Romani u gradovima Dalmacije za vreme srednjega veka

Proteklo je više od dvadeset godina kako prof. K. Jireček neumorno proučava bogatu istorijsku građu u dalmatinskim primorskim gradovima, a osobito u Dubrovniku. Tim radom osvetlio je on u mnogom političke, kulturne i ekonomne prilike Dalmacije tokom srednjega veka, utvrdio i precizirao jasno političke veze dalmatinskog primorja sa unutrašnjosti Balkanskoga Poluostrva, pružio pouzdanu osnovu za istorijsku geografiju balkanskih zemalja i bacio mnogo nove svetlosti na neka zamršena ali zanimljiva pitanja iz srednjevekovne etnografije balkanskih zemalja. Tim radom, koji se osobito odlikuje bogatstvom i krasnim grupisanjem građe, a sem toga i kratkoćom i preciznošću u izlaganju, stekao je on s pravom ime najboljega poznavaoca prošlosti Balkanskoga poluostrva.

U najnovije vreme pustio je akad. Jireček prvi deo svoga voluminoznoga dela Die Romanen in den Städten Dalmatiens während des Mittelalters (Denkschriften der kais. Akad. der Wissenschaften in Wien, Phil.-hist. Classe Bd. XLVIII.) u kome hoće na osnovu izvora da osvetli srednjevekovnu etnografiju dalmatinskih primorskih gradova. Na prvi pogled ne izgleda da je ovo pitanje od Bog zna kolike važnosti, ali kada stvar malo bolje razgledamo, videćemo, da sa ovim pitanjem stoje u vezi kardinalna pitanja iz prošlosti Balk. Poluostrva.

Da nam ova stvar bude što jasnija, potrebno je pre svega biti na čisto sa nekim pitanjima iz prastare istorije Balkana. Takva su pitanja uticaj i ukrštaj grčkog i rimskog sa prastarim tračkim i ilirskim elementom i rezultat toga ukrštanja u Dalmaciji i na donjem Dunavu, a to opet stoji u tako tesnoj vezi sa pitanjem o postanku Rumuna. Predočivši sebi u glavnim crtama pojedine faze u ovome razvoju, moći ćemo lakše pratiti sudbinu rimskih ili romanizovanih provincijala u dalmatinskim gradovima i na ostrvima, kod kojih se tokom vremena iz vulgarnoga latinskog razvio neki osobiti romanski dijalekat, dosta različit napr. od dijalekta u Toskani. Došavši ovo stanovništvo još u ranim vekovima u dodir sa slovenskim elementom, otpočela je između njih lagana ali dugotrajna borba, koja se svršila pobedom slovenskog elementa, što se osobito ogleda u Dubrovniku.

Za osvetljenje ovoga pitanja trebalo je prof. Jirečku savladati neverovatnu silnu istorijsku građu, koja, na žalost, nije jednako podeljena. Za prve vekove srednjevekovne perijode dokumenata je vrlo malo, a njihov broj počinje da rate od XI. veka a osobito od 1200. g. Velika teškoća, tuži se dalje pisac, leži i u tome, što su dosadašnje publikovane zbirke štampane sa silnim pogreškama.

Raspravu svoju podelio je pisac na tri dela. U prvom delu, u uvodu, iznosi Jireček rezultate svoga istraživanja, te ćemo s njime poglavito i upoznati naše čitaoce, u drugom delu biće priopćeni dokumenti, a u trećem spisci ličnih imena.

Pre nego što su Rimljani počeli osvajati Balkansko Poluostrvo behu na severu poluostrva izloženi Iliri i Tračani uticaju grčkog jezika i kulture sa tri strane: od istoka sa obale Crnog Mora, sa juga iz maćedonske kraljevine i sa zapada od grčkih kolonija na istočnoj obali Adrije: Epidamna (Drača), Lisa (Lješa), i grčkih varoši na ostrvima Hvaru, Korčuli i t. d. Posle rimskog osvojenja učvrstio se grčki jezik samo u nekadašnjoj tračkoj kraljevini, a na zapadu u dalmatinskim kolonijama izgubiše se Jelini u mnogo jačem rimskom elementu.

U zemlje između Adrije i Pontusa prodirao je latinski jezik sa obale istočne Adrije, gde je rimska kolonizacija bila starija i intenzivnija. Do obala dunavskih prodro je rimski elemenat preko maćedonske kraljevine, i već pod Avgustom i Tiberijom pomaknute behu rimske legije u krajeve današnje Srbije i zapadne Bugarske. U Dalmaciji je rimsko stanovništvo imalo više građanski karakter, a na donjem Dunavu vojnički. Znanje latinskoga jezika širilo se vrlo brzo, što svedoči Velejus Paterkulus, savremenik Avgusta i Tiberija.

Pošto su Rimljani osvojili Dalmaciju, organizovaše provinciju toga imena, koja se protezala od utoka reke Raše na istočnoj obali Istrije, pa do reke Mata, između Lješa i Drača. Na istoku prostirala se ona do u današnju kraljevinu Srbiju, obuhvatajući krajeve Rudnika i Čačka. Na severu graničila je sa provincijom Panonijom, koja se prostirala i na desnu obalu Save.

Dalmatinska obala, kolevka srednjevekovnog romanskog elementa, posejana je bila mestima sa različitim varoškim pravima i privilegijama. Već u početku carstva javljaju se pet mesta kao kolonije: Colonia Martia Julia Salonae (Solin), Aequum (Čitluk kod Sinja), Jader (Zadar), Narona na ušću Neretve i Epidaurum (Captat). Gustina rimskog naselenja prema istoku prostirala se do Dinare, do u krajeve Livna i Stoca, a na jugu od Skadarskog Blata pa sve do današnje Podgorice, gde se kao znatno mesto spominje Doclea. Pa i kvarnerska ostrva (Cres, Krk i Rab) behu za vreme Avgusta kolonizovana.

Unutrašnjost provincije Dalmacije, već je ređe bila posejana kolonijama. Stanovnici toga kraja, Iliri, bavili se o rudokopu, zemljoradnji, stočarstvu. Mnogi od njih opet služili su u rimskog vojsci i u rimskoj floti, usled čega se znanje latinskoga jezika prostiralo i u najzabitije planinske predele. No natpisi, koji su u tim krajevima nađeni, pokazuju jasno, kako je površno i pogrešno bilo znanje latinskog jezika. U ovim krajevima, u kojima je tokom vremenabroj stanovništva sve većma opadao, govorilo se u kući polulatinskim mešovitim jezikom, kakav danas opažamo u arnautskom govoru.

Drugi pojas, odakle se latinski govor širio u unutrašnjost poluostrva, bio je Dunav, na čijem se donjem toku, od ušća Save pa dalje, govorilo latinski punih šest vekova. Već u I. veku posle Hr. pojačan je bio broj rimskih legija na Dunavu od 2. na 10—12. U ranije vreme rekrutirale se ove legije rimskim građanima iz Italije, no na brzo je ratna služba postala naslednom, te se tako na državnoj granici razvio graničarski sistem. Isluženi veterani dobivali su zemlje i stoku, a njihovi sinovi nasledili bi ih u ratnoj službi. Pored logora legija podigoše se brzo tržišta sa stanovništvom latinskoga jezika, koji beše delimice italskoga porekla, delimice romanizovano u ratnoj službi. Stoga se u ovim krajevima sretamo sa čisto rimskim imenima kao Sulla i sa latinizovanim tračkim i ilirskim imenima (Aurelius, Seutes, Mucianus Mucapori, M. Aurelius Dasius).

Granica između latinskoga govora na Dunavu i Adriji i grčkoga u Maćedoniji i Trakiji išla je od prilike ovako: Pošavši od Lješa na Adriji, išla je granicom između Dalmacije (docnije Praevalis) na severu i Maćedonije (docnije Epirus Nova) na jugu, a dalje se kretala granicom između gornje Mizije (docnije Dardanija) i Maćedonije. Za ovo govore nađeni latinski natpisi u gradovima Dardanije: Lipljanu (Ulpiana) i Skoplju (Scupi). Jezična ova međa polazila je dalje starom granicom između gornje Mizije i Trakije i to tako, da su Niš (Naissus) i Bela Palanka između Niša i Pirota (Remesiana) spadali u latinsku zonu, a Đustendil (Pautalia) i Sofija (Serdica) u grčku. Odatle se vidi da je docnija provincija Dacia mediteranea (od IV.—VII. veka) sa varošima Serdica, Pautalia, Naissus i Serdica, sastavljena iz delova gornje Mizije i Trakije, prestavljala teritoriju sa dva govora. Između Bele Palanke i Pirota polazila je ova jezična granica prema istoku severnim obronkom Balkana duž granice između donje Mizije i Trakije i to tako, da su natpisi blizu Trnova (kod staroga Nikopolja) većinom grčki, a na obali dunavskoj sve do ušća isključivo latinski. Najšira dakle latinska govorna zona jeste na liniji od severne granice Panonije pa do granica između Dardanije i Maćedonije, a najuža na donjem Dunavu, od Arčera (Ratiaria) pa dalje prema ušću. Bilo je do duše latinskih kolonija i u grčkim provincijama, ali se one nisu mogle dugo održati, izuzevši Drač, u kome latinski natpisi dopiru ća u VI. vek.

Topografska nomenklatura krajeva sa latinskim govorom ima jasno romansko ili romanizovano obeležje, pa i imena episkopa koji se spominju u savremenim izvorima, jesu rimska.

Ovi romanizovani krajevi između Adrije i Pontusa izbacili su na površinu i nekoliko pisaca, između kojih da spomenemo pisce VI. veka Komesa Marcelina i Jordana, koji se osobito odlikuje varvarskim latinskim jezikom.

Deobom zapadnog i istočnog rimskog carstva (395) podeljeni behu Rimljani između Pontusa i Adrije. Panonija i Dalmacija potpadoše pod zapadno a Prevalis, Dardanija i gornja mizija pod istočno rimsko carstvo. No u istočnom carstvu, u kome je pretezao elemenat grčki, održao je latinski jezik prevagu u pravnom poslovanju i vojsci. Otuda je i razumljivo da vojskovođe Vizanta u V. i VI. veku imaju latinska imena. No već u prvoj polovini VII. veka prevlađuju kod vizantijskih vojskovođa grčko-hrišćanska imena (Georgije, Ilija, Teodor, Sergije, Jovan etc.)

Iz ove perijode očuvali nam se i neki tragovi vulgarnog latinskog jezika koji se govorio u severnim balkanskim zemljama. Jedna od govornih osobina toga jezika jeste upotreba u umesto o. Tako napr. muntes m. montes, Bunos m. Bonos. Jordan piše custus m. custos i brka ubrs i orbis. Kod Prokopija javlja se c i kao gutural i palatal: πύργος λουκερναριαβούργου, Κελλιριανά (Celeriana), Μαρκελλινά (Marcellina), a naprotiv Μουτζιάνι κάστελλον (Muciani castellum). Za izgovor ti karakteristično je Ραζαρία m. Ratiaria, Δομεντζίιολος m. Domentiolus.

U poznijoj perijodi srednjega veka govorilo se u zemljama između Pontusa i Adrije dvojakim dijalektom: starodalmatinskim i rumunskim. No počeci ovih dijalekata padaju u doba pre VII. veka. Razlike između ta dva dijalekta govore nam ujedno da se oni na razan način i obrazovali. U Dalmaciji, gde je rimska kolonizacija bila starija i gde je stanovništvo kroz sva vremena održavalo čvrste veze sa Italijom, očuvao je starodalmatinski dijalekat više arhaizama, a poglavito guturalno c i g u izvesnim slučajevima. U krajevima donjeg Dunava pak, gde je rimska kolonizacija bila mlađa i gde se zbog daljine nisu mogle održavati žive veze sa Italijom i ostalim romanskim pokrajinama, razvio se jezik, koji se od dijalekata Italije sve više udaljavao. Centrum prarumunskoga beše onde, gde je bila u južnopodunavskim krajevima najšira zona latinskoga govora, dakle u Sremu, Kraljevini Srbiji, zapadnoj podunavskoj Bugarskoj i na Kosovu. Podunavske Romane delilo je bregovito zemljište od Romana dalmatinske obale. U ovim krajevima (Bosna, zapadna Srbija, Crna Gora i severna Albanija) beše vrlo malo većih varoši a malo beše i čisto rimskih kolonija. Naseljeno beše ono nepotpuno romanizovanim Ilirima. Potomci ovih Ilira jesu današnji Arnauti. Jezik njihov radi svoga posrednoga položaja, ima mnogo sličnosti sa rumunskim u pogledu glasova, obrazovanja reči i leksikona, no s druge strane opet mnogi latinski elementi u arnautskom pokazuju često mnogo starije osobine nego oblici u rumunskom, što svedoči o njihovom dodiru sa starinskim dijalektom dalmatinskim u srednjem veku.

Jedan vek ranije pre slovenskog upadaja u Dalmaciju, imala je istočno rimska carevina da izdrži borbu sa Gotima radi poseda ove provincije.

Istorijski podaci za ovo doba veoma su oskudni i mršavi. Toliko znamo da su dalmatinski Romani u borbi carevine sa Gotima 535—537. prianjali uz nju. No malo kašnje pokazaše se oni u religijoznom sporu oko tri glave kao odlučni protivnpci carske crkvene politike. O Dalmaciji i tamošnjim prilikama pre velikoga upadaja slovenskog nalazimo neke vesti u pismima pape Grgura I. (590—604). U njima se poslednji put spominju gradovi Doclea, Epidaurum i Salonae, kao što se poslednji trag nalazi gradovima Singidunumu, Viminaciumu i dr. u istoriji cara Mavrićija (582—602). No kako se dalmatinska lična imena iz god. 500—700. ponavljaju i u g. 900—1300., možemo s pravom zaključiti da se kontinuitet velikog dela stanovništva u Primorju od docnijeg rimskog vremena održao sve do u pozni srednji vek.

Duže vremena beše dalmatinsko primorje pošteđeno od invazije varvara, koji u VI. veku preko Save i Dunava počeše upadati u severne provincije vizantijske imperije. No za to su istočni krajevi Dalmacije stradali od germanskih Gepida, koji stanovahu u blizini Sirmiuma i Singidunuma. Za Gepidima pojuriše i Langobardi, naseljeni u Norikumu i Panoniji, te prodreše u Dalmaciju i Ilirik do krajeva Drača.

Istočno od Gepida, u današnjoj Vlaškoj i Moldavskoj, javljaju se u početku vlade cara Justinijana (525—565) Sloveni. Njihove pešačke čete, naoružane kopljima i strelama, a vične ratovanju u bregovitim krajevima, šumama i baruštinama, prodreše 548. sve do Drača. Malo kašnje 550. spusti se jedna velika četa Slovena u okolinu Niša sa namerom da opsedne Solun, no povuče se ispred Justinijanova nećaka, Germana. No kada se istočnorimska vojska sklonila u Salonu da onde prezimi, provedoše Sloveni zimu 550/551. na rimskom zemljištu i vizantijske trupe kod Adrianopolja.

Pored Slovena pojaviše se kao opasni protivnici carevine Avari, tursko nomadsko pleme, te osvojiše 582. Sirmijum, što beše težak udar za Dalmaciju. Kako je carevina svakim danom sve nesposobnija bivala da stane na suprot varvarskoj invaziji, počeše se Sloveni stalno nastanjivati u istočnorimskim provincijama. Prve slovenske koloniste behu najamnici u vizantijskoj vojsci, a njima se na brzo u osamdesetim godinama VI. veka pridružiše i drugi. No ove pojedine slovenske grupe ne smatraše car Mavrićije kao opasne po vizantijsku carevinu, jer svu snagu koncentriše oko toga kako bi načinio Dunav pouzdanom severnom granicom, preduzimajući radi toga ofanzivu protiv Slovena na levoj obali Dunava. No pokušaja njegovi ostaše bez uspeha. Nedisciplinovana vizantijski vojska ne htede zimovati 602 i 603 s one strane Dunava u slovenskoj zemlji, nego se pobuni, te izvikavši za cara centuriona Foku, pođe ka Carigradu i zbaci Mavrićija sa prestola.

U isto vreme od prilike, našla se i primorska Dalmacija oči u oči sa varvarima. Istrija je imala prva da izdrži napadaj od strane Slovena a naskoro (600. g.) našlo se i stanovništvo glavnoga grada Dalmacije, Salone u velikoj nesigurnosti od Slovena. Tužno zvuči uteha pape Grgura Salonitancima iz 600. g.: „Sed nolite de talibus omnino contristari, quia qui post nos vixerint, deteriora tempora videbunt“.

Uzurpator Foka otpravi vojsku protiv Perzijanaca, a Slovenima i Avarima behu svi putevi otvoreni prema Iliriku i Trakiji. I zbilja i Sloveni i Avari krajem Fokine (oko 609) napadaju na jedan od najglavnijih gradova imperije, Solun, ali čvrsti bedemi solunski odoleše njihovim udarima, no za to grdno stradahu vizantijske provincije. U to isto vreme opustošiše Avari i Sloveni Dalmaciju i razoriše Salonu i ostale gradove. I ako su bedemi Salone za vlade Justinijanove bili popravljani, ipak ne behu kadri dati otpora varvarskoj navali. Neprijatelji prodreše, pljačkajući i pustošeći, a stanovnici se skloniše na susedna ostrva Soltu, Brač i Hvar. Došavši malo sebi, počeše na ratnim barkama smetati neprijateljima na obali, tako da se ovi ne smedoše više onde pojavljivati. Bilo je pokušaja da se Salona obnovi, ali je ovo bilo nemoguće, jer je ležala u ruševinama. Begunci se tada skloniše u primorsku grdnu palatu cara Dioceklijana i tako udariše osnov današnjem gradu Spljetu. Tom prilikom porušeni behu Doclea, Risinium, Narona, Scardona, Aenona, a održaše se samo Jader i Tragurium (Trogir) kao i varoši na kvarnerskim ostrvima.

Za prvih godina vlade cara Iraklija (610—641.) opustošiše Avari vizantijske evropske provincije a 611. potukoše Sloveni rimske trupe u Istriji. U ono vreme od prilike kada Perzijanci oteše Vizantincima Damask (613.), Jerusalim (614.) i Aleksandriju (619.) posedoše Sloveni i Grčku, a malo kašnje 623. pljačkaju oni Krit i ostala ostrva, no vrhunac opasnosti ukaza se od strane Slovena i Avara kada 626. napadoše na Carigrad. Posle toga napdaja koji beše s uspehom odbijen, malo se šta čuje o Avarima, no Sloveni stalno ostadoše u zemljama Balkanskoga Poluostrva.

Posle smrti cara Iraklija oko 642. iskrcaše se Sloveni iz južne Dalmacije kod Siponta u Apuliji, te se sukobiše sa Longobardima. U toj bici pogibe longobardski herceg Aio od Beneventa, i tek sinovima Friaulskog hercega Gizulfa: Radoaldu i Grimoaldu pođe za rukom da preteraju Slovene na istočnu obalu Adrije,

No već u to vreme počeše miroljubiviji odnošaji između romanskog primorskog stanovništva i novih slovenskih došljaka, što se vidi iz vesti o papi Jovanu IV. (640—642.) rođenom Dalmatincu, koji posla opata Martina u Istriju i Dalmaciju da od poganika (Slovena) otkupi hrišćansko roblje.

Što se tiče poseda carigradske imperije u ovim krajevima, on još beše dosta znatan i posle ovih velikih promena. Carevina imađaše i u samoj unutrašnjosti još dosta varoši i kastela, te se tek tokom vremena ovaj posed sve više smanjivao. Skitija i Mizija behu u vizantijskim rukama sve do dolaska Bugara između Dunava i Balkana (679.), a Serdiku (Sofiju) osvoji od Vizantije bugarski poglavar Krum tek 809. Iz Istrije behu Vizantinci istisnuti tek Karlom Velikim (788), a ostrva u srednjoj Dalmaciji izvinuše se ispod vizantijskog gospodstva akcijom Arapa u IX. veku i gusarenjem poganičkih Neretljana.

Slovenska kolonizacija dopirala je do samog primorja, do zidina primorskih gradova. Pošto se ovo komešanje malo stišalo, dovoljna je bila za zaštitu vizantijskog poseda u tim krajevima državna flota, koja se osobito pokazala u ratovima protiv arapskog kalifata. No sem toga zauzdavao je Slovene i politički sistem Vizantije, koja se trudila da poklonima, plaćanjem i titulama održi dobre veze sa slovenskim poglavicama, osiguravši uz to sebi još i njihovu pomoć u vojsci. Tim načinom zadobiše Vizantinci nabrzo neko izvesno gospostvo nad izgubljenim krajevima. Uspomena na ovakve političke odnošaje i učinila je, da je 300 godina kašnje postala vizantijska tradicija, po kojoj su sva slovenska plemena na zemljištu Dalmacije i Prevalitane kolonizovana carem Iraklijem, koji im je kao podanicima poklonio ove zemlje za stanovanje. No ova politička teorija koju iznosi car Konstantin Porfirogenit ne slaže se baš sa njegovim pričanjem o razorenju Salone, Epidavra i ostalih κάστρα, a potpuno se kosi sa izvorima VII. veka. Razume se da se uz tvrdnju cara Konstantina o mirnoj kolonizaciji Srba i Hrvata može pristati samo onda, ako se vesti Prokopija, Menandra, Jovana Biklarskog, Teofilakta Simokate, Grgura I, Jovana od Nikiju, Isidora Seviljskog i ostalih pretpostavljaju vestima Konstantina, koje su za tri stotina godina poznije.

Kao što je rečeno mirni odnošaji između novih došljaka i staroga stanovništva na jadranskoj obali otpočinju vrlo rano, a naj jači je dokaz za ovo, što su Sloveni od staroga stanovništva usvojili mnogobrojne nazive ostrva i varoši, a poglavito nazive, izvedene iz svetačkih imena. No dolaskom novih došljaka između 602—626 nastale su velike promene i pomeranje u grupisanju narodâ na Balkanskom poluostrvu. Etnografska karta podunavskih i balkanskih zemalja bila je još za dugo vremena veoma šarena. Između Slovena sedeli su ostaci romanskog, grčkog, ilirskog pa možda i traačkog stanovništva. Slaviziranje čitave unutrašnjosti Balkana i postanak sadašnje jedinstvene srpsko-hrvatske i bugarske jezične oblasti ne pada u VII. vek, nego je to rezultat dugotrajnoga procesa, koji se vekovima razvijao. Mnogobrojniji ili slabiji ostaci antičke nomenklature pokazuju ujedno gde je promena od početka slabija ili jača bila. Ostaci antičkih naziva reka u Posavlju i Podunavlju (Colapis-Kulpa, Oeneus-Una, Asemus-Osъm) pokazuju, da su Sloveni dugo bili u saobraćaju sa rimskim provincijalima. Naj jače promene pak izvršile se u gornjoj Miziji, unutrašnjosti Maćedonije i unutrašnjosti Dalmacije (u današnjoj Bosni). U gornjoj Miziji gube se stari nazivi gradova: Singidunum (Beograd), Tricornium (kod Grocke), Aureus mons (kod Smedereva), Margus (na ušću Morave), Viminacium (Braničevo), Horreum Margi (kod Ćuprije). Ovo pada tim jače u oči, što se na jugu u susednoj Dardaniji i Dakiji Mediterani održala dobro antička imena: Ulpiana (Lipljan), Scupi (Skoplje), Naissus (Niš), Serdica (starobug. Srjadec). U unutrašnjosti Maćedonije ne samo da se pogubila stara imena gradova nego i nazivi reka, kao Axios, Erigon etc.

Kada Sloveni upadoše preko Dunava, neki od provincijala skloniše se na morsku obalu, neki opet behu zarobljeni, a siromašna klasa, ponajviše pastiri u planinama, ostaše na ognjištu, izmirivši se sa novim poretkom stvari. Legenda o sv. Dimitriju spominje u Solunu u VII. veku begunce iz podunavskih gradova, iz obe Dakije, osobito iz Srjatca i Niša, iz Dardanije i ostalih zemalja. Ovim pomeranjem ujedno tumači se postanak sporadičnog romanskog naselenja južno od nekadašnje granice latinskog i grčkog govora, tumači se dakle poreklo Maćedorumuna ili Aromuna, koji se od X—XI. veka spominju u Maćedoniji, Arbaniji i Tesaliji. Po svoj prilici da su u tim burnim vremenima potisnuti bili prema jugu u Praevalis i Epirus nova i poluromanizovani Iliri iz Dalmacije i Dardanije. Isto tako krenuli se ostali potomci podunavskih Rimljana iz gornje Mizije i Dardanije prema zapadu, spustivši se u zemlje nekadašnje provincije Dalmacije, pošto u srednjem veku u blizini primorskih gradova nailazimo na neko pastirsko naselenje, čiji se govor mnogo razlikovao od jezika starih Dalmatinaca. I Romane podunavskih zemalja kao i Romane dalmatinskih primorskih primorskih gradova nazivahu Sloveni općim imenom Vlah množ. Vlasi. U ranom srednjem veku nazivahu se rumunski pastiri u planinama Moravlasima (Crni Vlasi) za razliku od stanovništva primorskih gradova.

Hrišćanstvo se kod ovih potomaka rimskih provincijala dobro držalo posred poganičkih Slovena, Avara i Bugara, i ako ne imađahu uređene jerarhije. Starohrišćanska terminologija kod Rumuna kako u Dakiji tako i Maćedoniji govori za ovo. Tim faktom tumači se ujedno zbog čega je Hrišćanstvo kod Hrvata, Srba i Bugara primano bilo bez ikakva jačega stpora.

Interesno je pitanje s kime su Sloveni, došavši u zemlje južno od Dunava, dolazili više u dodir, da li sa Grcima ili sa Romanima. Mnogobrojni romanski termini u crkvenoslovenskom, bugarskom i srpskom svedoče da su više održavali veze sa Romanima. Naziv Grk (crkv. slov. Гръкъ) uzeli su Sloveni iz lat. Graecus, jer su vizantijski Grci sebe nazivali Ρομαῖοι, a Perzijanci, Arapi i Turci nazivaju ih Rûm, Urum, imenom izvedenim iz ovog poslednjeg. Vizantijski βασιλεύς naziva se car, po poznolatinskom caesar (cêsarь, cьsarь, carь). Romanskoga je porekla crkv. sl. оцьтъ od acetum, олътаръ od altare, roda od ardea. furuna od furnus i t. d.

Vlasi ili Morovlasi stanovali su u bregovima kod Kotora, Dubrovnika, u krajevima Neretve, kod Spljeta, Klisa i Sinja, kod Nina i Obrovca i na Velebitu od Zrmanje pa do Senja. Vlaška imena sretamo u darovnim poveljama srpskih vladalaca. Ona su ili čisto rumunska, kao: Barbat, Bukor, Bun, Fečor, Surdul, Šerban, Ursul ili slovenska sa rumunskim artiklom, kao: Gradul, Hranul, Radul, Vladul. St. Novaković misli da su ovi Vlasi u prvoj polovini XIV. veka već govorili srpskim jezikom. No za Vlahe u hrvatskom primorju znamo da su još u XVI. veku delimice govorili romanski. Po svoj prilici dakle da je veliki deo Vlaha ili Morovlaha u Dalmaciji u poslednjim vekovima srednjega veka govorio i srpski i romanski. Docnije pak, kada su planinski pastiri prestali govoriti rumunski, izgubilo je ime Vlah u Hrvatskoj, Bosni i Dalmaciji potpuno svoj etnografski značaj, te se danas tim imenom nazivaju pastiri, seljaci iz unutrašnjosti ili pravoslavni.

U pogledu Arnauta napomenućemo, da su oni u srednjem veku u pojedinim grupama mnogo dalje dopirali na sever nego danas. Tako npr. opažamo ih u župi Grbaljskoj i severno od Skadra, u današnjoj čisto srpskoj Crmnici. U tim krajevima održali se još i danas neki mesni nazivi arnautskog porekla. Tako npr. Šingjon na Crnojevića Rijeci, sela Progonovići u Lješanskoj nahiji, Malenca, južno od Danilovgrada i pleme Malonšići. Pleme Kuči nalazi se još i danas u prelaznom stadijumu iz arnautskog u srpsko. Pogrešno je dalje mišljenje da se arnautski elemenat prema istoku, otprilike u krajeve Prizrena, počeo širiti u tursko doba, jer ga onde opažamo već za vreme cara Stefana Dušana.

Potomci starih Ilira spominju se tek od XI. veka kao Άλβανοί, Άρβανοί, Άλβανῖται, Άρβανῖται, Albanenses, Arbanenses, slov. Arbanasi. Mlađi naziv je Škipetar. Na osnovu ličnih arnautskih imena u srednjem veku može se zaključiti, da je to starohrišćansko naselenje više varoške kulture, koje je dalmatinskim Romanima bliže bilo nego Slovenima.

Stanovništvo u dalmatinskim primorskim gradovima nazivalo se u ranom srednjem veku Romanima. Već u IX. veku dele se Dalmatinci u dve grupe: u Romane i Slovene, a i car Konstantin Porfirogenit naziva Dalmatince Ῥωμᾶνοι, koji se imaju razlikovati od Ῥωμαῖοι, vizantijskih Grka. Docnije pak nazivali se građani primorskih gradova Latinima, što se vidi i u dalmatinskim listinama, koje jasno razlikuju Latine od susednih Slovena.

Kao i u gradovima vizantijskih pokrajina južne Italije tako i u primorskim dalm. gradovima tokom vremena obrazuje se radi njihova eksponirana položaja osobito velika lokalna avtonomija. Ova gradska individualnost ogleda se u pisanim gradskim statutima, koje nalazimo u svakoj od ovih općina. Na čelu općina stajale su ugledne familije, čiji članovi imađahu i svetski i crkveni avtoritet u svojim rukama. Stoga nam je u vremenu 900—1250. između društvenih klasa jedino poznato sveštenstvo i gradski nobilitet.

Što se tiče crkve, ona je u tim gradovima sa ostacima rimskog stanovništva svagda bila latinska. Duhovni starešina beše arhiepiskom spljetski. Istina, da je vizantijski car Lav Isavrijski (717—741) otrgao ispod papske jurisdikcije neke teritorije na zapadu, ali se, koliko je poznato, ta promena nije dotakla Istrije i Dalmacije, nego samo neko vreme Prevalitane. U XI. veku pak obrazuje se u staroj Prevalitani nova arhiepiskopija sa sedištem u Baru, kojoj behu potčinjene episkopije u Ucinju, Svaču, Skadru, Drivastu, Pilotu i dr. Stvaranjem arhiepiskopije u Baru otpočinje rivalitet između Bara i Dubrovnika. I Dubrovnik je naime hteo da ima arhiepiskopiju, i zbilja krajem XI. veka opažamo arhiepiskopa i u Dubrovniku. No time nije legla raspra između ove dve arhiepiskopije, nego se ona proteže ća i u XIII. vek. Polovinom XII. veka bi kreirana i četvrta arhiepiskopija sa sedištem u Zadru, a njoj behu potčinjeni episkopi ostrva Raba, Cresa i Krka. Pokušaj viz. cara Vasilija I., koji restaurisa vizantijsku vlast u Dalmaciji i donjoj Italiji (871), da spljetsku arhiepiskopiju potčini carigradskoj patrijaršiji, bio je prolazne prirode.

Rad slovenskih apostola Ćirila i Metodija u Moravskoj i Panoniji dotakao se brzo i balkanskih zemalja. Slovenski prevodi crkvenih knjiga dospeše još za života Metodijeva Hrvatima, Neretljanima, Zahumcima i Dukljanima. Uzmemo li na um, da je u primorskim gradovima bilo romansko stanovništvo, onda potpuno razumemo onaj energični spljetske arhiepiskopije, koji pokaza u stvari oko uvođenja nove slovenske liturgije.

Uvođenje slovenske liturgije išlo je u prilog vizantijskoj politici, koja se nadaše da će tim putem pridobiti za kulturu Vizanta sve Slovene između Pontusa i Adrije. S tim političkim planovima stoji u vezi putovanje Metodija iz Moravske u Carigrad (od prilike 882—884). S druge strane opet slovenska liturgija pokazala se kao zgodno sredstvo za obraćanje Slovena u zabitim brdovitim krajevima, jer oni nikako ne razumevahu latinskog jezika. Pred kapijama primorskih gradova ukrstile se dve liturgijske struje. Istočna crkva beše od vajkada tolerantna u pitanju upotrebe nacionalnih jezika u bogosluženju, te imađaše crkvene knjige na grčkom, koptskom, sirskom, jermenskom i t. d. Na zapadu pak dominirao je u crkvi jedino latinski jezik. Izuzetak behu u ranom srednjem veku Goti, ali oni behu Arijanci. Iako oni behu davno iščeznuli sa lica zemlje, ipak se u živoj uspomeni održala njihova uloga u crkvi. S toga i razumemo da je dva veka kašnje, pošto behu načinjena slovenska pismena, mogao Toma, arhiđakon spljetski, reći za ta pismena, gothicae litterae, a quodam Methodio haeretico repertae, U docnijim vekovima, kada beše utrnulo istorijsko znanje, ponikla je nova teorija, po kojoj je glagoljicu izmislio sv. Jeronim. Na taj način i moglo je doći do kompromisa, kojim je dopuštena bila upotreba glagolskoga pisma. U novije doba pak opaža se otpor katoličke crkve protiv upotrebe glagoljice u severnoj Dalmaciji, Kvarnerskim ostrvima i Istriji. No ta borba između latinske i slovensko-katoličke liturgije (glagoljicom) ima etnografsku osnovu: to je stara borba između romanizma i slavizma, dva moćna elementa, koji na toj obali dolaze u dodir već od trinaest vekova.

Glagolsko pismo upotrebljavalo se ne samo u Hrvatskoj, Maćedoniji i zapadnoj Bugarskoj, nego i u Srbiji i Bosni, odakle je brzo bilo istisnuto mnogo prostijom i udobnijom ćirilicom. Ne zna se da li je slovenska služba bila gonjena u arhiepiskopiji Barskoj i Dubrovačkoj. No obe ove arhiepiskopije izgubiše svoj uticaj na Slovene zasnivanjem avtokefalne srpske crkve 1220. U tim krajevima behu dve pravoslavne episkopije: jedna u Stonu, za humsku pokrajinu, a druga u manastiru sv. Mihaila na Prevlaci kod Kotora, za Zetu. U Bosni pak prevlađivaše sve više bogomilska sekta, koju jednako mrsko gledaše i rimokatolička i pravoslavna crkva.

Da su tradicije starohrišćanskog vremena, pomešane uticajem srednjevekovnog istoka, bile jake u gradovima dalmatinskim, svedoče najbolje imena crkvi i lična imena. Crkve a i lična imena nazivali se u Dalmaciji imenima iz Novog Zaveta, a osobito imenima apostola. Tako napr. crkve nazvane po sv. Petru nalazimo na čitavom prostoru između Skadra i Istrije. U Dalmaciji behu dalje u poštovanju svetitelji iz Akvileje, Ravene i Afrike, a tim imenima nazivahu se obično i Dalmatinci. Behu dalje u poštovanju i neki sveci, poreklom sa istoka. Kao takav da spomenemo kult sv. Stefana, koji beše patron vizantijske carevine radi sličnosti sa rečju στέφανος = kruna. Centrum kulta beše u carskoj palati u Carigradu, a odatle se on brzo raširio po svemu poluostrvu. Sv. Stefanu beše posvećena crkva u skadarskom gradu, a 1382. podiže bosanski kralj Stefan Tvrtko I. grad sv. Stefana u župi Dračevici, današnji Novi. Ime Stefan omiljeno beše kod Nemanjića i bosanskih kraljeva. U osobitom poštovanju behu dalje Arhangeli, osobito Mihail, dalje vojnički svetitelji vizantijski: Dimitrije (sa osobitim kultom u Solunu), Teodor Stratilat i Teodor Tiron. Vizantijskog porekla beše i kult Kuzme i Damjana, koje nazvaše u Stonu i Skadru u XV. veku Svetim Vračima. Poštovanje nekih svetitelja širilo se po Dalmaciji prenašanjem njihovih moći. Tako napr. poštovanje sv. Nikole, episkopa u Miri, u Likiji, čije moći prenesene behu u Bari (u južnoj Italiji) 1087., pošto propade vizantijsko gospodstvo u Italiji. Između crkvi posvećenih njegovu imenu da spomenemo crkve u Lješu, Skadru, Baru, Kotoru, Dubrovniku, Spljetu, Zadru i t. d. Zaštitnik grada Kotora beše sv. Trifun, mučenik iz Nikeje za vreme cara Decija (slavljen 1. februara) a dubrovački sv. Blaž, episkop Sebaste na Crnom Moru (slaven 3. februara). Pada dalje u oči upotreba imena iz Staroga Zaveta, što opažamo i u ostaloj istočnoj Evropi između g. 800—1200. Tako napr. u severnoj Albaniji kod Šikja beše neka crkva posvećena sv. Solomonu, a blizu ruševina Salone bio je manastir sv. Mojsija.

Interesan je dalje pojav da se još u pozno rimsko vreme počela u ovim krajevima da obrazuje neka hrišćanska topografija, a naime da gradovi i sela dobivaju imena njihovih crkvi, koje behu posvećene pojedinim svetiteljima. Na ovakve nazive nailazimo u izobilju u primorju dalmatinskom i arnautskom, a u unutrašnjosti su oni mnogo ređi, osobito u Bosni. Znak da stanovništvo ovih zemalja ne datira iz istih vremena. Nazivi ovi mogli se obrazovati sve dotle, dokle god Sloveni smatrahu onaj nerazumljivi pridev (Sant, San, odatle slovenski Sut, Su, Sto) za nerazdvojni deo imena. Takvi su nazivi Sućidar od Sanctus Isidorus, Sukoišan od S. Cassianus, Sušćepan od S. Stephan, Sutvara od S. Barbara, Stomorija od S. Maria i t. d.

Na prostoru između Lješa pa do Istrije sačuvali se u nazivima mesta mnogobrojni tragovi predslovenske nomenklature: ilirske, rimske i romanske. Osobito se u tome pogledu odlikuje nekadašnja provincija Prevalitana. Današnji naziv reke Drima je prastaroga porekla, pošto se spominje kod Ptolemeja (Drilon) i Plinija (Drino). Pa i naziv reke Bojane izveden je od staroga naziva Barbana. Stari su dalje nazivi Skadra (Scodra), Lješa (Lissus), Ucinja (Olcinium) i Duke (Doclea). Nekadašnji stari ilirski i rimski grad Rhizon ili Risinium sačuvao je svoje ime u današnjem Risnu, u Boci Kotorskoj. Pa i okolina Dubrovnika očuvala je čitav niz antičkih naziva. Da spomenemo pristanište Molunat u staro vreme Malontum, Maluntum. Naziv Brgat više Župe izveden je od lat. virgetum. Ostrvo Lokrum vodi poreklo od staroga Lacromona i t. d. Dalje nailazimo na ostatke antičke nomenklature u okolini Spljeta, Trogira, Zadra, na kvarnerskim ostrvima Rabu, Pagu, Krku. Pa i u severnome primorju vodi napr. Senj svoj naziv od staroga Senia.

I u pogledu ličnih imena opažamo istu konzervativnu crtu kao i u mesnim nazivima. Nema jasna traga da se kod primorskih gradskih stanovnika sačuvali ostaci ličnih imena starih Ilira, koja sretamo na natpisima iz rimskoga doba. U srednjem veku iščeznula behu imena kao: Dassius, Plassarus, Andes, Plares, Beusas, Bato, Tato, Messor i druga. No za to se u srednjem veku u gradovima sretamo sa imenima rimskim, koja opažamo i na natpisima iz rimskoga doba. Taj pojav pak najbolje svedoči u kakvoj čvrstoj vezi stoje građani rimskih gradova iz doba carstva sa građanima romanskih općina u srednjem veku. Takva imena su: Agape, Albinus, Augustus, Barbius, Candidus, Clemens, Donatus, Firminus, Fortunatus, Lampridius, Licinius, Marcus. No osobito održaše se poznorimska lična imena hrišćanskoga tipa iz V.—VIII. veka (Bonus, Praestantius, Palma, Sabinus, Ursacius), a osobito su dalje zastupljena imena hrišćanskoga porekla i to poglavito apostolska imena. Sem toga nalazi se među ličnim imenima i takvih, koja su vizantijskog, germanskog i mletačkog porekla (Alexius, Artemius, Basilius, Alterius, Aldefreda, Albertus, Anselmus, Rainerius). Slovenska imena osobito su zastupljena u gradovima, no dok se u kontinentu javljaju u složenoj formi (Slavomir, Slavogost, Desislav, Radidrug), opažamo ih u gradovima sasma jednostavne. Krajem srednjeg veka prevođena behu osobito u Dubrovniku imena iz jednoga jezika u drugi. Tako napr. imena Dobra, Dobrača, Dobrica prevođena behu kao Bona, Bjelava kao Blanca, Cvjetko kao Florius, Radoslav, Radivoj kao Alegrettus. Mnoga opet imena prenesena su bila u život čitanjem srednjevekovnih romana i pesama. Takva su Priamus, Ascanius, Tristanus i dr. Sa obnovom klasičnih studija u XV. veku ušla su u modu imena kao: Korijolan, Scipijon, Valerije, Pompej.

Od osobitog interesa su skraćena imena i imena od mila. Prilikom obrazovanja novih formi bilo je nešto sasma obično, da zbog mešavine naroda latinska imena dobiju slovenske nastavke a slovenska opet latinske. Imena se skraćivala na više načina. Ispustio bi se ili na početku nenaglašeni slog (Dominicus, Minicus, Menego, Mencho; Gapa (Agapia). Lena (Helena), ili na svršetku (Cando, Cande iz Candidus; Fortus, Forto iz Fortunatus); Zura, Zurre iz Georgius). U drugom slučaju glasilo bi lat. us kao o ili u dijalektu kao u (Toduru. Todero iz Theodorus).

Najobičniji nastavci u romanskom za deminutiva jesu — ulus, olus (Andriulus, Fusculus, Marculus, Pasculus) a ove nastavke dobivaju i slovenska imena, pa ih je kao takve vrlo teško razlikovati od rumunskih sa postponiranim artiklom. Takva slovenska imena jesu: Bratizolo (Bratьe). Cernolus (Crьne), Dobrulus i t. d.

U primorju, protivno unutrašnjosti, ima vrlo malo ličnih imena koja bi svršavala suglasnikom (Vlad, Rad, Obrad), nego obično samoglosnikom. Tako mnoga imena po uzoru slovenskih imena na o (Drago, Grubo), svršavaju tim vokalom: Antho (Antonius), Vlacho (Blasius). Mnoga opet Masc. svršavaju na e. Takva su slovenska Bogde, Bore, Dobre, Draže ili imena romanskoga ili starohrišćanskoga porekla: Bare (Bartholomeus), Base (Basilius), Dime (Dimitrius), Zore (Georgius). Više puta opet dobivala bi imena neslovenskog porekla slovenske nastavke -en, -in, -onja sa romanskim vokalizovanjem — agna; aza Jurenus (od Jura Georgius), Andrenuns (od Andreas) Michascin od Mihail; Domagna, Petrogna, Petragna, Petraza (Petrus), Michazza (Michael). Mešavina ova doterala je koji put dotle, da se romanskim ili starohrišćanskim imenima pridavala cela slovenska nomina. Takva su: Marislava, od Marija i slava po uzoru slov. Dragoslava, Jirislav od Jira (iz Georgije) i slava.

Familijarna imena su poznija porekla. Uvođenje stalnih prezimena po ocu i materi, po mestu ili zanimanju pada od prilike u ono vreme, kada se u gradovima starosedeoci potpuno odelili od pridošlica. Tim separisanjem razvilo se gradsko plemstvo, koje je kao nasledno moralo dobro paziti da se imena ne pobrkaju. Još u X. veku javljaju se gradske starešine sa jednim imenom, no već u XI. su prezimena sve češća i češća. Od 1250. javaju se trostruka imena. Ime, dalje očevo ime i familija pred kojom je rečica de. Tako napr. Laurentius Elie de Romano. Od XIV. veka pak dobivaju plemići titulu Ser. U doba preporođaja imena mnogih porodica dobiše klasičnu formu: Ranjine se nazvaše Aranei, Poce (Pucići) Putei, Cerve (Crevići) Cervini.

Što se tiče značenja ovih familijarnih imena, mnoga od njih označavaju imena otaca ili dedova. Neke opet porodice nazvaše se po građevinama, kapijama, ulicama, a neke opet po telesnim osobinama, kao Calbi. Calvo (ćelav), Gambigrosse, Gambafreta ili slov. porekla: Bellobrado, Çernocossa. Neke opet porodice poneše imena po nošnji, zvanju, zanimanju i moralnim osobinama. Neke opet familije nazvane su po nekim smešnim osobinama: Magnavacha (koji jede travu), Cessigusso (Češiguša), Gladnitza.

Jezik kojim su govorili stanovnici primorskih gradova naziva se u srednjevekovnim spomenicima lingua latina, latinum idioma, latinski, latineški. Bio je to neki osobiti lokalni dijalekat, čiji prvi pojavi izbijaju već u nepravilno pisanim latinskim listinama X.—XII. veka. No ostaci njegovih osobina još se bolje opažaju u dokumentima XIV. veka. Ali već tokom toga veka a još više u XV. veku, kada Mlečići stadoše čvrstom nogom na istočnoj obali Adrije, počinje mletački dijalekat da potiskuje ovaj starodalmatinski.

Ovaj dijalekat zapazili su i učeni ljudi u srednjem veku, kao učenik Petrarkin Jovan iz Ravene, dubrovački kancelar u drugoj polovini XIV. veka i Filip de Diverzis, rektor dubrovačke škole u prvoj polovini XV. veka. U novije doba pak u XVII. veku dobro je uočio istorik Lucić, da je ovaj dijalekat srodniji dijalektima Toskane i Picenuma, nego mletačkom i lombardijskom.

Ovim romanskim dijalektom govorili su još u prošlom veku stariji ljudi na ostrvu Krku, ali je napokon i onde pre nekoliko godina umro neki starac, koji je jedini tim dijalektom znao govoriti. Na ovome mestu spomenućemo neke glavnije osobine toga govora. U pogledu samoglasnika zabeležićemo da naglašeno a prelazi koji put u e. Napr. dineri m. denarii, scerlato m. scarlato. Nenaglašeno e prelazi u i: Vitrano (veteranus), Pitrigna (Petrigna). Koji put opet i prelazi u e: frari menori (minori), calesso (calix), pentor (pictor). Kao i u rumunskom tako se i ovde o pretvara u u: sularu (solarium), nun (non), cusu questa dumanda (cosi questa domanda). Ovim pretvaranjem tumače se dalje u srpsko-hrvatskim spomenicima mnoga imena i tuđinke romanskoga porekla: Dujam (Domnius), Dunat (Donatus), Bartul (Bartholomäus), Grgur (Gregorius), urdini (ordines), a otuda i glasi muški artikl lu kao u donjoj Italiji (lu termino m. il termino). Karakteristična je dalje pojava diftonga (u glasi koji put au, i opet ei ili ai, a e opet ei).

Kod suglasnika zabeležićemo kao karakterističnu pojavu da c, g pred e i i ostaju grleni. Poslednji ostaci ovoga izgovora sačuvali se u tuđinkama današnjega dubrovačkog dijalekta. Tako napr. kimak od cimex, lukijerna od lucerna, mrđin, mrganj od margine. Dalje glasovne osobine ovoga dijalekta su da meko ļ prelazi u i: lu meiu m. il meglio, da lat. mn. postaje nj, a lat. n da prelazi u l (molimento m. monumentum). Stara lat. glasovna grupa pl i cl ostaje nepromenjena. Napr. non plaza a Dio tal. non piace a Dio, plu tal. più. Clesia tal. Chiesa. Kod nepčanih pak opaža se osobito fino niansiranje. Ove suptilnosti u izgovoru ne beše uvek kadro jasno predstaviti latinsko pismo. Pa i u deklinaciji, zameničkoj promeni, konjugaciji i leksikonu pokazuje ovaj dijalekat individualne crte.

Težak beše položaj ovih dalmatinskih Romana u primorskim gradovima. Silnom navalom Slovena u VII. veku behu oni tako reći ograničeni na najjužu gradsku okolinu, a u njihovoj blizini nastani se narod drugoga jezika i kulture, potisnuvši ispred sebe stari romanski elemenat. Potreba za životom beše jača od mržnje i bojazni, te nije ni čudo, da već u ranim vremenima otpočinje saobraćaj sa susednim Slovenima. Tim načinom počinje slovenski elemenat malo po malo da osvaja teren u samim gradovima. Već u X. veku opaža se naime, da neki ugledni ljudi u gradovima imaju slovenska imena. U XI. veku pak nose slovenska imena gradske starešine, sudije, opatice, arhiđakoni pa i sami episkopi. Što se dalje odmičemo od ovih starijih vremena, sve to više opažamo u gradovima osvajanje slovenskog elementa. Put kojim slovenski elemenat prodiraše u patricijske familije beše ženidba patricija sa ženskinjem iz slovenskog susedstva. Otuda je jasno, što sinovi plemićskih porodica sa romanskim nazivom imaju koji put slovenska imena. Žene plemićskih familija (Ursacii, Lampridii, Sabini i dr.) nazivaju se Bjelava, Desislava, Dobroslava, Dragomira, Gojslava, Pribislava, Stana, Tihoslava i t. d. Osobito su nam jasne ženidbene veze nekih plemićskih porodica u Zadru sa susednim slovenskim kneževima i plemićima. S druge strane opet sklanjali se kao begunci u primorske gradove slovenski plemići, u kom pogledu se odlikovala dubrovačka republika radi svoje liberalnosti, kojom je dočekivala ove pribeglice, koje su gonile političke nevolje. Baveći se onde, dolazili bi oni u tešnji dodir sa tamošnjim romanskim stanovništvom, doprinesavši i sami da se ova mešavina brže izvede.

No osobita promena u stanovništvu ovih gradova nastaje od početka XIII. veka, kada dobiše osobita poleta trgovina, brodarenje po moru i zanati, i kada gradovi proširiše i svoje uske teritorije. U to doba razvija se nova društvena klasa „cives de populo“, kamo spadahu trgovci, zanatlije, mornari, ribari i t. d. od kojih se plemstvo potpuno odluči, pridržavajući i na dalje u svojim rukama krmu općinske uprave. Ovi novi građani behu po najviše Sloveni iz susedstva, ali ih je bilo i sa ostrva, iz Mletaka, Ankone i Apulije. Bilo je dalje među ovim građanima Arnauta, Grka pa ća i Sasa iz rudnika u Bosni i Srbiji.

Intenzivnijim prodiranjem ovoga elementa ubrzan je proces slaviziranja primorskih gradova. Na jugu pak prodiraše osobito arnautski elemenat u primorske gradove. U XVI. veku spominju se u Ucinju samo Arnauti a u Baru govorilo se u to doba pola srpski a pola arnautski. Skadar pak beše već u XIV. veku potpuno arnautski.

Sa intenzivnijim prodiranjem slovenskoga elementa širilo se sve to više i znanje slovenskoga jezika. U početku je ovo znanje bilo slabo i nepotpuno, što svedoče sačuvani dokumenti i spomenici. U XIII. pa još i drugoj polovini XIV. veka prevođena su bila sva pisma susedne srpske i hrvatske vlastele na latinski a docnije na talijanski. U XV. veku pak prevodila se ova pisma vrlo retko, znak da je srpski jezik toliko ovladao, da ga je svako mogao lako razumeti. No ni prevodi ovi nisu svaki put tačni, a mnogo pogrešaka se opaža u nekim, ćirilicom pisanim, dubrovačkim pismima između 1230. do 1260. Osobito pada u oči što se njima brka z sa s, d sa t , k sa g, s sa š, š sa ž (isьma, rasьvѣ, sьvonomь, naetьno, svobotьno, koligo, єkьda, tišouщa, vьgodivь žemь bogou) i što se padeži menjaju jedan s drugima. Isto tako brkaju se koji put i značenja sličnih reči, kao poprati = pritisnuti sa podьprѣti = podupreti.

Bolje znanje srpskog jezika u Dubrovniku opažamo tek od 1350., kada mnogi Dubrovčani, živeći više godina po rudokopima i tržištima Srbije i Bosne, dobiše prilike da nauče tačno srpski pisati. Listine srpskoga pisara u Dubrovniku Ruska Kristiforovića (1392—1430), izuzevši nekoje glasovne arhaizme, stilizovane su već potpuno korektno.

No dok je ovako s jedne strane prodirao u gradove slovenski elemenat, držao se s njime uporedo romanski dijalekat za čitave druge polovine srednjega veka. Da taj dijalekat u to vreme bejaše još na snazi, opaža se najbolje otuda, što se samoglasnici u slovenskim ličnim imenima i imenima mesta konzekventno menjaju. Tako iz slov o postaje a slov. ovo postaje oa. Tako napr. Dobrota kod Kotora = Dabrat; Poljice = Paljice; Brskovo = Berscoa; Popovo = Papoa i t. d. Konzekvetne ove zamene nestaje tek u XIV. veku.

Velike promene u stanovništvu primorskih gradova izazvale su česte pojave kuge, koja je počešće morila stanovnike stanovnike tesnih ulica sa utrpanim domovima. Strašne posledice ove zarazne bolesti behu osobito g. 1348. i 1362. Tom prilikom ugasi se u Dubrovniku 35 patricijskih porodica. No kraj svega toga beše plemstvo u XV. veku još uvek snažan elemenat stanovništva u primorskim gradovima. Tako napr. porodica Menčetića u Dubrovniku brojala je oko 1500. g. od prilike 40 muških glava. Početkom novoga veka 1527. besnila je kuga u Dubrovniku s tolikom snagom, da je pokosila 84 plemića, ne brojeći ovamo silne žene i decu. Nevolji ovoj pridruži se 1667. veliki zemljotres, koji poruši veliki deo Dubrovnika i proguta veliki broj žrtava. Udarom ovim beše broj plemstva umanjen tako, da već ne beše moguće popuniti javna zvanja iz njegove sredine. Plemstvo dakle beše prinuđeno da u svoju sredinu primi i priličan broj trgovačkih porodica. Promena ova u broju starih plemićskih i novih građana, između kojih prvi postepeno opadahu, beše od velika uticaja na političke odnošaje u ovim općinama. Ovaj novi, brojno jači i materijalno snažni elemenat, tražio je da osigura i sebi pravo učešća u javnim poslovima, koje dotle beše isključivo domena starih, patricijskih porodica. Time se i tumači ona mržnja između plemića i onih iz naroda koju opažamo u XVI. veku u primorskim gradovima pod mletačkom upravom. Mržnja ova osobita izraza nađe u Baru, gde je 1512. počelo formalno kasapljenje plemića, koje Mlečići s teškom mukom zaustaviše.

Obnovom klasičnih studija u XV. veku opažamo u Dalmaciji kod obrazovane klase dve struje. Pristalice jedne struje izvodili su svoje poreklo od Rimljana iz najstarijeg doba, i htedoše pošto poto da osiguraju mesto latinskom jeziku kao domaćem govoru. Pristalica ovog pravca beše napr. u Dubrovniku „poeta laureatus“ Aaelius Lampidius Cerva ili Cervinus (1463. † 1520).

No već početkom XV. veka beše u Dubrovniku mladih plemića koji se okušali u sastavljanju srpskih stihova. No malo kašnje krajem toga i poč. XVI. veka zasnivaju Dubrovčani Đore Držić, Šiško Menčetić i Spljećanin Marko Marulić jugoslovensku veštačku pojeziju. Pojezija ova cvetala je osobito i Dubrovniku, Spljetu, na ostrvima i u Zadru. Kotor pak producirao je ponajviše latinske pesnike. Na oba ova pravca sklopiše kompromis, te je tako bilo pesnika koji su kovali i latinske (ili talijanske) i slovenske stihove.

Drukčija pak beše upotreba jezika u političkom životu. Dok je srpski jezik osigurao sebi mesto u literaturi, u političnom životu ne imađaše sreće da istisne latinski ili talijanski. 1474. zabranio je senat pod kaznom plaćanja jedne perpere, da se u sednicama ne sme govoriti „lingua sclava“ nego samo „lingua vetus Ragusea aut latina vulgaris“. Talijanskim jezikom su pisana dalje pravna i istorijska dela. U tom pogledu je veoma karakteristično da Nikola Ranjina, skupljač produkata nove slovenske lirike, piše svoje istorijske anale Dubrovnika talijanskim jezikom, a za njima pođoše i oba Gundulića, Orbini, Lukarević i napokon Rastić.

Domaći jezik u XVI. veku beše u svima gradovima slovenski. U Dubrovniku je u XVI. veku znanje talijanskog jezika bilo toliko opalo, da je dubrovačka omladina radije slušala slovenske propovedi Franciškanaca i Dominikanaca, nego talijanske propovedi u stolnoj crkvi, koje nije dobro razumevala. Isto tako beše u Spljetu i Trogiru, o čijim stanovnicima Mlečić iz XVI. veka Đustinijani veli, da svi muški znaju talijanski, ali u kućama govore slovenski radi žena, od kojih malo njih znaju talijanski, a ako koja i znade, ne će tim jezikom da govori, nego samo maternjim.

Mletačko gospodstvo na istočnoj obali Adrije koje otpočinje u XV. veku, potisnulo je postepeno upotrebu slovenskog jezika u primorskim gradovima, te je talijanski jezik osvojio i ona mesta, čije je stanovništvo čisto slovenskog porekla, kao na Korčuli, Hvaru, i u Šibeniku.

Od srednjevekovnog gradskog dalmatinskog stanovništva malo ih je — osobito plemića — koji bi vodili poreklo iz doba pre 1500. U Dubrovniku nalazi se još devet potomaka plemićskih familija iz doba pre velikog potresa od 1667. Isto tako malo je ostataka i od trgovačkih familija „de populo“ XV—XVII. veka. U Zadru pak održala se svega dva predstavnika srednjevekovnoga plemstva (conte Begna i conte Fanfogna) a u Kotoru su davno iščeznule familije Bolizza, Buchia, Pasquali, Drago i dr. Pa i seosko dalmatinsko stanovništvo ne datira od starih vremena. Svi krajevi između Senja i Spljeta naseljeni su najviše u XVII. veku, kada Turci behu odande istisnuti, koji opet svojim dolaskom ranije istisnuše tamošnje starije naselenje. Jedini ostaci stanovništva iz srednjega veka održaše se u bregovitom kraju Poljice kod Spljeta, za tim stanovništvo na teritoriju nekadašnje dubrovačke republike i gorštaci u okolini Boke Kotorske.

Izvor

Po prof. Konst. Jirečku izveo Jovan Radonić, „Romani u gradovima Dalmacije za vreme srednjega veka“, u: Letopis Matice srpske, knj. 214, sv. 4 (1902), str. 52-76.