Subotička srpska pravoslavna crkva, njezini sveštenici, đakoni i učitelji od 1710–1931. godine

DVESTOGODIŠNjEM

smišljenom, zajedničkom naporu svesnog subotičkog srpskog sveštenstva i učiteljstva, da sv. crkvom i narodnom školom prekaljeno svetao Duh divnih svojih Generacija unesu jednom u priželjkivanu državnu slobodu i bratsko jedinstvo, ovaj svoj jedva vidljivi spomenik dužnoga sećanja i hvale, podiže – u dvadesetpetogodišnji dan svoje svešteničke i učiteljske službe, - slobodan i radostan

1./14. juni 1906. Vršac – 1./14. juni 1931. Subotica

M. P.

Istorija ove crkve je u svojoj davnini vrlo tavna. Da bi za nju nešto doznao, čovek mora da se posluži mađarskim istoričarem Ivanjijem. (II. knj. str.. 325: Istorija Subotice g. 1892) Ivanji se, pišući, poslužio sa gradskom arhivom, a spominje on i našu crkveno-opštinsku. Za nju kaže Ivanji, da je ona siromašna, i „da se sastoji jedva iz nekoliko beznačajnih pisama i matica iz 1744 g.“ Kad je Ivanji radio, on se služio najstarijom gradskom arhivskom građom; danas taj fascikl sa najstarijom građom fali! Nestao je i šteta je! Arhiv gradski ima sada građu tek od kraja XVIII v. Ima doduše u arhivu delovodnik i iz starijeg doba, ali on je štur. U ostalom i njime smo se koristili, da saznamo imena sveštenikaiz doba prve polovine toga 18. veka. Na žalost sva stara arhiva našega Vladičanstva u Novom Sadu potpuno je izgorela 1849 g. Tim su dakle dragoceniji za nas podaci, koje nađemo u crkvenim općinskim arhivima. No i ovi su retko gde i malo sačuvani, a naročito iz najstarijega vremena.

Vredni subotički učitelj pok. Đura Gojković sastavio je i štampao 1883. g. svoju knjigu „Ktitori i priložnici prav. srp. crkve subotičke od najstarijih vremena do danas“. To je vrlo dragocena knjiga, ona sadrži prvo kratku istoriju crkve, i to verovatno onako, kako ju je on slušao od starijih, a naročito od prote Jovana Vujića, za kojega se zna da je vrlo često ponavljao ono kazivanje, da pod oltarem naše crkve pod prozorom sa istočne strane ima kamena ploča i na njoj verodostojan istorijski zapis o njezinu postanku. Gojković se služio očevidno za kasnije stvari nešto i crkv. arhivom i sa sačuvanim inventarima crkve.

Potpisani pretražio sam svu arhivu naše Crkvene općine od priznanica do zapisnika! Ona je i ovakva kakva je vrlo zanimljiva. Ona mi je pomogla da doznam mnoge podatke, ako i ne one najstrajie, koji se na samu crkvu odnose, a ono najstarije, koji se odnose na mnoge bivše učitelje i naše sveštenike. Naš arhiv bi mogao u tom pogledu da bude jedan mali muzej, jer se u njemu nalaze rukopisi najstarijih naših sveštenika, učitelja i vođa narodnog crkvenog opštestva. U arhivu računam i sve naše crkvene matrikule, koje počinju sa 1744. g., a i cirkularne protokole, koji počinju od 1761 g.

Možda to ne bi bilo samo za Suboticu interesantno, kada bi se mogli u celosti neki ovi dokumenti objaviti. Bar oni glavniji.

O starim učiteljima našim i školama ima u školskoj razrednici za 1872/3 g. štampan jedan članak pok. učitelja Đure Ludajića, no nepotpun. Pisan je više po čuvenju, nego po arhivu, zato je nekad i pogrešan.

O samoj crkvi pak, a samo na osnovu Gojkovićeve knjige, napisao je kratku spomenicu Pera Ognjanov učitelj, kao perovođa opštinski 1909 g. Ta je spomenica navodno, kao istorijski dokumenat o Preobraženju te godine, kada se dizao novi toranj, stavljena u zapadni zid istog temelja ispod ženskih vrata a u visini zemljine površine.

Inače se ta spomenica, bez izmena Gojkovićeva kazivanja, nalazi u zapisniku i u prepisu glasi ovako: „U ime Oca i Sina i Svetoga Duha Amin.

Kratka spomenica subotičke prav. crkve, posvećene Vozneseniju Gospospodnjem

Po knjizi „Ktitori i priložnici...“ od pok. Đure Gojkovića, narodnog učitelja i crkv. opštinskog beležnika, ova crkva je sagrađena 1723 godine. Tačno opredeljenje godine pa i istorije zidanja nalazi se zar na jednoj ploči, koja je po predanju ukopana u temelju crkve ispod prozora u oltaru. Crkva je do 1909 g. u dva maha produžena, — a u 1909 godini je sasvim preopravljena i odnosno tada je sazidan ovaj nov toranj od novog materijala — uz upotrebu starih, ali preopravljenih zvona, i građe starog tornja na mestu starog tornja sa izvlačenjem prema zapadu za 60 centimetara.

Prilikom opšte preopravke, kada je sav malter sa crkve obijen bio, dalo se ispostaviti:

Da je stari toranj, sa belim limom zar po drugi pokriven 1835 g. prvobitno pred crkvom stojao, i samo mu je stražnji deo skopčan bio sa crkvom; ulaz na kor, pa i staro hranilište t. j. nova krstionica sa novoopredeljenim hranilištem, da su tek za vreme proširenja crkve uz toranj dozidani; da se u zvonik – kada je toranj još bez pomenutih doziđavanja stojao – ulazilo kroz vrat, što su s jedne i druge strane tornja bila; da su kod tako proširenog tornja stepenice vodile do kora, i tek sa kora ulazilo se u zvonik, koji je imao 3 odelenja: donji, srednji i gornji, čak kod zvona; da je crkva (po predanju kapela) prvobitno dugačka bila, do sredine sadanjeg 4. i 5. prozora na crkvi od juga, računajući da se muška vrata, što su u tu crkvu vodila, nalaze sazidana baš ispod dva prozora sa južne strane; da je stara crkva prilikom produživanja i višlje izidana sa 1.5 metara otprilike i da je tada njen patos ujedno nasut bio oko 60 santimetara, a stari patos od cigalja i sad se nalazi ispod novog metlah-patosa u dubini od 1 metra; da su u proširenju crkve jedno vreme i sa severne strane vodila jedna vrata.

Na starom ikonostasu, koji je skupštinskim rešenjem od 7 (20) o. g. br. S. C. 17/1909 i odnosno rešenjem crkvenog odbora od 15/28 juna o. g. br. C. O. 141/1909 šandorskoj srpskoj pravoslavnoj crkvi poklonjen, beše ispisana godina 1766. i uopšte je uverenje, da je crkva u to doba, kada je taj ikonostas podignut t. j. 1766. god. produžena.

Trošnost stanja crkve potrebovala je opštu preopravku njenu, koja je 27 aprila (10 maja) o. g. t. j. 1909 g. i otpočeta. Primećuje se, da je poslednje bogosluženje u staroj crkvi obavljeno na Đurđev-dan 1909 godine.

Rušenje starog tornja otpočelo je 9 (22) jula 1909 g., a osnov ovog novog tornja položen je u četvrtak t. j. 30 jula, 12 avgusta 1909 g. u prisustvu potpisanih i ostalog sakupljenog pobožnog naroda za vreme vladavine crkvene poglavice: Njegove svetosti Preuzvišenog G. Lukijana Bogdanovića – arhiepiskopa – mitropolita karlovačkog, srp. patrijarha, - i visokopreosvećenog gospodina Mitrofana Ševića, episkopa Bačke eparhije.

Sačuvan je imenik sviju građana, koji su kola davali, i crkvi činili zadužbinu!

Ovako opravljena crkva trajala je sve do svoje spomenute već velike renovacije 1909 odnosno 1910 godine, o čemu pak postoji najdetaljniji opis u zapisnicima crkv. općinskim toga doba, gotov reći za štampu, kada bude to trebalo.

Tako proširenu crkvu 1804 g., o svome dolasku g. 1805. 1/16. tronosao je (učinio je podobnom, da se u njojzi može izvršiti rukopolaganje sveštenika) episkop bački Joan Jovanović, koji je onda ostao nekoliko dana ovde u Subotici.

Bogobojazni i dobrostivni Subotičani, koji su se oko svoga hrama uvek okupljali, ukrašavali su ga uvek na sve moguće načine i bogato darivali.

G. 1811 crkva je dobila sahat na toranj, koji je poklonio Simeon Hristiforović, a već 1814 zvonolivac Fogaraš iz Karlovaca liva prva zvona! Osim zidova svi krupniji delovi u crkvi kao krstionica, umivaonica prestol itd. darovi su pojedinih pobožnih ljudi i žena. Imenik darovatelja sačuvan je u starima inventarima, po kojima ga je i Đ. Gojković objavio u svojoj spomenutoj knjizi: „Ktitori i priložnici...“

Naša je crkva bila više puta poharana, tako prvi put 12/VI. 1818 g., drugi put 20/V. 1820. i treći put 29/IX. 1823. g. Uvek je kradeno srebro sa jevanđelja i drugi srebrni predmeti. Radi toga je u crkv. opštini 31/V. 1831. g. rešeno, da se zazidaju severna vrata (sa današnje Zmaj Jovine ulice), kroz koja su obično lopovi ulazili. Ta vrata nisu otvorena ni danas, ni onda, kada se crkva poslednji put renovisala.

Samo je jedanput crkva bila privremeno zatvorena 5–6 nedelja, i to iz higijenskih razloga 1831 g., kada je u Subotici harala kolega i kada se prvi put počelo sahranjivati i u takozvanom „Senćanskom centralnom groblju.“

Za vreme pretsedništva još i danas pretsednika crkv. općinskog dr. Vladislava Manojlovića stara crkva je veleljepno renovirana 1909 i 1910 g. Ovako divno opravljena naša crkva, da ni danas, ni u bliskoj budućnosti neće trebati znatnijih opravki, osvećena je na jedan po Srbe veoma veličanstven način 13/XI. 1910 g. u prisustvu tadašnjega episkopa bačkog pok. Mitrofana Ševića. O svemu tome do detalja ima traga na zapisnicima i budući hroničar, koji bude imao vremena, da sve ovo dade u najpotanjoj slici, neće zaista imati težak posao. A ovo je vreme i inače još u potpuno svežem našem sećanju!

Mi smo hteli samo da dademo što više podataka za najstarije vreme, a što smo mogli u arhivi da napabirčimo. I to smo doduše mogli, da objavimo neka dokumenta, kojima smo se poslužili, ali nam za to nedostaje materijalne moći za štampu.

Ako Bog da bolja vremena, objavićemo i to ili mi ili ovaj, što za nama na ovom polju dođe.

SUBOTIČKI SVEŠTENICI OD 1750 G. DO DANAS

Pop Timotije Popović. O pop Timotiju, kao narodnom vođi i tribunu onoga doba, nalazimo nešto podataka kod mađ. istoričara Ivanjija, koji je u I. knj. na 416 str., opisuje stanje u Subotici g. 1743, kada su Bunjevci mimo Srba izradili, da Subotica postane komorskom varoši sa svima privilegijama za katolike, a što je Srbe, odane granici zbog njihovih opet privilegija u njojzi, jako ljutilo. Sprovođenje ovoga čina za grad beše vrlo burno, jer se Srbi, kao carski ljudi nisu dali tako lako izigravati. Srbi behu nasilni i činili su radi toga i zulum Bunjevcima i gradu, dok ih većina nije najposle rešila, da se iseli iz Subotice, a manjina je ostala, da joj se posle pridruže dolaskom i oni ostali, što se otseliše, mireći se malo po malo sa novim stanjem, u kojem su lagano i oni zadobijali za sebe pozicije u gradskom užem senatu, i u gradu uopšte. Interesantno je izlaganje Ivanjijevo, ukoliko pretpostavlja borbenost i žilavost Srba, koje su onda vodili popovi, a naročito „crveni Rus“ „vereš Muska“ pop Timotije (spominje se u arhivi gradskoj kao Rus – Popov) i pop Jovan Sremac (po grad. arhivi još 1763. kap. Redl naređuje, da se po Jovan zadrži u magistratskom zatvoru do suda, a zbog ubistva! Verovatno političkog, u onoj gužvi!)

Ivanji priča, između ostaloga, da je pop Timotije 80-godišnjeg starca Isu Krnajskog, koji je protiv Srba svedočio u korist novog stanja, izopćio sa svom porodicom iz crkve „ščepavši ga za vrat – kaže – bacio ga je na zemlju i isterao iz crkve“!

Avgusta meseca 20. dana pak Srbi na nagovor pop Timotije navale na novootvorenu gradsku kasapnicu, izbace odande Bunjevca kasapnika i postave Srbina!

U ovoj borbi Srbi nisu popuštali, ali se nisu dali ni Bunjevci! Pošto su Srbi izjavili, da će se radije seliti, nego pristati na ukidanje granice u Subotici, to je carica odredila drugo mesto, gde da se Srbi isele. Popove je pak prijavila patrijarhu. A pošto je grad sad potpao i pod varmeđu – županiju – bude iz Sombora poslat sreski načelnik Đorđe Kereškenji i Balint Adamović I/XII. da i oni povedu istragu protiv popova zbog nepokornosti.

„Pop Timotije, koji je znao i latinski, iako je obećao, nije hteo doći pred izaslanike županijske, našto su ovi bili prisiljeni da k njemu kući dođu. Ovde je došao i hadnađ Avram Velemir sa četiri militarca. Izaslanici pokazaše svoje punomoćje i odluku, da oni preuzimaju grad pod svoju zaštitu, a Srbi, ako neće da budu građani, biće odavde preseljeni. – Uostalom – kaže Ivanji – pored jasno dokazane krivice Srba, segedinska komanda nije ih ipak kaznila, a na karlovačkom crkv. saboru šta više hteli su Srbi ceo srpski narod pobuniti protiv ovoga grada“!

Posle ovoga pop Timotije putuje 1745. i 1746. g. u hadžiluk u Jerusalim. U Glasniku istorijskog društva, N. Sad sv. I. knj. 3. str. 31. piše o tome: „Silvester Popović hažija jeromonah manastira Rakovca i moler u dnevniku putovanja u Jerusalim 1745–46 od 15/VII–3/IV. piše: „Od Vrbova preko Dupnice do Sekalaške reke. Od te reke preko Simitrijeva Srbova črez previsokija gori i strašnija stremnini i prečudnija kamenija mosti i uskija kaldermi točiju jeliko jedin konj hoditi možet črez tija tesnija puti. – Pop Timotije subotički izgubi svoju malu ćurdiju s konja, koju našal Hristofor (Žefarović) Zugraf i za špas sakril na samaru, taj že aki surov abije načal bezčelovečno jaritisja i nepočtenimi rečmi Zugrafa traktirov, za koje ne mala konfuzija meždu ima stalasja“.

26. VIII. krenuli su se pak oni na neapolitanskoj galiji i Silvester piše: „Korabu velma valjajuščusja ot voli morskih, tu be videla izrjadni i smeha dostojni kuriozitet, kako Greci i Bolgari aki pijani po korabu valjajutsa, tu pop Timotej ostavi žrebca bržet, nego na Vujićeve ergele, izleću masline iz Greka aki taneta u more, a drugi posipajut pirinčem aki sačmom“ (Lj. Stojanovića zapisi: 1753. i 56. g. spominju Vasu Vujića iz N. Sada, priložnika fruškogorskog manastira).

Dalju sudbinu ovoga interesantnoga čoveka kao i Jovana Sremca ne znamo.

Paroh Mihail Stočić, sin subotičkog bivšeg paroha Dimitrija i matere Živane (umrla u 70 g. života VII/25. 1777 g.) Mihajlo je rođen oko 1740 g. Žena mu beše Marta. Parohom je od g. 1784 do VI/16 1799 g., kada je umro. Sahranjen je u porti. Traga mestu, gde je sahranjen, danas nema. Ispovedio ga je sveštenik martonoški Atanasije Popović, a sahranio protonamesnik i saparoh Jovan Petrović. U cirkularnom protokolu J. Petrović javlja njegovu smrt ovako: „Ne neizvestnje Vašeja čestnosti sotvoriti imjeju, jako brat naš i soparoh: g. Mihail Stočić ljeta žizni svojeja 59., parohijalnija že 34., sego tekuščago mesjaca (junija) 16. po poludni v 4 čas dolg svoj jestestveni otdal i vo vječnija krovli vselilsja jest“. G. 1799. aprila 30. sačinio je Stočić testamenat (na latinskom jeziku, nalazi se u gradskoj arhivi). Imao je dve kuće i 19 i 1/2 jutara zemlje. To je ostavio sinovima Filipu, Jovanu i Konstantinu s tim, da izdrže i udadu još dve neudate im sestre Agatu i Mariju. Najstarijeg sina pak Georgija isključuje iz nasledstva!

Žena mu Marta još 1800 i 1801 g. dobija od parohijalnih prihoda bivše parohije jedan deo, što se vidi iz obračuna sa drugim parosima.

Stočićeva kći Teofana venčana je XI/9. g. 1791 sa Mihajlom Tišlerovim. Kći Makre na venč. II/1. 1797. sa Grigorijem Miokovićem iz Jozefova. Kći Agata venč. I/7 g. 1804. sa Simom Peinim iz Mola, a kći Marija X/12. g. 1810. sa Joanom Vujkovićem iz Sombora.

Jerej Vasilije Blagojević spominje se u protokolima od 1777-1780 g. Njegova supruga Ana umrla je VI/13. 1790. g. a kći mu Julijana venčala se 1783. g. II/14. za Andriju Garčevića iz Segedina.

Jerej Kiril Blagojević spominje se od 1779-1791. g. Spomen ploča njegova i njegove porodice očuvana je pri crkvi. Natpis na ploči pozlaćen je od crkv. opštine 1930 g. na naš predlog.

SRPSKA VEROISPOVEDNA ŠKOLA NA KELEBIJI

Kada je g. 1872 obojicu subotičkih paroha čitavu godinu dana zamenjivao, doduše nerado i teško, srbobranski sveštenik Sima Majinski, te kad je te godine vršio vodice jesenje po severnim salašima, on se uverio, da je na tim salašima toliko srpske dece, da bi oni trebali da dobiju svoju zasebnu školu. On je to pismeno saopćio i crkv. općini, koju je tim potakao, da se ona pozabavi sa mišlju, da se tamo otvori škola.

To je i učinjeno i za vreme pretsednika advokata dr. Mile Milosavljevića, koji se za tu stvar veoma angažovao, podignuta je tamo i otvorena jedina, danas mnogo spominjana, kelepska škola sa srpskim nastavnim jezikom i u mađarsko vreme.

Prvim privremenim učiteljem ove škole 1894 g. beše učitelj Radivoj Matić (rođ. 1852 – 6 IX 1901 g.) Matić nije bio od početka spreman za učitelja. Bio je prvo zanatlija. G. 1888 verovatno što je imao naklonosti za učiteljski poziv, a radi oskudice u srp. učiteljima, po ondašnjoj praksi, beše imenovan za učitelja na molskim salašima. Učiteljsku je školu onda počeo privatno učiti. God. 1894 dec. 1 dođe on na Kelebiju u privremenom svojstvu i sa obećanjem da će polagati i učiteljsko osposobljenje. Služio je orno na Kelebiji punih sedam godina, ne položivši ispita a tragično završivši svoj mukotrpni život. Njegovu slučajnu pogibiju u posmrtnom napisu svom u razrednici za 1901/2 g. g. Svirčević ovako opisuje: „R. Matić je 6 IX izgubio život strašnom smrti na očigled svoje ojađene porodice. Naime toga dana opravljajući novoiskopani trap, krov sa navučenom silnom zemljom odroni se od bokova trapa, te Matića u trapu zatrpa tako, dok su ga iz trapa izvukli i onaj silni teret sa njega otklonili, ispustio je svoju dušu. Pokojnik je iza sebe ostavio mnogobrojnu i nezbrinutu porodicu.“

„Subotička srp. prav. crkv. opština dostojno uvažavajući trud pokojnikov oko vaspitanja i nastavljanja naše mladeži primila je na sebe sve ukopne troškove, a porodici pokojnikovoj poklonila polovinu godišnje plate te tako prva pritekla u pomoć bednoj siročadi!“

Od 1901 g. učiteljem kelebske škole beše g. Cvetko Ćićić koji je tamo dočekao i oslobođenje na mrtvoj straži našoj. Od 1921 on je dobio školu u gradu.

Napominjemo još da je naša crkv. opština za učiteljicu ručnog rada u istoj školi uz posebnu nagradu 1907/8 g. imenovala Ćićićevu prvu suprugu osposobljenu inače učiteljicu Vukosavu rođ. Tucaković no ona je na žalost te godine i preminula. U istom svojstvu je crkv. opština te iste god. imenovala i drugu suprugu Ćićićevu gđu Darinku r. Bajić.