Istorija Jugoslavije (V. Ćorović) 5.14
| ←<< | ISTORIJA JUGOSLAVIJE Pisac: Vladimir Ćorović |
>>→ |
1. Druga vlada kneza Miloša. — 2. Knez Mihailo. — 3. Bugari u saradnji sa Srbima. — 4. Vojvodina i Svetozar Miletić. — 5. Nacionalna politika kneza Mihaila. — 6. Bečko žrtvovanje Hrvata. — 7. J. Štrosmajer i F. Rački. — 8. Ante Starčević.
Za vreme svoje kratke druge vladavine knez Miloš je jasno pokazao svoje težnje i ćudi. On je, pre svega, išao za tim da dobije potpunu slobodu u unutarnjoj upravi. Portu je hteo da izluči od uticanja ukoliko se god više može; austriski uticaj pretrpeo je poraz već na Svetoandrejskoj skupštini; ruski je bio odavno oslabio. Knez sistematski radi da se prava stranih konzula ograniče što više, i toga radi traži ukidanje kapitulacija za Srbiju. Kivan je i na ustav, uostalom zna se i zašto. Ranije je taj ustav onemogućio njega u Srbiji; sada on gleda da onemogući ustav. Kao jak razlog za obilaželjs ustava navođena je njegova nesavremenost i nepodešenost prema novim prilikama. Kada je on donošen, god. 1838., Rusija je bila jedina garantna sila za Srbiju, — posle Pariskoga mira jemstvo preuzimaju sve sile, a ustav o toj tako važnoj činjenici ne vodi nikakva računa.
Ćudljiv i starački samovoljan, Miloš je za vreme svoje druge vladavine bio uveo lični režim. Mladi liberali nisu mogli biti nimalo ponosni što su svoj glas dali za njegov povratak. Ne brinući se za ustav i njegove odredbe, on je stare savetnike okivao u lance i po nekoliko nedelja zatvarao ih bez ikakve stvarne krivice; starog Vučića je neosporno pre vremena oterao u grob, ako ga može biti i nije dao otrovati, kako su onda gotovo ovi sumnjali. Garašanin se od njegove osvetoljubivosti i ćudljivosti morao ukloniti iz Srbije. Kada je knez Miloš umro, 14. septembra god. 1860., u dubokoj starosti, odahnula je prosto sva zemlja. Njegove zasluge za Srbiju i njeno obnavljanje bile su nesumnjivo velike i sada gotovo od svih priznavane; ali, on je lično bio čovek sa bezbroj ćudi i poroka i jedva se mogao podnositi i od najrođenijih.
Sa knezom Mihailom došao je novi duh. Prva njegova vlada i dugo bavljenje u inostranstvu dali su mu bogato iskustvo, proširili vidike i obogatili ranije skromno znanje. On je i pre stupanja na presto održavao veze sa ljudima u Srbiji i van nje i spremao se ozbiljno za svoju novu dužnost. Neposredno pred povratak njegova oca na presto, u proleće god. 1858., imao je dodira sa nekim Bosancima, koji su se dizali protiv Turaka. Na strani je imao mnogo razgovora sa talijanskim i mađarskim revolucionarima, pa i sa samim Košutom; god. 1859. lično, i to sa uspehom, upućivao je Napoleona III u suštinu srpskoga pitanja. Te godine je sa zadovoljstvom mogao pratiti kako francusko-talijanske udružene vojske tuku kod Solferina i Mađente i proteruju Austriju iz severne Italije, i, pripremajući talijansko ujedinjenje, pokazuju i Srbima i Jugoslovenima put za budućnost.
Kada je u Srbiji preuzeo vladu, ističući kao načelo da je zakon iznad svega i da se sve što je bilo čegrsti u prošlosti predaje zaboravu, knez Mihailo se sav založio da izvrši narodno oslobođenje Srba i južnih Slovena pod vođstvom Srbije. To je on sebi postavio kao životni cilj. Ali, oprezan, on je nalazio da se za to delo treba dobro spremiti i da ga treba izvoditi samo postepeno. On stajaću srpsku vojsku reformiše i povećava, pomaže bosanske i bugarske emigrante, propušta dobrovoljce, šalje novčanu pomoć Crnoj Gori, poklanja sablju Vukaloviću, ali neće nikako da Srbiju pre vremena uvuče u neku vojničku akciju. On je dobro ocenio da ispunjenje srpskih narodnih želja ne zavisi samo od njihove volje nego od snage i povoljnih prilika u Evropi. Vlastita snaga bila je, međutim, mala i neorganizovana. I Srbija i Crna Gora nisu dovoljne da svojom moći slomiju tursku vojsku i nateraju Stambol da »u more tone«, kako su tražili naši pesnički romantičari. On stoga misli da potraži saradnju širih srpskih krugova i da je organizuje za otsudni čas. Njegove veze dopiru u Bosni veoma daleko, po kazivanju Petra Kočića poruke »kneza Mikaila« pronosile su se kroz njegovo Zmijanje s dubokim štovanjem i nekom mistikom. U Hercegovinu dolaze prvi đaci beogradske bogoslovije; u manastiru Žitomišljiću osniva knez Mihailo prvu duhovnu školu za obrazovanje sveštenika.
Bugari za vremena kneza Mihaila stvaraju legiju u Beogradu; god. 1860. do 1861. bugarski revolucionar S. Rakovski izdaje u srpskoj prestonici nedeljni list Dunavski Lebedъ, posle se god. 1865. javlja list Vъstokъ. 14. januara god. 1867. došlo je u Bukureštu do protokolarno utvrđenoga sporazuma između Srba i Bugara, koji je 5. aprila god. 1867. prihvatila skupština bugarskih pretstavnika iz raznih krajeva njihove zemlje, sabrana isto u Bukureštu. Sporazum taj predviđao je stvaranje Jugoslovenskoga Carstva, u koje bi ušla Srbija i Bugarska, a kojem bi bio glava knez Mihailo. Bugari usvajaju srpsko dotadanje zakonodavstvo, a traže da se sva službena akta jednovremeno objavljuju srpski i bugarski. To Jugoslovensko Carstvo imalo bi pola dualistički, a pola centralistički karakter: čuvala bi se oba narečja, i činovnički aparat upotrebljavao bi se u oba plemena po (njihovu poreklu; ali, crkveni sinod bi bio jedan, kao i narodno pretstavništvo i kao prestonica. Na srpskim omladinskim skupštinama učestvuju i Bugari, i Ljuben Karavelov vodi ne samo među omladincima glavnu reč, nego vrši i veoma osetan uticaj u srpskome društvu. Krajem šezdesetih godina u srpskome društvu se tvrdo verovalo da će Bugari biti prvi koji će krenuti novu borbu za oslobođenje, i srpska štampa, na čelu sa beogradskom Srbijom i novosadskom Zastavom pripremala je duhove za taj čas. Tipovi bugarskih studenata koji su spremali narodno delo postali su veoma simpatični; to, uostalom, najbolje pokazuje srdačnost kojom je I. Turgenjev prikazao tip bugarskog đaka revolucionara u svome romanu Uoči novih dana.
Poražena u Italiji, Austrija je morala da menja ovoj dotadanji način uprave i da se ponovo vrati ustavnom režimu. Oktobarskom diplomom od god. 1860. objavljeno je uvođenje ustava i počelo se sa pripremama da se bečki dvor izmiri sa Mađarima kao najmoćnijim unutarnjim protivnikom. Hrvatima i Mađarima bi povraćen stari ustav. Kao prva žrtva te nove politike bila je srpska Vojvodina, koju car 15. decembra god. 1860. ukide i pripoji Ugarskoj. Svetozar Miletić, onaj borbeni junak omladinac iz god. 1848., koji beše postao vođ Srba u Vojvodini, čovek širokog nacionalnog programa, liberalnih ideja i smele aktivnosti, ustajao je s ogorčenjem protiv te odluke. Njegov slavni tucindanski članak u Srpskome Dnevniku od te godine bio je srpski odgovor na taj bečki akt. »Sa ovom godinom svršujemo račun naš sa dosadanjom vladom, sa vladom austrijskom«, bile su njegove energične poruke. Srbi bi, verovatno, dali još i više izraza svome ogorčenju, da ih u tom pogledu nije zadržavao knez Mihailo. On se beše oženio jednom mađarskom plemićkinjom, groficom Julijom, iz slavne porodice Hunjadija, ne bez izvesnih političkih koncepcija. Iskustvo stečeno posle god. 1848.—1849. govorilo mu je da bi od Srba bilo više nego naivno u eventualnom novom sukobu između Mađara i Austrije zalagati se ponovo za bečki dvor. Mesto sa Bečom protiv Mađara sad se činilo uputnije ići sa Mađarima protiv Beča. Mudar sporazum sa Mađarima mogao bi biti od koristi ne samo Srbima Vojvodine nego verovatno i celoj srpskoj politici. Stoga je knez kao svoga poverenika poslao na Blagoveštenski sabor Srba Vojvođana god. 1861. Jovana Ristića, da deluje u tom pravcu, kao što je delovao i ranije, pri ukidanju Vojvodine. Taj sabor, prvi posle Majske skupštine od god. 1848., uneo je nov duh u politički život Srba. Da bi naterala Mađare da budu popustljiviji, Austrija je i opet došaptavala Srbima misao o obnavljanju Vojvodine. Izvesni naši ljudi, lakoverni n naivni, već su se pomalo i kolebali i verovali u te poruke; čak je i sam Miletić, mada protivnik Beča i za sporazum sa Mađarima, nalazio da bi Vojvodinu na svaki način trebalo obnoviti. On je tada vladao ljudima u Vojvodini, iako nije imao većine u saboru; njegov izbor 8. marta god. 1861. za gradskoga načelnika u Novome Sadu smatran je kao krupna narodna pobeda. Borben, načelan, duboko nacionalan, on je okupio pod svoju zastavu svu mlađu inteligenciju i sve slobodoumno i rodoljubivo građanstvo. Da se ne bi pokvario sporazum sa Mađarima, kojima je srpska Vojvodina bila trn u oku, i još više, Srbi su prihvatili beogradske sugestije i nisu od obnavljanja pravili krupno pitanje. Neslaganje u toj stvari dovelo je, međutim, do prvih razilaženja između kneza Mihaila i Miletića. Iz Pariza je, međutim, Mađarima god. 1862. savetovano da se »po svaku cenu« izmire i nagode sa Srbima, jer su to jedina dva naroda u dunavskoj dolini koja uživaju simpatije Napoleona III.
Sa Crnog Gorom sklopljen je 23. sept. 1866. potpun savez. Milan Piroćanac, koji je toga radi slan na Cetinje, pisao je posle sa zadovoljstvom: »Ugovor saveza između dve srpske države najznačajnija je pojava u novijoj istoriji srpskoga naroda. Njime su postignuta dva veoma važna rezultata. Srbija i Crna Gora združile su se da u buduće zajednički rade na oslobođenju svoje još podjarmljene braće; ali, što je mnogo važnije, one su u ovome ugovoru udarile i čvrst temelj jedinstvu buduće srpske države. Knez Nikola odrekao se prestola u korist kneza Mihaila, i tako je umesto kobne deobe načelo jedinstva preovladalo«. U trećoj tačci toga ugovora predviđalo se da se porodici kneza Nikole i njemu lično stvori »sjajno položenje« u ujedinjenoj srpskoj državi.
Knez Mihailo je pomišljao i na saradnju sa ostalim hrišćanskim državama na Balkanu. Samo udruženi ili složni balkanski hrišćani mogli su unapred obezbediti primenu načela »Balkan balkanskim narodima« i imati izgleda da savladaju Tursku, koja je, mada oglašavana za bolesnika na Bosforu, još ipak pretstavljala ozbiljnu vojničku snagu. 14. avgusta god. 1867. potpisala je Srbija savezni ugovor sa Grčkom, koji je predviđao i sklapanje jedne vojne konvencije. Sa Rumunijom, koja nije bila balkanska država u pravom smislu reči, sklopljen je god. 1868. savez prijateljstva. Sa slobodnom Mađarskom i Rumunijom knez Mihailo je pomišljao i na mogućnost stvaranja jedne dunavske konfederacije, koja bi mogla dobiti i karakter odbranbenoga saveza.
Pored toga što je tako spremao stvaranje balkanskoga saveza, kojem bi kao cilj, u politici prema Turcima, bilo obrazovanje jednoga Jugoslovenskoga Carstva, knez Mihailo je održavao veze i sa Hrvatima, računajući, sasvim opravdano da će, ako se stvori jedna moćna jugoslovenska država, i njihovo mesto biti u zajednici sa njom, makar i u nekoj dalekoj budućnosti. U jednom razgovoru sa Košutom, u kojem je razvijao svoje planove, knez Mihailo je naglašavao da je misija Srbije da izvede pribiranje svih jugoslovenskih elemenata u jednu državu. Objašnjavao je to samim geografskim položajem Srbije. »Hrvati su na periferiji, mi smo u sredini kruga«. Tako je shvatao odnose knez Mihailo, ne računajući očevidno ni za čas sa mogućim prilaskom Slovenaca.
Kod Hrvata su se za to vreme dogodile znatne promene. Ban Jelačić, koji je za učinjene usluge dinastiji i Austriji imenovan grofom, beše pred kraj života podlegao progresivnoj paralizi i umro god. 1859. Nije dočekao austriske poraze u Italiji, ni promenu režima, ni vraćanje narodnoga jezika u službeni promet i škole. To je imao da izvede njegov drugi naslednik, i opet đeneral, Josip Šokčević, Jelačićev nekadanji ađutant. Pri pregovorima i akcijama za uvođenje ustavnog života Hrvati su imali da dožive i opet nekolika krupna razočaranja. Hrvatska je mislila, uostalom sa razlogom, da je sada, prilikom ovih promena, došao zgodan čas da se već jednom ispuni njena stara želja: da se Dalmacija konačno i stvarno pripoji Hrvatskoj i Slavoniji, kao što je car bio već i ozakonio 26. marta god. 1850. Nije malo iznenađenje nastalo u narodnim redovima, kada su u Zagrebu videli kako u Dalmaciji vlasti, manje više tajno, rade protiv toga, podržavajući protiv narodne talijanašku stranku, koja je tražila lokalnu autonomiju. Tako je taj carski zakon ostao neostvaren. Drugi udar za Hrvate bilo je izdvajanje Međumurja iz njihova sklopa i vraćanje te oblasti Ugarskoj, kao posle i Rijeke. I njima, i svima ostalim Slovenima u Austriji, donelo je isto tako teško iskušenje uvođenje novoga državnoga uređenja na čisto centralističkoj osnovi, koje je car objavio 14./26. februara god. 1861., mada se sve dotle išlo za tim da se izvede federalizacija države. U Austriji su centralizam tražili samo Nemci i samo je on njima bio od koristi, a na očiglednu štetu ukupnoga slovenskoga življa.
Bečki dvor, koji je radi sporazuma sa Mađarima žrtvovao srpsku Vojvodinu, nije se mnogo kolebao da žrtvuje i Hrvate. Za rešenje teških unutarnjih kriza u Monarhiji, koje su posle poraza zjapile kao otvorene rane, mađarski problem izgledao je u Beču opasniji i važniji od hrvatskoga. Mađari su bili mnogobrojniji, politički aktivniji i bolje organizovani; njihova emigracija na strani pohvatala je veze sa glavnim državnicima Evrope, imala podrške kod Talijana i bila dobro viđena na dvoru Napoleona III. Hrvati su bili, po bečkome shvatanju, potpuno sami. Za njih se nije interesovala nijedna strana sila, pa čak ni slovenska Rusija. Hrvatsku ulogu u jugoslovenskoj politici, sa kojom su donekle računali za vreme Ilirskoga pokreta, sada su smatrali kao nedovoljno značajnu. Za napredovanje Austrije na Balkanu, mislilo se u Beču, nije od važnosti uloga Hrvata, nego snaga Monarhije i njena diplomatska veština; jednoga dana, kada uspe njezin balkanski politički program, Hrvati će snazi Monarhije poslužiti samo kao mašice. U Zagrebu se to počelo osećati. Stoga su pri novim raspravljanjima o budućem odnosu Hrvata prema Beču i Budimu mišljenja bila podeljena, i to sa mnogo žustrine. U hrvatskome saboru od god. 1861., u koji su naknadno ušli i pretstavnici Vojne Granice i Srema, prevlađivalo je još uvek antimađarsko stanovište. Kada je ugarska Dvorska kancelarija pozvala hrvatske pretstavnike da dođu u njihov sabor, odgovorili su Hrvati saborskom odlukom da će postati izdajica svaki onaj Hrvat koji se odazove tome pozivu. Prema Budimu hteli su održati sasvim samostalan stav. Kada je novi vladar, Franc Josif I, notifikovao hrvatskome saboru svoje stupanje na presto, sabor je zahtevao da mu se sa tom notifikacijom saopšte i svi državni akti koji se na to odnose, isto onako kao što je to učinjeno i u ugarskome saboru. Beč se tom zahtevu odazvao, pošto pitanje mađarsko-hrvatskih odnosa još nije bilo rešeno, i to ne samo iz težnje da zadovolji Hrvate, nego da tim ujedno opomene i Mađare.
U hrvatskoj politici ističu se u ovo vreme dve važne ličnosti, Josip Štrosmajer i Franjo Rački. Štrosmajer, jedan od najdalekovidijih državnika hrvatskih u svoj njihovoj prošlosti, beše 6./18. novembra god. 1849. imenovan za đakovačkoga biskupa. On je svoju političku delatnost počeo god. 1848., u doba velikih slovenskih i jugoslovenskih nada, i ostao je do kraja života neotstupno veran idealima svoje mladosti. Njegova zastava je uvek samo jugoslovenska. Za vreme većanja oko uvođenja ustava on se živo bori da se Dalmacija, kao kolevka Hrvatske Kraljevine, pripoji Hrvatskoj, a u opštoj državnoj politici energično se, sa ostalim Slovenima, zalaže za federalizam. Krajem god. 1860. on je kao biskup bio imenovan za velikoga župana virovitičke županije; ali, već u aprilu god. 1862. dao je ostavku na to mesto, ne hoteći da provodi centralističke odredbe nove bečke vlade. Federalističku ideologiju on je branio ne samo u odnosu prema Austriji, nego i u odnosu prema Ugarskoj. On u svojim političkim izjavama govori o ugarskim narodima, tražeći politička prava i za Srbe, Slovake i Rumune, i tim izaziva ljute proteste mađarskih patriota koji hoće da znaju samo za jedan politički narod u svojoj otadžbini. Politička praktična koncepcija Štrosmajerova bila je, prema tome, jasna: on želi samostalnu Hrvatsku u okviru jedne federalističke Habzburške Monarhije. Idealistička koncepcija njegova bila je: stvaranje jedne široke zajednice jugoslovenske, kojoj bi Zagreb postao duhovno središte. On stoga neprestano traži pripojenje Dalmacije i uvodi dalmatinske pretstavnike demonstrativno u hrvatski sabor, mada je dalmatinska autonomaška većina, stvorena pomoću vlasti, odbila da prihvati taj hrvatski predlog. Kao đakovačko-bosanski biskup on održava stalne veze sa bosanskim franjevcima i prihvata nacionalnog mučenika, fra Ivana Jukića, jednoga od najsimpatičnijih javnih radnika Bosne i jednog od prvih ideologa jugoslovenske misli u toj zemlji, koga je Omer-paša gonio i jedno vreme držao u tamnici i onemogućio dalje u otadžbini. Kao naučno žarište za negovanje jugoslovenskih odnosa i studiju jugoslovenske zemlje i naroda i kao glavni organ za stvaranje duhovnoga jedinstva među Jugoslovenima putem knjige Štrosmajer 28. novembra (13. decembra) god. 1860. daje 50.000 forinti za osnivanje Jugoslovenske akademije. Hrvatski sabor primio je do znanja taj plemeniti dar, god. 1861., i izradio zakonsku osnovu za Akademiju; ali, Beč je godinama čekao da je potvrdi. Učinio je to tek 20. februara (4. marta) 1866. Isto tako Zagreb je godinama čekao i na otvaranje svoga univerziteta, za koji se i opet svom energijom zalagao Štrosmajer, namenjujući i njemu čist jugoslovenski karakter. Univerzitetski zakon izradio je sabor još god. 1861., god. 1866. dao je Štrosmajer i za tu ustanovu 50.000 forinti, ali je do otvaranja došlo tek god. 1874. Svaki narodni pokret i svaka dobra stvar nalazili su u njemu dobrotvora i pomagača; Štrosmajer je smatrao za svoj poziv da svom narodu bude od koristi i duhovnim i materijalnim sredstvima.
Ipak, njegova politika nailazila je kod Srba na izvesno nepoverenje. To je dolazilo otuda što je Štrosmajer bio otvoren pobornik ideje o sjedinjenju crkava. Nalazio je da bi se to moglo najprostije postići popuštanjem sa obe strane: pravoslavni da priznadu papu kao glavu crkve, a svi katolički Jugosloveni da uvedu svoj slovenski jezik u bogoslužje. Noseći se kroz čitav XVIII vek sa katoličkim sveštenstvom zbog unije, gledajući stoga sa nepoverenjem svaku akciju koja je dolazila sa katoličke strane — sumnjajući čak u Vuka Karadžića i Kopitara zbog njihove reforme azbuke i potiskivanja ruskoslovenskoga jezika, srpsko sveštenstvo je, i sa njim dobar deo srpske inteligencije, i u jugoslovenskome pokretu biskupa Štrosmajera, mišljenom najiskrenije, gledao samo jedan mamac za napuštanje svoga dotadanjega verskoga pripadništva. Koliko je, međutim, to sumnjičenje iskrenosti pokreta bilo nepravedno svedoči danas najbolje nedavno objavljena prepiska između biskupa i F. Račkoga, koja nije bila namenjena javnosti, nego nosi intiman i čisto privatan karakter i koja nam otkriva do sitnica sve motive i akcije ove dvojice ljudi, istinskih Jugoslovena po njihovom najdubljem ličnom ubeđenju.
Franjo Rački (1828.-1894.) bio je glavni prijatelj i saradnik Štrosmajerov, njegova desna ruka. Istoričar po struci, sa širokom kulturom i solidnim znanjem, on je jugoslovenskoj ideologiji biskupovoj davao obično književni izraz i istorisku argumentaciju. Njih dvojica izradila su čitav, u svojim linijama dosledan sistem jugoslovenskoga delovanja. U svojim programskim člancima o jugoslovenstvu, napisanim god. 1860.—1861., Rački je naglašavao: 1. potrebu da i Slovenci prime srpskohrvatski književni jezik, koji bi se, ako Bog da, podjednako učio u Zagrebu, Beogradu, Ljubljani, Mariboru, Celju, Osijeku, Zadru, Splitu, Dubrovniku, Sarajevu, Travniku, Mostaru, Prizrenu i Skoplju. On želi da i Bugari jednoga dana uđu u jugoslovensko kolo; ali, zasad su nam, govorio je Rački, oni dalji i više od nas odeljeni. Jugoslovenska akademija ima sva da posluži velikome cilju, da razjedinjene Jugoslovene pomogne združiti u jedan narod. 2. Bilo bi, istina, bolje da mesto dva imamo jedno pismo, ali, radi potrebe, da se ne vređa ničija osetljivost, najbolje je zasad ostaviti da ostanu obadva i čak ih uvesti u škole, da se obadva podjednako uče. 3. Treba negovati slovensku solidarnost i svakako već u gimnazijama učiti slovenske jezike, isto kao i staroslovenski. To bi sve doprinelo da se vremenom, možda već u prvim naraštajima, postigne književno jedinstvo i razvije osećanje slovenske uzajamnosti kao prvih osnova za potpuno ujedinjenje Jugoslovena. Duhovno ujedinjeni, kao Nemci i Talijani, Jugosloveni se onda nemaju šga bojati za svoju narodnost, svejedno što se nalaze rascepkani u nekoliko raznih čak i tuđinskih država. U jednom svom saborskom govoru god. 1861. Rački je govorio da svak mora o tome voditi računa »da smo Jugosloveni i da nam je bolja budućnost samo u Jugoslovjenstvu ... Ugarska je politika uvijek težila da što jače privuče sebi trojednu kraljevinu, da preko nje prodre do mora, a u starije vrijeme i u Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Vlašku, i da pronese svoju vlast do Balkana i na donji Dunav. Tomu ne ima da služi Hrvatska«. U neposrednoj aktuelnoj politici Hrvati su želeli da se Vojvodina, svojom sopstvenom odlukom, pridruži Trojednoj Kraljevini. Za Slovence je sa tugom rečeno da bi ih Hrvati rado prigrlili i da bi u Zagrebu našli »vruća srca«, svakako pre nego u Gracu ili Trstu; ali, »u njih, u ovaj par, koji smiju govoriti ne žele sa nama jedinstva, a koji žele ne smiju govoriti«.
Pitanje o Sremu beše jedno vreme dovelo do oštre novinarske polemike između Srba i Hrvata. God. 1848. Srem je ušao u sastav srpske Vojvodine, i Hrvati behu na to u svome saboru dali pristanak. God. 1861. tražili su i dobili vladarsku odluku da se Srem vrati ponovo Slavoniji kao njen istoriski deo. Da je Vojvodina ostala u životu kao srpsko područje, taj bi se zaključak mogao osuđivati; ali, Vojvodina je bila ukinuta i njeno područje imalo je ući u sastav Mađarske. Hrvati su, onda, mogli sa pravom govoriti da oni Srem ranije nisu ustupili sa pretpostavkom da postane mađarska oblast, i kad već ne može ostati u srpskoj vlasti, onda je bolje da se vrati Hrvatima nego da ode pod Mađare. Sa srpske strane prebacivano je Hrvatima što su se i oni javili kao sudeonici u cepanju područja Vojvodine. Pripajanje Srema i Vojne Granice Hrvatskoj donelo je hrvatskom saboru znatnu prinovu. To behu srpski poslanici iz tih krajeva, koji u saborski život unose jednu novu notu i postaju u sukobima raznih hrvatskih stranaka često puta presudan činilac.
U Hrvatskoj se od god. 1860. razvio aktivan politički život. Glavnu Narodnu stranku vodili su Štrosmajer i Rački. Protiv njih se borila mađaronska stranka, koja se naročito nije htela pomiriti sa saborskim zaključkom od god. 1861., kojim su Hrvati izjavljivali spremnost da obnove sa Mađarima realnu uniju, ali pod uslovom da ovi priznaju samostalnost i nezavisnost Hrvatske i zajemče njenu teritorijalnu celinu. Mađaroni su u Hrvatskoj osuđivali politiku narodnjaka kao bečku i centralističku, a u Beču su, na samome dvoru, optuživali Štrosmajera i njegove drugove da se žele odvojiti od Monarhije i osnovati »posebno jugoslovensko kraljevstvo«. U Beču su ta došaptavanja nailazila na otvorene uši. Slučaj podmaršala Đure Jelačića, brata bivšeg bana, koji je u hrvatskome saboru god. 1861. grmeo protiv Nemaca, davala su im tobože neposrednog dokaza za to. Jelačić je, naime, kazao u jednome svome govoru »da bi volio vidjeti narod naš pod turskim jarmom skučen, nego pod isključivim uplivom drugih naših izobraženih susjeda, i to samo zato budući uvjeren da našoj narodnosti od Turaka pogibao ne prijeti, jerbo su Turci zadovoljni s imutkom, i kadikad i sa tijelom, a izobraženi narodi od onih kojimi vladaju osim imutka i tijela ištu još i dušu t. j. narodnost«.
Čisto i isključivo hrvatsku politiku vodio je Ličanin d-r Ante Starčević, koji je svoju političku karijeru počeo kao Ilirac. On neće sa Mađarima; ali, ne opredeljuje se ni za Štrosmajerovu liniju, za koju mu se činilo da ustvari ipak vodi Beču i da podržava gledište Ivana Mažuranića, pesnika klasične poeme Smrt Smail-age Čengića, koji je god. 1860. postao šef, u decembru te godine osnovane, Hrvatske kancelarije u Beču. Kao hrvatski kancelar Mažuranić je sa svojim prijateljima i novom samostalnom strankom otvoreno zastupao gledište da se Hrvati imaju opredeliti za sporazum s Austrijom, odnosno za centralizam. Starčevićevo je političko načelo: ni sa Bečom ni sa Peštom, nego da Hrvatska vodi svoju sopstvenu politiku; ona je država sa starom tradicijom i sa svojim državnim pravom, na kojem treba osnivati sav narodni otpor i državni život. Apsolutan u svojim teorijama, jer nikad nije bio doveden u položaj da ih kao pretstavnik većine na delu primenjuje, on je nalazio dosta odziva u hrvatskim narodnim krugovima, jer je njegov stav godio narodnoj sujeti i dizao njenu samosvest. U praktičnoj politici njegova je pravaška teorija bila bez značaja, jer Hrvatska nije imala dovoljno snage da nameće svoju volju ni Beču ni Pešti, ni da se održi u potpunoj nezavisnosti od njih. Tim pre što Starčević nije hteo veze ni sa ostalim Slovenima, koji bi mu u toj osamljeničkoj borbi mogli pružiti oslonca i pomoći. Jedno vreme pokušavao je Starčević sa svojim drugom Eugenom Kvaternikom, koji je živeo u inostranstvu, da, u vezama sa mađarskim i talijanskim revolucionarima, zainteresuje zapadnu Evropu za hrvatsku stvar; ali, nije postigao mnogo uspeha. Kada je hrvatski sabor od god. 1861. bio raspušten zbog svoga zaključka da Hrvati ne sudeluju u bečkome centralnom parlamentu, vlasti su među opozicionarima ponajviše udarale baš na Starčevića. Nu, to je ovome samo sticalo glas u narodu, koji je tražio i voleo borbene prirode. A Starčević je bio nesalomljiv borac. Borio se ne samo protiv Beča i Pešte, nego i protiv svih onih Hrvata koji nisu bili njegova mišljenja i koji su imali širih slovenskih koncepcija, a naročito je ustajao protiv onih koji su tražili veza sa Srbima. Za njih je on stvorio prezriv naziv Slavosrba, i u ljutoj mržnji nazivao ih je čak »pasminom«. Njegovi oštri, jedom lude mržnje natopljeni, članci protiv Srba, mada je sam poticao od majke Srpkinje, izazivali su ogorčene proteste na srpskoj strani i trovali odnose između Srba i Hrvata za dug niz godina. Starčević je u svojoj isključivosti i negaciji išao dotle da je čak slovensku misao smatrao proizvodom Austrije, kao i srpstvo delom Rusije i Austrije.
Njegov ideal je samostalna, nezavisna i čista Hrvatska. »Makar Hervatska bila samo uru dugačka, makar bilo samo pet Hervatah, neka ih tih pet bude slobodno i srećno«. Ali, i tako isključiv, on, u svojim teoriskim člancima stvarno ipak misli na naše narodno ujedinjenje »od Triglava do Timoka«, oseća njegovu potrebu, i želi ga, ali samo da se provede pod hrvatskim imenom. »U Serbiji stanuje najplemenitiji del hervatskoga naroda«, pisao je on jednom prilikom. U svom sjajnom ogledu o Starčeviću Skerlić je vrlo dobro izložio nacionalnu ideologiju njegovu, i tačno je utvrdio da je »Velika Hrvatska Anta Starčevića ustvari isto što i Velika Srbija«.