Srpska crkva 5
| ←< IV deo | PREGLED ISTORIJE HRIŠĆANSKE CRKVE Pisac: Protojerej Grigorije Mikić |
VI deo >→ |
Srpska Crkva u Kraljevini Srbiji, Staroj Srbiji i Makedoniji
1. Po konačnom ukinuću pećke patrijaršije (1766) prešla je vlast nad srpskom zemljom na fanariote i ostala je u njihovim rukama sve do 1831. g., barem u kneževini Srbiji. Verski, moralni i prosvetni život našega naroda mnogo je pao za to vreme. Teško je reći sa koga više, da li sa Turaka ili sa nebrige polupismenih i grabljivih episkopa Grka, koji su stajali bliže Turcima nego svojoj srpskoj pastvi. Kako je pred kraj XVIII. v. bilo izgleda da će se Srbija oprostiti Turaka, staralo se o tome i naše otresitije sveštenstvo. Za vreme austro-rusko-turskog rata (1787-91) vodio je uz ostale narodnu brigu tronoški arhimandrit Stevan Jovanović. Išao je u Beč caru, a obraćao se za pomoć i srpskom saboru u Temišvaru. Najzad je kao rodoljub izgubio i život. Iz doba ustanaka opevana su i zapamćena imena čestitih sveštenika prote Matije Nenadovića, hadži Đere i hadži Ruvima, pop Luke Lazarevića i t. d.
2. Još dok je Crkva u Srbiji bila pod Carigradom postarao se knez Miloš sa narodnim prvacima da joj dade uredbe kojima je hteo da stane na put samovolji grčkih vladika i ucenjivanju naroda u ime vere. God. 1822. ustanovljen je za Srbiju prvi crkveni sud u Kragujevcu. Kneževi pokušaji da dobije Srbe episkope nisu uspeli, ma da mu je bilo mnogo stalo da se oprosti Grka episkopa. God. 1830. priznao je sultan Srbiji samostalnu unutrašnju upravu. Tada je privremeno rešeno i srpsko crkveno pitanje. Carigradski patrijarh je pristao na to da mu knez predlaže episkope, a on da ih potvrđuje. Tako je 1831. rukopoložen u Carigradu arhimandrit Melentije Pavlović za beogradskog mitropolita. Za episkopa užičkog rukopoložen je Nićifor Maksimović. Po povratku iz Carigrada rukopoložio je novi mitropolit sa dotadanjim mitropolitom Grkom Antimom arhimandrita Gerasima Đorđevića za požarevačkog episkopa. Antim je otišao iz Srbije. Nabrzo posle toga, već 1832, g. sklopila je Srbija sa carigradskom patrijaršijom sporazum o samoupravi srpske Crkve.
3. Mitropolit Petar Jovanović. — Kada je Petar Jovanović postavljen za mitropolita došla je Crkva u Srbiji do boljeg uređenja. On je bio knežev sekretar (Pavle) i postao je mitropolitom neposredno iz svetovnjačkog staleža, a po savetu karlovačkog mitropolita Stevana Stratimirovića. Upravljao je srpskom Crkvom od 1833. do 1859. g. Mitropolit Petar je bio vrlo dobro obrazovan, upućen u filozofiju i u bogoslovlje. U svom radu se ugledao na uredbe karlovačke mitropolije u kojoj se rodio, živeo i radio pre nego što je prešao u Srbiju.
4. Već Dositije Obradović je pokušao da u Beogradu osnuje bogosloviju, no pravo osnivanje te škole izveo je Petar Jovanović. Prve joj je učitelje doveo iz karloračke mitropolije. Za dalje nastavnike pobrinuo se tako što je slao mlade ljude u Rusiju na bogoslovske nauke. Za Petrovoga vremena podeljena je crkvena oblast u Srbiji na četiri episkopije. U svakoj su zasnovani duhovni sudovi za bračne sporove i svešteničku disciplinu. U Beogradu je bio veliki duhovni sud koji je stajao nad eparhijskima. Po njegovoj naredbi počele su se i u Srbiji voditi knjige rođenih, venčanih i umrlih (matice).
Mitropolit Petar Jovanović nije ostao do kraja života na čelu Crkve u Srbiji. Kad su nastale borbe među dvema dinastijama (1859.) on je kao protiv Obrenovićevac otišao u karlovačku mitropoliju i postao je episkop gornjokarlovački. Kao takav je umro, a sahranjen je u Krušedolu.
5. Posle Petra Jovanovića došao je na čelo mitropolije srpske Mihajlo Jovanović, jedan od prvih ruskih đaka iz Srbije. On je upravljao Crkvom, s prekidom, od 1859. do 1898. g. Za njegovo vreme je Srbija proširena niškim i pirotskim krajem, a time je proširena i oblast srpske Crkve niškom eparhijom. Godine 1878. priznata je Srbije potpuna samostalnost, a godinu dana kašnje i avtokefalnost srpske Crkve.
U vreme proglašenja Srbije kraljevinom preduzeto je ponovno uređenje Crkve u Srbiji. Državna vlast je tom prilikom i suviše samovlasno zahvatala u crkvenu upravu. Mitropolit Mihailo se nije s time mogao da složi i stoga je svrgnut (1881) i on, i episkopi šabački i negotinski. Našao je utočišta u Rusiji, a 1889. g. je vraćen na svoje mesto. Tada je počela mirna saradnja Crkve i države.
6. Srpska Crkva i država starale su se o onim našim krajevima koji su do balkanskog rata ostali pod Turcima.
Carigradska Crkva, koja je već posle ukidanja pećke i ohridske Crkve uzela pod svoju vlast pravoslavne Slovene u Turskoj nije pravilno obavljala svoju zadaću među tim svojim vernicima. Ona se u glavnom dala na politički rad u njihovim oblastima: potiskivala je slovenske oznake tamošnjega pravoslavlja, slovenski jezik pri bogosluženju i narodne verske običaje, a na episkopska mesta je postavljala samo Grke. To je bila stara politika carigradske patrijaršije — politika jelinizovanja. No kada je u Srbiji sa postepenim sticanjem državne samostalnosti nacionalizovana i crkvena uprava, našao je taj uspeh odjeka kod Slovena koji su ostali u političkom sastavu turske carevine, a u crkvenom životu pod carigradskom patrijaršijom. I oni su počeli da traže svoja nacionalna prava u svome verskom i crkvenom životu. U prvom redu Slovene prvosveštenike i slovenski jezik u crkvi. U toku borbe oko toga, a zbog upornosti carigradske patrijaršije, došlo je do većeg zahteva: da se slovenski krajevi i njihov pravoslavni narod uopće izluče ispod vlasti carigradske patrijaršije.
Taj je pokret pomagala naročito Rusija, a i Srbija (mitropolit Mihailo), te je 1870. g. sultanskim aktom osnovana, od carigradske patrijaršije nezavisna, slovenska makedonska egzarhija sa sedištem u Carigradu. U njen sastav su imale ući eparhije u Bugarskoj, koja je bila u političkoj poluzavisnosti od Turske, a po Makedoniji i Staroj Srbiji one eparhije, u kojima to zažele dve trećine naroda. Krivicom Srbije postao je taj egzarhat odmah čisto bugarska crkvena organizacija. Egzarhijska crkva je uspela da zahvati pod svoju vlast i mnoge srpske krajeve. Kao oruđe velike bugarske politike u Staroj Srbiji i Makedoniji bila je ona prema našem narodu u tim krajevima netrpeljiva i nasilna. Zatirala je spomenike naše stare države i Crkve. Egzarhijski sveštenici, učitelji i škole zatirali su tragove naše stare kulture, naše nacionalne običaje (krsno ime) i sl., sve zbog toga da se u tim krajevima proširi i ojača bugarsko ime i bugarska svest. Zbog svega toga su se mnogi vratili pod vlast carigradske Crkve, koja je počela da dozvoljava slovensko bogosluženje.
Sav taj rad bio je vrlo štetan našim nacionalnim pravima u tim krajevima. Zato su se potrudile srpske države Srbija i Crna Gora da tu poprave srpski položaj. Uz pomoć Rusije privolele su one carigradsku patrijaršiju da preda episkopska mesta u Prizrenu, Skoplju i Debru Srbima, kako je to tražio i naš tamošnji narod. Te srpske episkopije počele su, uz pomoć Srbije, svoj rad u tim krajevima Crkvom, školom, kulturnim i prosvetnim ustanovama, u kojima je radilo rodoljubivo sveštenstvo i učitelji. Zaista su i okupile oko sebe narod i čitavi krajevi su se sada ocepili od egzarhije i prišli njima. Posle tih uspeha prešla je bugarska nacionalna propaganda na teror.
Za obrazovanje srpskih sveštenika i učitelja u tim krajevima starala se od 1863. g. Srbija. U Srbiji su mladići iz Stare Srbije i Makedonije spremani za sveštenike i učitelje, pa su se vraćali na rad u svoju postojbinu. 1871. g. otvorena je u Prizrenu Bogoslovsko-učiteljska škola, zadužbina Sime Igumanova. Uz osnovne škole otvarane su za Srbe u Turskoj gimnazije u Skoplju, Bitolju, Solunu i Carigradu. Na svim tim školama radili su rodoljubivi prosvetni radnici iz kraljevine Srbije i iz drugih srpskih krajeva. Mnogi sveštenici i učitelji su i životom platili svoj rodoljubivi rad, naročito za vreme svetskoga rata, kada je i mitropolit skopski Vićentije Krdžić spaljen.
Posle drugog balkanskog rata (1913.) urodio je sav taj trud plodom. Srbiji je pripala Stara Srbija i Makedonija. Pravoslavne episkopije tih krajeva ušle su u sastav srpske Crkve u kraljevini Srbiji.
7. Crkva u Srbiji ušla je u sjedinjenu srpsku Crkvu sa ovim eparhijama: 1) beogradskom arhiepiskopijom, 2) episkopijom niškom, 3) žičkom, 4) timočkom, 5) šabačkom, 6) veleškodebarskom, 7) raško-prizrenskom i 8) mitropolijom skopljanskom. Unela je u nju sve očuvane i vremenom porušene »naših slavnih cara zadužbine« sa velikim umetničkim blagom i grobove naših svetitelja, arhiepiskopa i vladara.
Parohijsko sveštenstvo je u Srbiji dobijalo svoje obrazovanje u Bogosloviji sv. Save. Više obrazovanje sticali su srpski bogoslovi u Rusiji, u Černovicama (Bukovina), a neki i na starokatoličkoj bogosloviji u Bernu.
Istaknuti bogoslovski pisci novijeg vremena u Srbiji jesu: mitropolit Mihailo, Stevan Veselinović, Nikanor Ružičić, mitropolit Firmilijan, prof. Stevan Dimitrijević, episkop Nikolaj. — Za crkvenu umetnost je najviše učinio Stevan Mokranjac, kompozitor i Đorđe Krstić, slikar.
8. Poslednji mitropolit beogradski † Dimitrije Pavlović bio je na čelu Crkve u Srbiji u vreme kad su joj se, posle balkanskog rata, priključile eparhije oslobođenih krajeva. Dočekao je veliku čast da posle svetskog rata postane prvi patrijarh obnovljene srpske patrijaršije. Živeo je i radio u nemirnim vremenima. Kao niški episkop zahvalio je na svome mestu i otišao je u Pariz gde je dopunio svoje obrazovanje. Kada se vratio natrag, postao je episkop šabački, a 1905. g. mitropolit beogradski. Starao se za red u Crkvi, a bavio se i književnošću.