobodnih srpskih država i srpskoga naroda.