Autobiografija (E. N. Milaš) 1

AUTOBIOGRAFIJA Pisac: episkop Nikodim Milaš

dalje→

PREDGOVOR

U istoriji srpske istoriografije Nikodimu Milašu pripada važna uloga jednog od prvih pisaca istorijskih dela među Srbima u Dalmaciji. Milaš se nije obrazovao kao profesionalni istoričar, niti je to bio po svom osnovnom životnom opredeljenju. Međutim, to ne umanjuje značaj i vrednost njegovog istoriografskog dela. Istorija je za njega sredstvo pomoću koga utvrđuje mesto i ulogu srpskog življa u društvenoj i političkoj strukturi Dalmacije u XIX veku. Ovim pitanjima on je posvetio znatan deo svojih radova.

Milaš nije mogao da nađe oslonac svojih istraživanja u literaturi. Istorija Srba u Dalmaciji je do njega pominjana samo uzgredno i, najčešće, s namerom da se njihova uloga i značaj u ukupnom razvitku Dalmacije umanji. Zato je on preduzeo temeljna istraživanja u zadarskom, dubrovačkom i mletačkom arhivu. Prikupio je građu od prvorazrednog značaja i dovoljnu da utvrdi osnovne tokove razvitka Srba u Dalmaciji, njihovog političkog položaja, odnosa sa drugim narodima u Dalmaciji, njihove kulture i pismenosti, vere i verovanja i, najzad, njihove ekonomske snage.

Milaševa dela istorijske sadržine stavljaju ga na veoma visoko mesto u srpskoj istoriografiji i kad se ona posmatra i kad se ona posmatra u celini. Kao đak Ilariona Ruvarca, njegov savremenik i prijatelj, on je i u svojim delima u velikoj meri potpao pod njegov uticaj. Stoga se Milaš može smatrati prvim istoričarem koji je prihvatio stroge Ruvarčeve metode kritike izvora i istorijskih činjenica. Očigledno, pod Ruvarčevim uticajem, sa kojim se redovno konsultovao pri pisanju svojih dela, Milaš je prvo izdavao originalna dokumenta, pa tek onda vršio sintetičku analizu. Tako je, na primer, prvo izdao originalna arhivska dokumenta,^[1] a zatim pristupio pisanju svog opsežnog dela „Pravoslavna Dalmacija", zako je je, već u poodmaklim godinama, napisao da mu je „ponos i dika".^[2]

Jedno od bitnih obeležja Milaševog ukupnog rada jeste i njegov politički i društveni rad. Važno je, čini se, istaći činjenicu da se Milaš na političkom polju angažovao odmah po povratku iz Rusije 1872. godine. To je razumljivo ako se uzme u obzir činjenica da je Austro-Ugarska u to vreme izraženije zaoštravala svoj stav prema Srbima u Dalmaciji. Srpska inteligencija je na ovaj pritisak odgovorila osnivanjem Srpske stranke na Primorju. Jedan od njenih osnivača bio je i Nikodim Milaš. Tada je on objavio desetak rasprava u novosadskoj „Zastavi" i cetinjskom „Glasu Crnogoraca",^[3] u kojima je branio pravo srpskog naroda u Dalmaciji na sopstvenu versku i nacionalnu individualnost, ističući pri tome da Srbi u Dalmaciji predstavljaju integralni deo celokupnog srpskog naroda. Imajući u vidu ovakav njegov stav, vlada Srbije mu je poverila da izvrši reorganizaciju beogradske bogoslovije, a 1906. godine ponudila mu i visoki crkveni položaj da bude mitropolit Srbije.

Pošto se Milaševo poimanje srpskog naroda i njegove crkve u Dalmaciji razlikovalo od onog koje je u „Srpskom listu" (kasnije „Srpski glas") iznosio Sava Bjelanović i ljudi okupljeni oko „Srpskog glasa", on se distancirao i od Srpske stranke i političkog angažovanja uopšte. Međutim, baš te prve godine njegovog političkog rada utisnule su dubok pečat na njegova istorijska dela. Mnoga njegova interesovanja kao istoričara nastala su iz njegovih političkih potreba. To, naravno, ne umanjuje njihovu naučnu vrednost, ali je tu činjenicu potrebno utvrditi da bi se shvatio ključ za tumačenje njegovog dela.

Za bolje razumevanje Milaševog spisateljskog rada i dubljeg poznavanja istorijske prošlosti Srba u Dalmaciji od velikog značaja je, sumnje nema, Milaševa autobiografija. Ovaj spis je prvo čuvan u krugu Milaševe uže porodice, a zatim u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu, gde se i sada nalazi.^[4] U njoj je Milaš posebnu pažnju posvetio onom razdoblju svoga života koje se smatra ključnim za razumevanje položaja srpskog naroda u Dalmaciji u drugoj polovini XIX veka do prvog svetskog rata. Njegovo stvaralaštvo je donekle odraz stremljenja dalmatinskih Srba toga vremena, što se u autobiografiji lako uočava. O svom poslu istoričara Milaš malo govori u svojoj autobiografiji, ali se kroz čitavu autobiografiju oseća uticaj upravo tog njegovog rada.

Želeći da mu autobiografija bude što potpunija, Milaš je stalno dopunjavao, tako da ona na momente dobija i memoarski karakter. On je u više navrata govorio o istim događajima, pa je to najčešće ponavljanje onoga što je već rečeno. Međutim, u svakom ponovnom kazivanju ima ponešto što nije kazao u prethodnom. S druge strane, pak, prisećajući se novih detalja, on je izostavljao neka mesta iz prethodnog teksta. Na taj način, pored osnovnog autobiografskog teksta, Milaš je napisao i pet priloga za upotpunjavanje autobiografije. Očigledno je da je autor imao nameru da napiše celoviti tekst autobiografije, ali ga je u tome smrt sprečila.

Pripremajući autobiografiju Nikodima Milaša za štampu, osnovni autobiografski tekst upotpunio sam autorovim prilozima autobiografiji, s tim što je tekst priloga stavljen u zagrade, a u napomenama naznačeno iz kog priloga je tekst uzet. Na taj način se došlo do potpunijeg teksta autobiografije. Tekst je pripremljen prema originalu, bez pravopisnih intervencija.

Objavljivanjem Milaševe autobiografije dobija se značajan izvor za istoriju Srba u Dalmaciji u XIX i početkom XX veka. Osim toga, autobiografija će biti od velike koristi svim istraživačima koji budu proučavali sveukupni rad Nikodima Milaša. Do sada je u našoj istoriografiji o njemu pisano uglavnom kao crkvenom velikodostojniku,^[5] a sasvim zanemarljivo kao kanonisti, istoričaru i organizatoru srpskog školstva u Dalmaciji i Beogradu. O jednom delu Milaševog spisateljskog rada prikazana je i odbranjena doktorska disertacija na Papskom orijentalnom institutu u Rimu 26. VI 1942. godine.^[6]

Nikodim Milaš je umro 20. marta 1915. godine u Dubrovniku, kao penzionisani episkop. Sahranjen je bio na dubrovačkom groblju. Staranjem najviših državnih i crkvenih foruma njegovi posmrtni ostaci su preneseni iz Dubrovnika u Šibenik i sahranjeni u spomen grobnici na Uspenskom groblju 5. X 1930. godine.^[7]

+ Fotije, episkop dalmatinski

---

1. Spisi o istoriji pravoslavne crkve u dalmatinsko-istorijskom vladičanstvu od XV do XIX vijeka, Zadar 1899.
2. Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901.
3. Podatke o ovim radovima Milaš daje u svojoj autobiografiji.
4. Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu, Zaostavština Nikodima Milaša.
5. Simeon Stanković, dr Nikodim Milaš, episkop dalmatinsko-istrijski, Bogoslovlje 5, Beograd 1930, 259-271. Vaso Ivošević, dr Nikodim Milaš episkop dalmatinski, u knjizi: Almanah. Srbi i pravoslavlje u Dalmaciji i Dubrovniku, Zagreb 1971, 35-37; Dušan Kašić, Svetli grobovi pravoslavnih Šibenčana, Šibenik 1975,18-23.
6. Marić Georgius, Doctrina Nicodemi Milaš de Primatu Romani Pontificis. Ova disertacija nije štampana.
7. Arhiv SANU, Zaostavština Nikodima Milaša; Politika od 31. oktobra 1927. i 5, 7. i 10. oktobra 1930; Vreme od 4. oktobra 1930; Šibenske Novosti od 4. oktobra 1930; Jugoslovenski Glasnik od 4. oktobra 1930; Splitsko Novo Doba od 4. i 5. oktobra 1930; Zagrebačke Novosti od 7. oktobra 1930.